Бидон ки мустаҳаққи дӯстӣ ба ҳақиқати ҷузи худо таъолӣ несту ҳаркии дайгариро дӯст дорад аз ҷаҳл буд , магар бидон ваҷҳ ки таъаллуқ ба вай дорад , чунон ки расӯл ( с )ро дӯсти доштани ҳам чун дӯстии вай буд . Ки ҳаркасиро дӯст дорад , расӯли вайроу маҳбӯби вайро дӯст дорад , пас дӯстии уламоу муттақеони ҳамон дӯстии худои таъолӣ буд ва ин бидон бадоне ки ба асбоби дӯстӣ нигоҳ кунӣ .

Аммо сабаби аввал онаст ки худроу камоли худро дӯст дорад ва аз зарурати ин онаст ки ҳақи таъолиро дӯст дорад ки ҳастӣ вай ва ҳастӣ камоли вайу сифоти ваии ҳама аз ҳастӣ вайаст , агарна фазли вай будӣ ба офариниш вай ҳаст набӯдӣ ва агар на фазл ӯ будӣ ба нгоҳдошти ваии нмондӣ ва агар на фазл ӯ будӣ ба офариниши аъзоу авсофу камоли вай аз ваии ноқис тар набӯдӣ .

Пас аҷаб аз он касе ки аз гармо бигурезаду сояи барги дарахтиро дӯст дораду дарахтро ки қавоми соя ба вайаст дӯст надорад . Худ надонад ки қавом ҳастӣ зоту сифоти вай ба ҳақаст , чигуна вайро дӯст надорад , магар ки ин худ надонад . Ва шак нест ки ҷоҳили вайро дӯст надорад ки дӯстии ваии самарати маърифат вайаст .

Сабаби дувуми он ки касеро дӯст дорад ки бо вай некуӣ кунад ,у бад-ӣни сабаби ҳаркиро дӯст дорад ҷузи ҳақи таъолӣ аз ҷаҳл бошад ки бо ваии ҳеҷ кас некуӣ натавон кард ва накардааст магари ҳақи таъолӣу анвоъи эҳсони вай бо бандагони худ дар шумор надонад овардан , чунон ки дар китоби шукр ва тафаккур гуфтаем . Аммо он эҳсон ки аз дигарон май бинии он аз ҷаҳласт ки ҳеҷ ба ту надиҳад то онгоҳ ки вайро муваккилии бифиристад ки хилоф он натавон кард ки дар дили ваии афканд ки савобу манфиати вай дар дайну дунё дар онаст ки чизе Фроўӣ диҳад то ба мурод хеш расад . Пас он ба вай хештан дод ки аз ту сабабии сохт то ба савоб охират расед ё ба саноу номи некӯ ё ғайри он . Аммо он ба ҳақиқати ҳақи субҳонау таъолӣ ба ту дод ки бе ғаразии вайро муваккилӣ карду бад-ӣни эътиқод доъия багумошт то он ба ту таслим кард ва ин дар асли шукр баён кардаем .

Сабаби сими он ки некӯкорро дӯст дорад агарчӣ бо вай некуӣ накарда бошад чунон ки ҳарки башнавад ки дар мағриби Маслан подшоҳӣ некӯкораст одилу мушфиқ бар халқ ки хазонаи хеш барои даравишон дораду ризои надиҳад ки ҳеҷ кас зулм кунад дар мамлакати вай , ба зарурати табъи вайро дӯст дорад агарчӣ донад ки ҳаргизи вайро нахоҳад дид ва аз ва аз ваии некуӣ ба вай нахоҳад расед . Бад-ӣни сабаби ҷузи ҳақи таъолиро дӯсти доштан ҷаҳласт ки эҳсони худ ҷуз аз вай нест ,у ҳарки дар олам эҳсон кунад ба илзому фармон вай кунаду онгоҳи он неъмат ки ба дасти халқ худоӣаст худ чандаст ? эҳсон онаст ки ҳамаи хилоиқро бёФриду ҳамаро ҳарчӣ боист бидод . То ончӣ низ ҳоҷат набӯд , влкни зинату оростагӣ дар он буд бидод ва ин бидон бидонад ки дар малакӯти осмону замин ва дар наботу ҳайвон тааммул кунад то аҷоиб бинаду анъому эҳсон байнҳоят бинад .

