Ҳамчунон ки дар илми тиби абадони азолти мараз ба зид кунанд дар тиби нуфуси азолти ҳам ба аздоди он рзоил бояд кард , ва мо пеши азин аҷноси фазойил ҳаср кардаему аҷноси рзоил ки ба мсобти атрофи он аўсотаст баршумурда , ва чун фазойил чаҳорасту рзоили ҳашт , ва як чизро як зид беш набӯд , чаҳ зиди он ду мавҷӯд бошанд дар ғояти баъд аз якдигар , пас бад-ӣни эътибори рзоилро аздод фазоъил натавон гуфт ало ба муҷоз , аммо ҳар ду разилтӣ ки аз боб бошанд ва яке дар ғояти ифрот буду дигар дар ғояти тафрити эшонро зиди якдигар тавон гуфт .

Ва бибояд донист ки қонӯни сноъӣ дар муъолиҷати амрози он буд ки аввали аҷнос амроз бидонанд , пас асбобу ъломот он бишносанд , пас ба муолиҷаи он машғӯл шаванд ;у амрози инҳирофот амзҷаҳ бошад аз эътидол ,у муъолиҷоти он ради он бо эътидол ба ҳиялати сноъӣ .

Ва чун қувои нафаси инсонӣ маҳсӯраст дар се навъ , чунонкии гуфтем , яке қӯти тмиизу дигари қӯти дафъу сими қӯти ҷазб ,у инҳирофот ҳар як аз ду гӯнаи сӯрати бандад : ё аз халалӣ ки дар каммият қӯт бошад ё аз халалӣ ки дар кайфият қӯт уфтад ,у халали каммият ё аз мҷоўзти эътидол буд дар ҷониби зиёдат ё аз мҷоўзти эътидол буд дар ҷониби нуқсон , пас амроз ҳар қӯтӣ аз се ҷинс тавонад буд ё ба ҳасби ифрот ё ба ҳасби тафрит ё ба ҳасби рдоءт .

Аммо ифрот дар қӯти тмииз , монанди хбсу грбзӣ ва дҳо буд дар ончии таъаллуқ ба амал дорад , ва монанди таҷовузи ҳади назару ҳукм бар муҷаррадот ба қӯти авҳому ҳавос , ҳамчунон ки бар маҳсусоти дрончаҳи таъаллуқ ба назар дорад , ва аммо тафрит дар ӯ чун балоҳату билодат дар амалиёту қусӯри назар аз миқдори воҷиб , монанди иҷрои аҳкоми маҳсусот бар муҷаррадот дар назариёт ; ва аммо рдоءти қӯт чун шавқ ба улӯмӣ ки мусмири яқину камол нафас набӯд , Маслан илми ҷадалу хилофу сафсата ба нисбат бо касе ки онро ба ҷои иқинёт истеъмол кунад , ва чун илми кҳонту фол гирифтану шӯъбадау кимиё ба нисбат бо касе ки ғараз ӯ азон вусӯл ба шаҳавоти хасиса буд . Ва аммо ифрот дар қӯти дафъ чун шиддати ғайзу фарти интиқому ғайрат на ба мавзеи хешу ташаббуҳи намӯдан ба сбоъ ; ва аммо тафрити дарав чун беҳамиятӣу хури табъу баддилӣу ташаббуҳи намӯдан ба ахлоқи занону кӯдакон ; ва аммо рдоءти қӯт чун шавқ ба интиқомоти фосида монанди хашм гирифтан бар ҷамодот ва бҳоем ё бар навъи инсони влкн ба сабабӣ ки мӯҷиб ғазаб набӯд дар аксари табоиъ . Ва аммо ифрот дар қӯти ҷазб монанди шиками парастӣу ҳирси намӯдан бар аклу шурбу ишқу шефтагӣ ба касоне ки маҳал шаҳват бошанд ; ва аммо тафрит дар ӯ монанди Фтўр аз талаби ақўоти зарурӣу ҳифзи наслу хумуди шаҳват ; ва аммо рдоءти қӯт чун Аштҳои гул хӯрдану шаҳвати мқорбти зукур ва ё истеъмоли шаҳват бар ваҷҳе ки аз қонӯни воҷиб хориҷ бошад .

