Аллоҳи аллоҳ ! чаҳ хазона Эйаст маъонӣ ки аз абтдоءи хилқати ашёъ , асҳоби шароеъу аҳўо ба ихтилофи мазоҳибу оро , дар аҳкоми савобу хато , ба муроду муддао аз он сарф май намоянд . Ва чаҳ силкӣаст калом ки дарҳои он хазонаро донаи донаи чунон ба силсила забт кашида ки ҳеҷ маънӣ бе он сӯратии нми‏‎гирду итмом наме пазирад .

Таъолии аллоҳ чаҳ дрокӣаст дил ки ҳамеша аз он хазонаи ҷавоҳири маориф берун оварда ба ришта иборат мекашад ва чаҳ машшота Эйаст забон ки он ҷавоҳири манзӯмаро гарданбанди шоҳиди рӯзгори сохта , ҳам ҷавоҳирро қимат ва ҳам шоҳидро зинат меафзоед :

Ҳар оинаи беҳтарини каломӣ ки тӯтии нотиқаро дар шкрстони шавқу завқи он , рағбат такаллум меафзоед , замзамаи зикр мутакаллимӣаст ки нозими қудраташ аз иборати сувари малику мазмуни маъонии малакӯт , силсилаи ои Фриншро ба латофатӣу назокатӣ назм дода ки назарбозони олами сӯрат дар мутолиаи ҳасани ибораташ ба баҳри таҳайюр фитодаанду соҳиби мазоқони хлўтсрои маънӣ дар мулоҳизаи тадқиқи мазмуни он , меҳри хомӯшӣ бар лаби ниҳода а над :

Ва некӯтарин сурӯдӣ ки насими тараннуми он ғунчаи дилраборо лаб ба табассуми кушояд , срири санои сухан офаринаст ки дар нҳонхонаҳи ғайб аз ҷавоҳири маориф , хзоӣни ғайри маҳсӯра ибдоъ намӯда ва аз инқилоби ҳуруф ба ҳар хазонае калидии ихтироъи фармӯда ки муттасил , ба ҳар калидии хазонаеро дар гушойанду сҳоиФи назму насрро ба ҷавоҳири гӯногӯни бёроинд :

Алҳақ шоҳи байти Муҳамадати субҳониро қофия аз мадҳат султонӣ сазад ки калак ангушт намой ангушти мӯъҷизаш дар сафҳаи фалаки панҷаи моҳро ба тақтеъи ду мисроъи матлаъи назми силсила мӯъҷизот карда :

Ва манзӯмаи ситоиши раббониро радиф аз дуруди подшоҳии зебад ки дар назми калимоти ташаҳҳуд ки асл имонаст , шаҳодати рисолаташ ба масобаи мисроъи сонии абёти шеър ки мукаммали мисроъ аввал бошад , мутаммими шаҳодат тавҳид гашта :

Сли аллоҳами алии соҳиби алрсолаҳу силами алии ?алаи алъзому асҳобаи алкроми аллазӣнаи ҳамлаи алоъломи аддӣн ва нақулла шарҳи аҳкоми алшръи улмубини ризвони аллоҳи таъолии алӣами аҷмъин

Аммо баъд , фақири мстҳоми фузулии бечора бесаранҷом , шамае аз кайфияти ҳол бе такаллуфи саволи бад-ӣни минвол ба забон меоварад ва чунин арза медорад ки : чун дар ҳангоми сбоўти назари эътибор ба корхонаи олами андохтаму шоҳиди иктисоби маорифро манзуру маъшӯқи худ сохтам , дар аснои он ъшқбозӣ , гоҳе муҳаррики шавқи фитрӣ бар рӯй истеъдодам , абвоби муҳаббат назм мегушӯд аммо ғайрати ҳиммати иктисоби маориф , манъам менамӯд ки ин Ҷамила агар чаҳ марғӯбаст чун монеъи таҳсили камол ва илм мешавад , на хубаст . То вақте ки муддати манъи сухани саромад . Рӯзии носеҳи мушфиқи такаллум ба хлўтсрои ъзлтм дар омад ва гуфт :

Бидон ки фазилати шеър низ илмӣаст ба истиқлол ва навъеаст муътабар аз анвоъи камол ки баъзе ки инкори ин кор намӯдаанд , аз завқаши воқиф ва ба тасарруфаши қодир набӯдаанд :

Ман чун ин тарғибу тҳризи шунӯдам ба адои маъзират лаб гушӯдам ки : эй мушфиқи равшани дил ! чунон гуфтаанд : « аввали алФкр , охири алъамал » яъне ҳар корӣ ки шурӯро шояд , тафаккури ғояташи мақдам бар шурӯ бояд . Мабодо ки ин амал ба навъе ки ғалаба иштиҳор ёфта дар нафаси аламр мазмум бошаду муртакиби ин суханон аз таваққуъи истеҳсон маҳрӯм гардад .