Сабаби чаҳорум онаст ки касеро барои ҷамол дӯст дорад яъне барои ҷамоли маъонӣ , чунон ки шофиироу алиро дӯст дорад . Ва дайгарии Абубакру умрро дӯст дорад . Ва дайгарии ҳамаро дӯст дорад , балки пайғамбаронро дӯст дорад . Ва сабаби ин дӯстии ҷамоли маъонӣу сифоти зот эшонасту ҳосили он чун нигоҳ кунӣ бо се ҷузъ ояд : яке ҷамоли илм ки илму олам маҳбӯбаст аз он ки некӯтар ва шарифаст , ҳарчанд илми бештару маълуми шарифтар он ҷамоли бештар .

Ва шарифтарин илмҳо маърифати худоӣ таъолӣасту маърифати ҳазрати илоҳят ки муштамиласт бар млоикаҳу кутубу русулу шароеъу анбиёу тадбири малику малакӯту дунёу охират . Ва садиқону анбиёи маҳбӯб аз онанд ки эшонро дар ин маълум камолӣ ҳаст . Дувум бо қудрат ояд чун қудрати эшон бар ислоҳи нафаси худу ислоҳи бандагони худои таъолӣу сиёсати эшон ва ба низоми доштани мамлакати дунёу низоми ҳақиқати дайн . Сим бо тнзиаҳ ояду покӣ аз айбу нақсу хбоиси ахлоқи ботину маҳбӯб аз эшон ин сифотаст на афъоли эшон . Ки ҳар феъл ки на ба сабаби ин сифот буд он Маҳмӯд набӯд , чун феълӣ ки ба нифоқ буд ё ба ғифлат буд . Пас ҳаркии бад-ӣни сифот ба камолтар буд дӯстии ваии зиёдат буд .

Ва аз инаст ки Маслан садиқро аз шофиии дӯст тар дораду пайғомбарро аз садиқи дӯст тар дорад . Ва акнӯн дар ин се сифат нигоҳ кун то худои таъолии мустаҳаққи ин дӯстӣ ҳасту вайро ин сифот ҳаст : ҳеҷ салим дил нест ки на ин миқдор донад ки илми аввалин ва охирин аз одамиёну Фриштгон дар ҷанби илми ҳақи таъолӣ точизаст . Ва ҳамаро гуфтаанд , « ва мо аўтитми ман алълми алои қлило » , балки ҳамаи олам агар фароҳам оянд то аҷоиби ҳикмати вай дар офариниш мӯрча бидонанд натавонанд . Ва он қадар ки донанд аз вай донанд ки дар эшон бёФрид . Чунон ки гуфт , « халқи алонсони илмаи албён » . Ва онгоҳи улӯми халқ мутаноҳӣасту илми вай бениҳоят . Бо он чаҳ азоФт гирад ?у илми халқ аз вайаст , пас ҳамаи илм вайасту илми вай аз халқ нест .

Аммо агар дар қудратнигарӣ қудрат низ маҳбӯбасту бад-ӣни сабаби шуҷоати алиро дӯст доранду сиёсати умрро ки он навъе аз қудратаст . Ва қудрати ҳамаи халқ дар ҷанби қудрати ҳақи таъолӣ чаҳ бошад , балки ҳама аҷзанд алои он қадар ки ваии эшонро қудрат дод . Ва чун ҳамаро аз он оҷиз кард ки агар магасӣ аз эшон чизе бирабоед бози натавонади ситад , ҳама оҷиз бошанд , пас қудрати вай бениҳоятаст ки осмону замин ва ҳарчӣ дар миён онаст аз ҷину инсу ҳайвону наботи ҳама аз қудрат вайаст .

Ва бар амсоли ин илои ғайри ниҳоят қодираст , пас чигуна раво буд ки ба сабаб қадре дайгариро ҷузи вай дӯст доранд ? аммо сифати тнзиаҳу покӣ аз уюб . Одамиро камоли ин куҷо тавонад буд ?у аввали нуқсони вай онаст ки бандааст ва ҳастӣ вай ба вай нест , балки офарӣдааст ва чаҳ ноқис буд беш аз ин ,у онгоҳ ҷоҳиласт ба ботини хеш то ба чизеи дигар чаҳ расад . Агар як рагро дар димоғи вай халал расад девона шавад ва надонад ки сабаб чист ва бошад ки алоҷи он пеши вай буд ва надонаду аҷзи вайу ҷаҳли вай чун ҳисоб баргирӣ ки чандаст , илму қудрати вай дар он мухтасар гардад , агарчӣ садиқаст ва агарчӣ пайғомбараст .