Инаст аҷноси амрози басита ки дар қувои нафас ҳодис шавад , ва онро анвоъ бисёр буд , ва аз тркботи он маразҳои бисёр бархезад ки марҷаъи ҳама бо ин аҷнос буд , ва аз ин амрози маразӣ чанд бошад ки онро амроз мӯҳлика хонанд , чаҳ усӯли аксари амрози музмина он бошад , ва он монанди ҳайрату ҷаҳл буд дар қӯти назарӣ ,у ғазабу баддилӣу хавфу ҳузну ҳасаду амлу ишқу битолат дар қӯтҳои дигар ,у никояти ин амроз дар нафаси азим тар бошаду муъолиҷати он муҳимтар ва ба умуми нафъи наздиктар . Ва баъди азин шарҳ ҳар яке ба ҷойгоҳ хеш бияёд , аншоءи аллоҳ , таъолӣ .

Ва аммо асбоби ин инҳирофоти ду гӯна буд , яке нафсонӣу дигари ҷисмонӣ ; ва беонаш онаст ки чун анояти яздонеи нафаси инсониро бар бенят ҷисмонии марбӯт офарӣдааст ,у мФорқти яке аз дигар ба машйати худ , ъзи исма , манӯти гардонида , тأср ҳар яке аз трёни сабабӣ ё иллатии мӯҷиби тағайюр дигрик мешавад , Маслан тأсри нафас аз фарти ғазаб ё истилои ишқ ё тавотури андӯҳи мӯҷиби тағайюри сӯрат бадан шавад ба анвоъи тағайюрот , монанди изтиробу артъоду зардӣу нзорӣ ;у тأсри бадан аз амрозу асқом , хосса чун дар узвии шариф ҳодис шавад монанди дилу димоғ , мӯҷиби тағайюри ҳол нафас шавад чун нуқсони тмиизу фасоди тахайюлу тақсир дар истеъмоли қавӣу маликот .

Пас муъолиҷи нафас бояд ки аввали търФи ҳол сабаб кунад , то агар тағайюр бенят бӯда бошад онро ба аснофи муъолиҷот ки кутуб тиббӣ барон муштамиласт мудовоат кунад , ва агар тأср нафас бӯда бошад ба аснофи муъолиҷот ки кутуби ин саноат барон муштамил буд ба азолти он машғӯл шавад , ки чун сабаб муртафаъ шавад ломҳолаҳи мараз низ муртафаъ шавад .

Ва аммо муъолиҷоти куллӣ дар тиб ба истеъмоли чаҳор синф буд : ғизоу давоу сам ва кӣ ё қатъ . Ва дар амрози нафсонии ҳам бар ин саёқати эътибор бояд кард , бар ин тариқ ки аввали қубҳи разилтӣ ки дафъу азолти он матлӯб буд , бар ваҷҳе ки шакро дарон маҷол мадохилат набошад маълум кунанд , ва бар фасоду ихтилолӣ ки аз трёни он мунтазиру мутаваққиъ буд , чаҳ дар умӯри динӣ ва чаҳ дар умӯри днёўӣ , воқиф шаванд ва онро дар тахайюл мустаҳкам кунанд , пас ба иродати ақлӣ азон тҷнби намоянд ; агар мақсӯд ҳосил шавад Фхираҳ ,у ало ба мудовимати фазилатӣ ки ба изои он разилт бошад пайваста машғӯл бошанд , ва дар такрори афъолӣ ки таъаллуқ бидон қӯт дорад бар ваҷҳи афзалу тариқи аҷмл маболиғат кунанд ; ва ин муъолиҷоти ҷумла ба изои алоҷи ғизоӣ буд ба наздики атиббо .

Ва агар бад-ӣни навъи муолиҷаи мараз зоил нашавад тавбиху маломату тъииру мазаммат нафас барон феъл , чаҳ ба тариқи фикр ва чаҳ ба қавл ва чаҳ ба амал , истеъмол кунанд , агар кифоят науфтад дар матлӯб ,у мақсӯди таъдили яке аз ду қӯти ҳайвонӣ яъне ғазабӣ ё шҳўӣ бошад , ба истеъмоли қӯти дигари онро таъдил ва таскин кунанд , чаҳ ҳар гоҳ ки яке ғолиб шавад соҳибаш мағлуб гардад , ва дар асли фитрати худ ҳамчунон ки фоидаи қӯти шҳўии тбқиаҳи шахс ва навъаст фоидаи қӯти ғазабии касри сурат шаҳватаст , то чун эшон мткоФӣ шаванд қӯти нутқиро маҷоли тмииз буд ; ва ин синфи алоҷ ба мсобти муъолиҷоти дўоӣӣ буд ба наздики атиббо .

