Бидон أсъдки аллоҳ ки сабаби ҳусӯли илми ҳавос хумсаст : яке самъ , дуюми басар , сими завқ , чаҳоруми шам , панҷуми ламсу худованди табораку таъолии мари дилро ин панҷ дар бёФридаҳаст ва ҳар ҷинси илмро ба яке аз ин бози баста ; чун самъро илм ба асвоту ахбор ,у басарро илм ба алвону аҷносу мари завқро илм ба ҳлўи мар ,у шамро илм ба натану роиҳау ламсро илм ба хушунату лин ва аз ин панҷ ҳавоси чаҳорро самъи гардонидау чашмро бсрўи комро завқу биниро шаму ламсро андари ҳамаи андом маҷол додааст ; аз он чаҳ ҷуз чашм набинаду ҷуз гӯш нашунӯду ҷузи бинии набавӣаду ҷузи коми мазаи наёбад аммо тан ба бсоўши андоми нарм аз дурушту гарм аз сард , боз донад .
Ва аз рӯй ҷавоз ҷоиз бошадӣ ки ин ҳар як андари ҳамаи аъзо шойиъ бошадӣ ; чунон ки ламс ва ба наздики мӯътазила раво набошад ки ҳар яке зоҷри маҳаллии махсӯс буд вботласт қавли эшон ба ҳосаҳи ламс ; ки онро маҳаллӣ махсӯс нест ва чун яке бад-ӣни сифати раво буд дигаронро ҳам раво буд .
Ва муроди ин ҷои ҷуз инаст аммо аз ин миқдор чора надидам мари таҳқиқи баёни маъниро .
Пас аз ин чаҳор ҳавос ки зикри эшон гузашт , бе панҷуми он ки самъаст яке бибинад викии ббўид ва яке бичишад ва яке бисоўд ва раво бошад ки андар дидан ин олами бадеъу бўиидни чизҳои хуш ва чашедани неъматҳои некӯу бсўдни чизҳои нарми мари ақлро далел гардад ба маърифат ва ба худовандаши роҳи намояд ; аз он ки бидонад ки : олам муҳаддисаст ки маҳал тағайюраст ва он чаҳ аз ҳодис холӣ набошад муҳаддис буд ва инро офаридагорӣаст на азҷнси он ки мкўнасту офаридагор ӯ мкўн ва он муҷассамасту офаридагор ӯ муҷассаму офаридагораш қадимаст ва он муҳаддису офаридагораши номутаноҳӣ ва он мутаноҳӣ ва қодираст ба ҳамаи чизҳо ва бар ҳамаи корҳо ва оламаст ба ҳамаи маълӯмоту тасарруфаши андари малик ҷоизаст он чаҳ хоҳад тавонад аз фиристодани расӯлон бо бурҳонҳои содиқ . Аммо ин ҷумла бар вай воҷиб набошад то вуҷуби маърифат ба самъи маълум худ нигараданд ва он чаҳ мӯҷиб самъаст ва аз инаст ки аҳли суннат фазл ниҳанд самъро бар басари андари дори таклиф .
Ва агар мхтиӣ гуяд : « самъи маҳал хабарасту басари мавзеи назару дидори худованди ҷли ҷалолаи фозилтар аз шунидани калом вай бошад , бояд то басари фозилтар аз самъ бошад . »
Гӯйем : мо ба самъ медонем ки руят хоҳад буд андари биҳишт ки андари ҷавози руят ба ақли ҳиҷоб аз кашфи аввалӣ тар набошад . Ба хабар донистем ки муъминонро мкошФ гирданду ҳиҷоби асрор эшон баргирад то худоиро ъзу ҷли бибинанди пас самъи фозил тар омад аз басар . Ва низ ҷумлаи аҳкоми шариъат бар самъ мабнӣаст ; чаҳ агар самъ набӯдӣ саботи он маҳол будӣ . Ва низ анбиёи салавоти аллоҳи алайҳим ки омаданд нахуст бигуфтанд , то он ки мустамеъ буданд пас бгрўиднд . Онгоҳ муъҷиза бинмуданд ва андар дид муъҷизаи таъкиди он ҳам бар самъ буду бад-ӣни далоил ҳар ки самоъро инкор кунад куллӣ шариъатро инкор карда бошаду ҳукми он бар худ бпўшидаҳ .
Ва акнӯн ман аҳкоми он мстўФозоҳр кунам , ани шоءи аллоҳи вҳдаҳу сидқи аллоҳи ваъда .