Ҷавоб дод ки : эй фақири ҳақир ! Фсҳои маҳорати пешау фузалои савоби андеша ки ғайр аз таҳқиқи кайфияти ин кор , корӣ надоштаанд , дар маҳосину мҳомд , ин фанро ба истидлоли оёту ҳадис , рисолатҳои муътабари навишта , шоиба Эй нагузоштаанду ҳазрати рисолат - алайҳи алслоаҳу ассалом - низ фармӯдаанд :

« алшъри каломи ҳасанаи ҳасану қабеҳаи қабеҳ » яъне ки : агар шеър хуб хоҳад буд , бетакаллуф касе агар ба назари таъаммул дар орад , сухани хуби хосиятҳои хуб дорад . Аввали он ки қоилро бе таъассуфи сарфи зару тأлми хисорати моли фараҳҳои гӯногӯн ба дил май расонад . Дувуми он ки , ба воситаи он номи қоил бар сафҳаи олам боқӣ мемонад . Сиўми он ки , назм ӯ ғайрро низ шаҳд тараб мечашонд :

Гуфтам эй ёри дилпазир ! фани шеърро адавоту олот бисёраст ва бе олати шурӯ дар санъат душвораст . Шуъарои собиқ ки ин бодияро тай намӯдаанду бад-ӣни фан машғӯл бӯдаанд , ба мурооти салотини ҳамидаи ахлоқу ихтилоти акобри соҳиби мазоқу сайри боғҳои биҳишти осору нишоти шаробҳои хушгувору истимоъи нағмаҳои дилкашу мушоҳидаи шоҳидони маҳваш , авқот гузоронидаанду фунуни камолро ба сад Комронӣ ба камол расонидаанд :

Аз ман савдо зада таваққуъи ин фан аҷабаст ки муваллиду мақомами Ироқ арабаст . Зеро буқъа Эйаст аз сояи салотини давр ва ба воситаи сегон бешуъӯр , номаъмур . Бӯстонӣаст сарвҳои хиромонаши гирдбодҳои сарсари сумуму ғунчаҳои ношукуфааш қуббаҳои мазори шаҳидони мазлӯм . Бзмгоҳӣаст шаробаши хуноби ҷигарҳои пораи порау нағмааш нолаҳои ғарибони овора . На насими роҳатиро ба саҳрои меҳнати физоишгузорӣ ва на биёбони пари балояшро аз саҳоби рأФти умеди таскини ғуборӣ . Дар чунин риёзи риёзати ғунчаи дил чигуна кушояду булбули забон чаҳ сарояд ?

Ҷавоб дод ки : эй дардманд ! суҳбати салотин , сармоя ҳасадасту нашъаи шароби мӯҷиби азоб абадаст ва мусоҳибат надамо монеъи хилват хаёласту касрати мол , боиси ғифлати аҳли ҳол . Алмнаҳи ллаҳи диёрии дорӣ аз ин офатҳо давру мақомии гирифтае асбоби фавоҳиш дар ӯ номақдӯр . Бидон ки аксари авлиёу слҳоу машойиху уламо ки сармастони бодаи шавқи илоҳӣу ошиқони ҷамоли маҳбӯб ҳақиқӣ бӯдаанд ва ҳамеша тарки лаззоти дунёу мухолифат ҳаво менамӯдаанд , чун ба теғи муҳаббати ҳалок шудаанд , ҳама дар ин диёр , хок шудаанд . Ҳолои хоки ин диёр ба хоки он мазлӯмон омехтаасту хӯни он шаҳидон бар ин хок рехтаасту қазои тинати туро бад-ӣн хок сириштау насиби Муқаддаротро бар ин хоки навишта . Чун дар ин маҳди меҳнат ба шери машаққати парвардае ва дар ин об ва ҳаво нашав ва намо кардае , медонам ки дар ҷабалат , асари дарди дорӣу асар дардаст сармояи сухангузорӣ . Магӯ ки асбоби айшу ъушрат , сухани сароеро ба кор ояд . Аз дарди сухани гӯй ки гӯии суханро дард мерибоед :