Ва агар бад-ӣни тариқи ҳам мараз зоил нашаваду русуху истеҳкоми разилт ба ғоят буд , ба иртикоби асбоби разилтӣ ки зиди он разилт буд дар қамъу қаҳри он истионат бояд ҷуст ,у шарти таъдил нигоҳ дошт , яъне чун он разилт рӯй дар инҳитот наад , ва ба ртбти васат ки мақоми фазилат буд наздик расад , тарки он иртикоб бояд гирифт то аз эътидол дар тарафи дигар моил нашавад ва ба маразии дигар адо накунад ; ва ин синфи алоҷ ба манзалати муъолиҷати саммӣ буд ки то табиб музтар нашавад бидон тамассук накунад , ва дар тамассуки эҳтиёти тамоми воҷиби шиносад то инҳирофи мизоҷ бо тараф дигар нашавад .

Ва агар ин навъи алоҷи ҳам кофӣ набошад , ва ба ҳар вақте нафас ба мъоўдти одати росих мубодират кунад , ӯро ба уқубату тъзибу таклифи афъоли саъбу тақлиди аъмоли шоқу иқдом бар нзўрӣу ъҳўдӣ ки қиём бидон мушкил буд , бо тақдими ифои маросими он , тأдиб бояд кард ; ва ин синфи муолиҷа монанди қатъи аъзоу доғ кардани атроф буд дар тиб ,у охролдўоءи аллакай .

Инаст муъолиҷоти куллӣ дар азолти амрози нафсонӣ ,у истеъмоли он дар ҳар маразӣ бар касе ки аз аввали китоб то ӣнҷо маълум карда бошад ва бар фазоъилу рзоил вуқуф ёфта мутааззир набӯд ; ва мо зёдтии баёнро ба тафсили алоҷи маразӣ чанд аз амрози мӯҳлика ки табоҳтарин амроз нафас онаст ишоратӣ кунем то қиёси азолти дигари амрозу эътибори муъолиҷот осон шавад , валлоҳи алмўФқ .

Аммо амрози қӯти назариро ҳар чанд маротиб бисёраст , чаҳ ба ҳасби бисотат ва чаҳ ба ҳасби тркб , влкни табоҳтарин он анвоъи се навъаст : яке ҳайрату дувуми ҷаҳли баситу сими ҷаҳли мураккаб ,у навъи аввал аз қабили ифрот буд ,у навъи дувум аз ҷинси тафрит ,у навъи сим аз ҷиҳати рдоءт .

Алоҷи ҳайрат : аммо ҳайрат аз таъорузи адиллаи хезад дар масоили мушкилау аҷзи нафас аз таҳқиқи ҳақу ибтоли ботил ;у тариқи азолти ин разилт ки мӯҳликтарин рзоил бошад онаст ки аввали тазаккури ин қазия аз қазоёии аввалӣ ки « ҷамъу рафъи нафйу исбот дар як ҳоли маҳол буд » малака кунад , то бар иҷмол дар ҳар масъалае ки дарон мутаҳайир бошад ҳукм ҷузам кунад ба фасоди як тараф аз ду тарафи мутаориз , баъд азон татаббуъи қавонини мантиқӣу тсФҳи муқаддамоту тафаҳҳус аз сӯрати қиёс ба астқсои балиғу эҳтиётии тамом дар ҳар тарафӣ истеъмол кунад , то бар мавзеи хатоу маншаи ғалат вуқуф ёбад ;у ғарази куллӣ аз илми мантиқу хоссаи китоби қиёсоти сўФстоиӣ ки бар маърифати муғолатот муштамиласт алоҷи ин маразаст .

