Чун матлӯб дар ин китоби ҷзўист аз аҷзои ҳикмат , тақдими шарҳи маънии ҳикмату тақсими он ба ақсомаш аз лавозим бошад , то мафҳум аз ончии баҳс мқсўр баронаст маълум гардад . Пас гўӣими ҳикмат дар урфи аҳли маърифати иборат буд аз донистан чизҳо чунонкӣ бошад ,у қиёми намӯдан ба корҳо чунонкӣ бояд , ба қадари иститоат , то нафаси инсонӣ ба камолӣ ки мутаваҷҷеҳ онаст бирасад , ва чун чунин буд ҳикмат мнқсм шавад ба ду қисм : яке илму дигари амал . Илм , тасаввури ҳақоиқи мавҷӯдот буду тасдиқ ба аҳкому лўоҳқи он чунонкии фии нафас аламр бошад ба қадари қӯти инсонӣ ,у амал , муморасати ҳаракоту мзоўлти сноъот аз ҷиҳати ихроҷи ончӣ дар ҳиз қӯт бошад ба ҳади феъл , ба шарти онкии муъадӣ буд аз нуқсон ба камол бар ҳасби тоқати башарӣ . Ва ҳар ки ин ду маънӣ дар ӯ ҳосил шавад ҳакимии комилу инсонии фозил буду мартаба ӯ баландтарӣни маротиби навъ инсонӣ бошад , чунонкӣ фармӯдааст ъзи ман қоил : иўтии алҳкмаҳи ман ишоء ва ман иؤти алҳкмаҳи Фқди أўтии хирои ксиро .

Ва чун илми ҳикмат донистани ҳамаи чизҳост чунонкӣ ҳаст , пас ба эътибори анқсоми мавҷӯдот , мнқсм шавад ба ҳасби он ақсому мавҷӯдоти ду қисманд : яке ончии вуҷӯди он мавқуф бар ҳаракоти ародии ашхос башарӣ набошад ,у дувуми ончии вуҷӯди он манӯт ба тасарруфу тадбири ин ҷамоат буд ; пас илм ба мавҷӯдот низ ду қисм буд ; яке илм ба қисми аввал ва онро ҳикмат назарӣ хонанд ,у дигари илм ба қисми дувум ва онро ҳикмат амалӣ хонанд . Ва ҳикмати назарӣ мнқсм шавад ба ду қисм : яке илм ба ончии мхолтти модаи шарти вуҷӯд ӯ набӯд ,у дигари илм ба ончӣ то мхолтт мода набӯд мавҷӯди натавонад буд ; ва ин қисми охири боз ба ду қисм шавад : яке ончии эътибори мхолтти мода шарт набӯд дар таъаллуқу тасаввури он ,у дувуми ончӣ ба эътибори мхолтти мода маълум бошад . Пас аз ин рӯй ҳикмати назарӣ ба се қисм шавад : аввалро илм мобаъдуттабӣъа хонанд ,у дувумро илми риёзӣ ,у симро илми табиӣ ; ва ҳар яке аз ин улӯм муштамил шавад бар чанд ҷузв ки баъзе азон ба мсобт усӯл бошад ва баъзе ба манзалати фурӯъ .

Аммо усӯли илми аввали ду фан буд : яке маърифати илоҳ , субҳонау таъолӣ ,у муқаррабони ҳазрат ӯ ки ба фармон ӯ , ъзу ъло , мабодӣу асбоби дигари мавҷӯдот шудаанд , чун уқулу нуфусу аҳкоми афъоли эшон , ва онро илм илоҳӣ хонанд ;у дувуми маърифати умӯри куллӣ ки аҳвол мавҷӯдот бошад аз он рӯй ки мавҷуданд , чун ваҳдату касрату вуҷубу имкону ҳудусу қадаму ғайри он , ва онро фалсафа аввалӣ хонанд . Ва фурӯъи он чанд навъ буд , чун маърифати набуввату шариъату аҳволи маъод ва ончӣ бидон монад .

Вомои усӯли илми риёзии чаҳор навъ буд : аввали маърифати мақодӣру аҳкому лўоҳқи он , ва онро илм ҳандаса хонанд ;у дувуми маърифати аъдоду хавоси он , ва онро илм адад хонанд ;у сими маърифати ихтилофи авзоъи аҷроми алавӣ ба нисбат бо якдигар ва бо аҷроми суфлоу мақодӣри ҳаракоту аҷрому абъоди эшон , ва онро илм нуҷум хонанд ,у аҳкоми нуҷум хориҷ уфтад аз ин навъ ;у чаҳоруми маърифати нисбати муаллифау аҳволи он , ва онро илм таълӣф хонанд , ва чун дар овозҳо бакор доранд ба эътибори таносуб бо якдигару каммияти замони саканот ки дар миён овозҳо уфтад онро илм мусиқӣ хонанд . Ва фурӯъи илми риёзӣ чанд навъ буд , чун илми манозиру мроёу илми ҷабру муқобилау илми ҷири أсқолу ғайри он .