Чун маъзиратро маҷол намонаду мҷозбаҳи сухани маро ба сари ҳади рағбати расонад , камари иҳтимом бар миёни ҷони бастам ва пас зонуӣ тафаккур нишастам гоҳе ба ашъор арабӣ пардохтаму Фсҳои арабро ба фунуни тозии фии алҷмлаҳи маҳзузи сохтам . Ва он бар ман осон намӯд , зеро забони мубоҳисаи илмии ман буд . Ва гоҳе дар майдони туркии саманди табиати дўонидму зарифони таркро ба латофати гуфтори туркии таматтуъии расонидам . Он низ чандон ташвишами надод . Чун ба салиқаи аслии ман мувофиқ афтод . Ва гоҳе ба риштаи иборати форсӣ гуҳар кашидам ва аз он шохсор , миваи коми дили чидам . Аммо ба воситаи рағбати ағлоқи иборату маваддати диққати мазмун ки дар ҷабалати доштам , ҳамеша табиатам ба муаммоу қасида майл менамӯд . Хаёли ғазал ба хотирам наме гузашт ,у сайёҳи фикрами ҳаволии тасарруфи он наме гашт чаро ки ғазал , иборат аз шарҳи дарди дил ошиқаст ба маъшӯқи мушфиқу баёни кайфият маъшӯқаст ба ошиқи содиқ . Ва ин пайванд , миёнаи ҷавонони нави расидаи сӯрат май бандад ва ба таҳрики мусоҳибати наврасони содаи дил ба зуҳӯр май пайвандад .

Мазмунҳои мубҳаму лафзҳои мғлқ , дар ин услуб касеро аз ҷо бар наме орад . Забони махсӯсу иборат муайянӣ дорад . Шоироне ки ба мусоидати тақдими замонӣ , дам аз сабқат задаанд ва ба муовинати сабқат , иттифоқан пеш аз ман омадаанд , ҳамаи идроки баланду табъ дурандеш доштаанд ва ҳар иборати латифу мазмуни нозук ки ғазалро ба кор ояд , чунон бардоштаанд ки қатъан дар зоҳир чизе нагузоштаанд . Касро бар ҷамеъи гуфтори эшон итилоъ бояд то съишро шоибаи тўорд зойеъ нанамояд .

Вақт ҳо бӯда ки шаб то саҳари заҳр бедорӣ чашидаам ва ба сад хӯни ҷигари мазмуниро ба иборат кашидаам ва чун рӯз шуда , онро ба айби тўорд қалам задаам ва аз тасарруфи он боз омадаам . Ва вақтҳо шуда ки рӯз то шаб ба дарёии фикрати фурӯ рафтааму гавҳари хосӣ ба алмоси сухан суфтаам . Чун гуфтаанд ки ин мазмун аз фаҳм давраст ва ин лафз дар миёни қавми номаъмӯл ва номшкўраст аз назар андохтаам ва ба силсилаи тсўиди муқайяд насохтаам . Аҷаб ҳолеаст ки гуфтаро ҷиҳати он ки гуфтаанд , набояд тасарруф намӯд ва нагуфтаро ҷиҳати он ки нагуфтаанд , мутасарриф набояд буд :

Ҳқо ки ҳамин эҳтирози иллати ихтиёри тахаллуси воқеъ шуда чаро ки дар ибтидои шурӯи назм , ҳар чанд рӯзии дил бар тахаллусӣ май ниҳодам . Ва баъд аз муддатӣ ба воситаи зуҳӯри шарикӣ , ба тахаллуси дигар тағйир медодам . Охири аламр маълум шуд ки ёроне ки пеш аз ман бӯдаанд , тахаллусҳоро беш аз маъонӣ рабӯдаанд . Хаёл кардам ки агар тахаллуси муштараки ихтиёри намоям дар интисоби назм бар ман ҳайф равад , агар мағлуб бошам ва бар шарик зулм шавад , агар ғолиб оем . Бинобари рафъи млобсти алтбос « фузулӣ » тахаллус кардам ва аз ташвиши ситами шарикони паноҳ ба ҷониби тахаллуси барадам .

Ва донистам ки ин лақаб , мақбул касе нахоҳад афтод ки бими ширкат ӯ ба ман ташвишӣ натавонад дод . Алҳақ абвоби озори ширкатро бад-ӣни лақаб бар худ бастам ва аз дағдағаи интиқолу ихтилоли рустам :

Фии алўқъи тахаллусии во қъ шуд мувофиқи ҳавои ману лақабӣ иттифоқ афтод мутобиқи даъвои ман ба чандини вуҷӯҳ :