Алоҷи ҷаҳли басит :у ҳақиқати ҷаҳли басити он буд ки нафас аз фазилати илм орӣ бошад ва ба эътиқоди онкии илмӣ иктисоб кардааст мулаввас на , ва ин ҷаҳл дар мабда мазмум набӯд , чаҳ шарт тааллум онаст ки ин ҷаҳл ҳосил бошад аз ҷиҳати онкии он кас ки донад ё пиндорад ки медонад аз тааллум фориғ бошад ,у фитрати навъи инсони худ барин ҳолат буд ; аммо мақоми намӯдан бар ин ҷаҳлу ҳаракат нокардан дар тариқи тааллум мазмум бошад , ва агар бидон розӣ ва қонеъ шавад ба табоҳтарин разилтӣ мавсӯм гардад ;у тадбири алоҷи он буд ки дар ҳоли мардуму дигари ҳайвонот таъаммул кунад то воқиф шавад ки фазилати инсон бар дигари ҷонварон ба нутқ ва тмиизаст ,у ҷоҳил ки одами ин фазилат буд аз ъдоди ҳайвоноти дигар буд на аз ъдоди ин навъ ,у мисдоқи ин сухан ёбад онкӣ чун дар маҷлисӣ ки аз ҷиҳати баҳс дар улӯм ақд карда бошанд ҳозир шавад хосияти навъ яъне нутқи бакулӣ боз гузорад , ва ба ҳайвоноти дигар ки аз сухани гуфтан оҷиз бошанд ташаббуҳи намояд , ва чун дар ин ҳол фикр кунад ӯро танбеҳ уфтад бар онкии он суханҳо ки дар ғайбати он ҷамоат , яъне аҳли илм , метавонад гуфт ба бонги дигари ҷонварони муносибтар аз онаст ки ба нутқи инсон , чаҳ агар ба нутқ таъаллуқӣ доштӣ дар муҳовираи ҷамоатӣ ки инсонияти эшон , яъне тмииз , бештараст истеъмол тавонистӣ кард .

Ва бояд ки дар ин андеша аз вуқуъи исми инсон бар худ ба ғалат науфтад , чаҳ гиёҳи гандумро « гандум » хонанд бар ваҷҳи муҷоз ,у муроди истеъдоди он буд қабули сӯрати гандумиро , ва ҳамчунин тимсоли мардумро « мардум » гӯйанд ба тариқи ташаббуҳ , яъне ба мардум монад дар сӯрат , балки агар инсоф худ бидиҳад бидонад ки дар дараҷа аз аснофи ҳайвонот нозилтараст , чаҳ ҳар ҳайвон бар он қадари идрок ки дар тартиби умӯри маишату ҳифз насл бидон муҳтоҷ буд қодираст ва бар камолӣ ки ғояти вуҷӯд ӯ онаст мтўФр ,у ҷоҳил ба хилофи ин .

Пас ҳамчунон ки дар эътибори хавоси навъи хеш ки дар худ мафқуд ёбад мушобеҳати худ ба дигари ҳайвонот бештар бинад дар эътибори хавоси ҳайвоноти худро ба ҷамодоти муносиб тар ёбад , ва ба азоФт бо аснофи ҷамодоту риояти шароити он аз он мартаба низ бозпас уфтад ,у ҳиллами ҷрои إлии асфали алсофлин . Пас чун бад-ӣни фикр бар нуқсони ртбту хисосати ҷавҳару ркокти табъи хеш ки ахс коинот онаст вуқуф ёбад , агар дар ваии андак ва бисёр антъошии монда буд дар талаби фазилати илм ҳаракат кунад ,у кули муяссари лмои халқи ?ла .

Алоҷи ҷаҳли мураккаб :у ҳақиқати ин ҷаҳли он буд ки нафас аз сӯрати илми холӣ буд , ва ба сӯрати эътиқодии ботилу ҷузам бар онкӣ ӯ оламаст машғӯл , ва ҳеҷ разилти табоҳтар аз ин разилт набӯд ,у чунонкии атиббои абадон аз муъолиҷоти баъзе амрози баду илали музмина оҷиз бошанд атиббои нуфус аз алоҷи ин мараз низ оҷиз бошанд , чаҳ бо вуҷӯди он сӯрати каж мутанаббеҳ нашавад , ва то мутанаббеҳ нашавад талаб накунад , ва ин он илм буд ки : « ҷаҳл аз он илм ба буд сад бор » .