Ва аммо усӯли илми табиии ҳашт синф буд ; аввали маърифати мабодии мутағаййирот ; чун замону макону ҳаракату сукӯну ниҳояту лонҳоиту ғайри он , ва онро самоъ табиӣ гӯйанд ;у дувуми маърифати аҷсоми баситау мураккабау аҳкоми бсоити алавӣу суфло , ва онро само ва олам гӯйанд ;у сими маърифати арқону аносиру тбдли сувар бар модаи муштарака , ва онро илми кун ва фасод гӯйанд ;у чаҳоруми маърифати асбобу илали ҳудуси ҳаводиси ҳавоӣу арзӣ , монанди раъду барқу соъиқау борону барфу зилзила ва ончӣ бидон монад , ва онро осор алавӣ хонанд ;у панҷуми маърифати мураккаботу кайфияти таркиби он , ва онро илм маодин хонанд ;у шашуми маърифат аҷсом наУмияу нуфусу қувои он , ва онро илм набот хонанд ;у ҳафтуми маърифати аҳволи аҷсоми мутаҳаррика ба ҳаракати ародӣу мабодии ҳаракоту аҳкоми нуфусу қувои он , ва онро илм ҳайвон хонанд ;у ҳаштуми маърифати аҳволи нафаси нотиқаи инсонӣу чигунагии тадбиру тасарруф ӯ дар бадану ғайри бадан , ва онро илм нафас хонанд . Ва фурӯъи илми табиӣ низ бисёр буд монанди илми тибу илми аҳкоми нуҷуму илми фалоҳату ғайри он .

Ва аммо илми мантиқ ки ҳакими арстотолиси онро мудавван кардааст ва аз қӯт ба феъл оварда , мқсўраст бар донистани кайфият донистан чизҳоу тариқи иктисоби маҷҳӯлот . Пас дар ҳақиқати он илм ба илмаст ва ба манзалат адоатаст таҳсили дигари улӯмро . Инаст тамомии ақсоми ҳикмати назарӣ .

Ва аммо ҳикмати амалӣ , ва он донистани масолеҳи ҳаракоти ародӣу афъоли сноъии навъи инсонӣ буд бар ваҷҳе ки муъадӣ бошад ба низоми аҳволи маошу маъоди эшону муқтазӣ расӣдан ба камолӣ ки мутаваҷҷеҳанд сӯии он , ва он ҳам мнқсм шавад ба ду қисм : яке ончии роҷеъ буд бо ҳар нафасӣ ба анФрод ,у дигари ончии роҷеъ буд бо ҷамоатӣ ба мушорикат ;у қисми дувум низ ба ду қисм шавад : яке ончии роҷеъ буд бо ҷамоатӣ ки миёни эшон мушорикат буд дар манзилу хона ,у дувуми ончии роҷеъ буд бо ҷамоатӣ ки миёни эшон мушорикат буд дар шаҳру вилояти бали иқлӣму мамлакат ; пас ҳикмати амалӣ низ се қисм буд :у аввалро таҳзиб ахлоқ хонанд ,у дувумро тадбири манозил ,у симро сиёсати мдн .

Ва бибояд донист ки мабодии масолеҳи аъмолу маҳосини афъоли навъи башар ки муқтазии низоми умӯру аҳволи эшон буд дар асл ё табъ бошад ё вазъ ; аммо ончии мабдаи он табъ буд онаст ки тафосили он муқтазои уқули аҳли бсорту таҷориб арбоб киёст буд ва ба ихтилофи адвору тақаллуби сайру осори мухталиф ва мтбдл нашавад , ва он ақсоми ҳикмат амалӣаст ки ёд карда омад . Ва аммо ончии мабдаи он вазъ буд агар сабаби вазъи иттифоқи рои ҷамоатӣ буд барон онро одоб ва русум хонанд , ва агар сабаби иқтизои рои бузургӣ буд монанди пайғамбарӣ ё имомӣ , онро навомис илоҳӣ гӯйанд ; ва он низ се синф бошад : яке ончии роҷеъ бо ҳар нафасӣ буд ба анФрод , монанди ибодоту аҳкоми он ;у дувуми ончии роҷеъ бо аҳли манозил буд ба мушорикат , монанди мнокҳоту дигари муомилот ;у сими ончии роҷеъ бо аҳли шаҳрҳо ва иқлӣмҳо буд монанди ҳудӯду сёсот , ва ин навъи илмро илм фиқҳ хонанд , ва чун мабдаи ин ҷинси аъмоли муҷаррад табъ набошад вазъаст , ба тақаллуби аҳволу тғлби риҷолу татовули рӯзгору тафовути адвору тбдли милалу дувал дар бадал уфтад ; ва ин боб аз рӯй тафсил хориҷ уфтад аз ақсоми ҳикмат , чаҳ назари ҳаким мқсўраст бар татаббуъи қазоёии уқулу тқҳс аз куллиёти умӯр ки завол ва интиқол бидон мттрқ нашавад ва ба андроси милалу ансроми дували мундарис ва мтбдл нагардад , ва аз рӯй иҷмоли дохили масоили ҳикмат амалӣ бошад , чунонкии баъди азин шарҳи он ба ҷойгоҳ худ бияёд , ани шоءи аллоҳ , таъолӣ .