Пас пок аз уюб онаст ки илми вай бениҳоятаст ки кудурати ҷаҳлро ба вай роҳ несту қудрати вай ба камол аз онаст ки ҳафт осмону замин дар қабзаи қудрат вайаст ва агар ҳамаро ҳалок кунад дар бузургӣу подшоҳии ваии ҳеҷ нуқсон набӯд ва агар сад ҳазор олами дигарро дар як лаҳза биёфрианад тавонад ва як зарра бар азимати вай зиёдат нашавад . Ки зиёдатро бидон роҳ нест балки нуқсони худ дар ҳақи вай мумкин нест , пас ҳаркии вайро дӯст надорад балки дайгариро дӯст тар дорад аз ғоят ҷаҳласт .

Ва ин дӯстӣ ба камолтар аз он ки ба сабаби эҳсон буд . Ки он ба зиёдату нуқсон неъмат меафзоед ва май коҳад . Ва чун сабаби ин буд дар ҳамаи аҳволи ишқи вай ба камол буд , ва барои ин буд ки ба Довӯд ( ъ ) ваҳй омад ки дӯсттарин бандагони ман касеаст ки маро на барои биму тамаъи пурситади влкн то ҳақи рубубияти ман гзордаҳ бошад . Ва дар збўраст ки кист золимтар аз он ки маро барои биҳишту дӯзахи пурситад ? агар биҳишту дӯзахи нёФридмии мустаҳаққи тоъати нбўдмӣ ?

Сабаби панҷуми дӯстӣ муносибатаст ,у одамиро низ бо ҳақи таъолии муносибатӣ хос ҳаст ки « қул алрўҳи ман амри рабӣ » ишорат бидонаст ,у ани аллоҳи халқи одами алии сртаҳ ишорат бидонаст ва ин ки гуфт , « бандаи ман ба ман тақарруб мекунад то вайро дӯсти гирам , чун ӯро дӯст гирифтам самъ вай бошаму басару забон вай бошам » ва ин ки гуфт , « маразати Флми тъднӣ ё Мӯсо ! бемор шудам ба иёдат наомадӣ » , гуфт , « ту худованди олимӣ чигуна бемор шудӣ ? » гуфт , « фалони бандаи бемор буд агар вайро иёдат кардӣ маро иёдат карда будӣ » .

Ва ҳадиси муносибати сӯрати одам бо ҳазрати илоҳят дар унвони китоби баъзе шарҳ карда омадааст ва он дигари маъонӣ дар кутуб шарҳ натавон кард ки аФҳоми халқи тоқат он надорад , ки зиракон бисёр дар ин ба сар даромадаанд . Баъзе ба ташбеҳ афтодаанд ки пиндоштаанд сӯрати ҷузи сӯрат зоҳир набошад ва баъзе ба ҳулӯлу иттиҳод афтодаанду фаҳми он ҳамаи дшхўор буд .

Ва мақсӯд онаст ки чун асбоб дӯстӣ донистӣ бадоне ки ҳар дӯстӣ ки ҷузи дӯстии ҳақ таъолӣаст аз ҷаҳласту бад-ӣни салими дилии он мутакаллим бишносӣ ки гуфт , « ҷузи ҷинси худро дӯст натавон дошт . Чун ваии ҷинс мо нест дӯстӣ мумкин нест » . Пас маънии дӯстии фармонбардорӣ буд ки ин бечораи аблаҳ аз дӯстии ҷузи шаҳват ки занонро дӯст доранд фаҳм накардааст ва шак нест ки ин шаҳват маҷоласт хоҳад , аммо ин дӯстӣ ки мо шарҳ кардем ҷамолу камол маъонӣаст на мҷонст дар сӯрат ки он ки пайғомбарро дӯст дорад на бидон дорад ки вай низ ҳам чун ваии сар ва рӯйу даст ва пой дорад , балки аз он ки дар маъонӣ муносибат дорад . Ки вай низ ҳамчун ваии ҳӣу оламу мурӣду мутакаллиму самиъ ва басираст ва ин сифот дар вай ба камоласт .

Ва асли ин муносибати ӣнҷо низ ҳаст влкни тафовут дар камоли сифот бениҳоятаст . Ва ҳар тбоъду даврӣ ки аз зиёдати камоли хезад дӯстӣ кунад , аммо асли дӯстиро ки бинобари муносибат буд мунқатиъ накунад . Ва ҳамаи каси бад-ӣни қадари муносибат мақар оянд ва бишносанд , агарчӣ он ки сару ҳақиқат муносибатаст ки ани аллоҳи таъолии халқи одами алӣ сртаҳ нашносанд .