Аввали он ки ман худро ягонаи рӯзгор май хостам . Ва ин маънӣ дар ин тахаллус ба зуҳӯри пайваст ,у домани Фрдитм аз дасти қайд ширкат раст . Дигари он ки ман ба тавфиқи ҳиммат , истидъои ҷомеъияти ҷамъи улӯму фунуни доштам , тахаллусӣ ёфтам мутазаммини ин мазмун . Чаро ки дар луғат , ҷамъ фазласт бар вазни улӯму фунун . Дигар , мафҳуми фузулӣ ба истилоҳи авом , хилоф адабаст ва чаҳ хилофи адаб аз ин бартар ки маро бо вуҷӯди қиллати муоширати уламои олии миқдору адами тарбияти салотини номдори марҳамати шиору нафрати саёҳати ақолиму амсор , ҳамеша дар мубоҳисаи ақлӣа , дасти таъарруз дар гиребони аҳком мухталифа ҳукамост ва дар масоили нақлия , доъияи эътибори усӯл ихтилоф фуқаҳост ва дар ин фунуни сухан ба устоди як фана ҳар фани мубоҳисаи ҳасани иборату муноқиша лутф адост агар чаҳ ин равиши нишонаи камол фузулӣаст аммо нишонаи кол фузулӣаст :

Алмнаҳи ллаҳ ки айёми иртикоби ин фани гиромӣу авқоти таъаллуқи ин номи номӣ , ҳамеша бар ман ба хайри гузашт . Ва аз миёни хоки авлиё , ба такмил ҳар рисолае ки тавваҷуҳ намудем , итмоми он ба осонии муяссари гашти ғайр аз ғазалҳои форсӣ ки сӯрати ттмими он дар пардаи таъхири монда буду шурӯ дар он , бавоситаи мавонеъӣ ки қабл аз ин мазкӯр шуд , мушкил менамӯд , то он ки рӯзии гузорам ба мактабӣ афтод . Прпчҳраҳ Эй дидам форсии нажод . Сеӣ сарвӣ ки ҳайрати назораи рафтораши алифро аз ҳаракат андохта буду шавқи мутолиаи мусҳафи рухсораш , дидаи нобӣнои содро айни басари сохта буд :

Чун тавваҷуҳ ман дид , аз гуфтҳои ман чанд байтӣ талабед . Ман низ чанд байтӣ аз арабӣу туркӣ ба ӯ адо намудем . Ва латоиф чанд низ аз қасидау муаммо бар ӯ фузудам . Гуфт ки : инҳо забон ман нест , ва ба кор ман намеояд . Марои ғазалҳои ҷигарсӯзи ошиқонаи форсӣ май бояд !

Бетакаллуф аз ин сухани марои хиҷолатӣ даст доду оташӣ дар дил афтод ки хирмани андӯхтаи марои ҳамаи сӯхт ва дар шабистони хаёлам , шамъи шавқи ғазали форсӣ бар афрӯхт . Шабӣ чанд , худро дар оташ тафаккур гудохтам ва дар ғазалиёти форсии девонии мураттаби сохтам ки ҳам мдққони комилро мазмунҳои мубҳамаши дил фиребаст ва ҳам зарифони содаи дилро аз моидаи мазоқаши насиб .

Илоҳӣ ба ҳурмати маъсӯмони аҳли байт ки ин чанд байти парокандаро [ ки ] ҷиҳати иқомати худ аз гули расвоӣу санги надомат бар оварда , банно кардам ва дарандӯду ороиши он хуноб ҳо хӯрдам , назаргоҳи ҷамъии соз ки рӯзҳо дар андешаи маъонӣ ба шаби расонидау шабҳо дар фикри кайфияти иборат ба рӯз оварда бошанд ва донанд ки чаҳ миқдори машаққат бояд кашид то гавҳари хосӣ аз кони табиат берун ояд .

На поймол ҷамъӣ кун ки ба чанд байти ракик ки олати ҷаррорӣ худ намӯдау мҳзли маҷолису маҳофили сохта , ифтихори намоянду бинобари истидъои изҳори ҳайсият ба дақоиқи алфозу маъонии абвоби эътирозҳои номуваҷҷаҳ гушойанд .

Таваққуъ чунонасту трқби он аз фузалои комил ҳар диёру Фсҳои равшани дили рӯзгор ки агар дар таркиб ё дар мазмуни баъзе злтӣ ё хушунатӣ ки хилофи ин фанаст воқеъ шуда бошад , ба зайли афв мастур гардонанд ва ин наврасидагони рӯзгори надида ва ин ятемон ғурбат накашида ки аз хоки Наҷафу хиттаи Карбалои сар бар овардаанд ва дар обу ҳавои бурҷи авлиё парвардаанд , дар аснои мусофират ба ҳар ҷо ки тавваҷуҳи намоянд ба назар эътибор даройанд .