Ва нофеътарин тадбирӣ ки дар ин боби истеъмол тавон кард тҳризи соҳиби ин ҷаҳл буд бар ақтнои улӯми риёзӣ , чун ҳандасау ҳисоб ,у артёз ба бароҳини он , ки агар ин иршод қабул кунад ва дарон анвоъи хавзии намояд аз лиззати яқину камоли ҳақиқату баради нафас хабардор шавад ,у ҳроинаҳи антъошӣ дар зот ӯ ҳодис гардад , пас чун бо муътақидот хеш уфтаду лиззати яқин азон манфӣ ёбад шакро мадхалӣ муайян шавад , пас агар шарти инсоф риоят кунад ба андаки рӯзгорӣ бар халали ъқидт вуқуф ёбад , ва бо мартаба ҷоҳилӣ ояд ки ҷаҳл ӯ басит буд , пас ба маросими тааллуми қиёми намояд .

Ва чун ин амрози таъаллуқ ба қӯт назарӣ дорад ,у ҳикмати назарӣ муштамиласт брозолти амроз , аз он қӯт дар ин саноат бар ин қадар ихтисор кунем , ва дар муъолиҷоти амрози дигари қавӣ ки бад-ӣни саноат махсӯсаст мазиди шарҳӣ бакор дорем .

Ва аммо амрози қӯти дафъ , агарчӣ номаҳсӯр бошад , аммо табоҳтарин он амрози се маразаст : яке ғазабу дувуми ҷубну сими хавф . Ва аввал аз ифрот таваллуд кунад ,у дувум аз тафрит ,у сим бо рдоءти қӯт муносибатӣ дораду тафсил алоҷот инаст :

Алоҷи ғазаб : ғазаби ҳаракатӣ буд нафасро ки мабдаи он шаҳвати интиқом буд , ва ин ҳаракат чун ба унф бошад оташи хашм афрӯхта шавад ,у хӯни дил дар ғалаён ояд ,у димоғу шарёнот аз духонии мзлм ммтлӣ шавад то ақл маҳҷӯб гардаду феъл ӯ заъиф ,у чунонкӣ ҳукамо гуфтаанд бенят инсонӣ монанди ғор кӯҳӣ шавад мамлу ба ҳариқи оташу мхтнқ ба лаҳибу духон , ки аз он ғори ҷузи овозу бонгу машғалау ғалабаи иштиоли чизе маълум нашавад , ва дар ин ҳоли муъолиҷати ин тағайюру итфои ин ноираҳ дар ғояти таазур буд , чаҳ ҳар чаҳ дар итфоъ истеъмол кунанд модаи қӯту сабаби зиёдат иштиол шавад . Агар ба мавъизат тамассук кунанд хашм бештар шавад , ва агар дар таскини ҳиялати намоянди лаҳибу машғала зиёдат гардад , ва дар ашхос ба ҳасби ихтилофи амзҷаҳи ин ҳол мухталиф уфтад , чаҳ таркибӣ бошад муносиби таркиби кибрят , ки аз камтари шарарӣ иштиол ёбад , ва таркибӣ бошад муносиби таркиби равған ки иштиоли онро сабабии бештар бояд , ва ҳамчунин муносиби таркиби чӯби хушку чӯбтар , то ба таркибӣ расад ки иштиоли он дар ғояти таазур буд . Ва ин тартиб ба эътибори ҳоли ғазаб буд дар унфувони мабдаи ҳаракат , аммо онгоҳ ки сабаб мутавотир шавад аснофи маротиби мутасовии намоянд , чунонкӣ аз андаки оташӣ ки аз аҳткокии заъифи мутавотир дар чӯбӣ ҳодис шавад бешаҳои азиму дарахтони баҳами дршдаҳ чаҳ хушк ва чаҳтар сӯхта гардад .

Ва таъаммул бояд кард дар ҳоли меғу соъиқа , ки чигуна аз аҳткоки ду бухори рутабу ёбс бар якдигари иштиоли брўқу қзФи сўоъқ ки бар кӯҳҳои сахт ва сангҳои хора гузар ёбад ҳодис мешавад , ва ҳамин эътибор дар ҳоли тҳиҷи ғазабу никоят ӯ ва агар чаҳ сабаби камтари калимае буд риоят бояд кард .

Ва ансқротис ҳаким гуяд : ман ба саломати он киштӣ ки боди сахту шиддати ошӯби дарёи онро ба лаҷа Эй афганд ки бар кӯҳҳои азими муштамил буд ва бар сангҳои сахт занад амидўортрм аз онкӣ ба саломати ғазабони мултаҳиб , чаҳ млоҳонро дар тхлиси он киштии маҷоли истеъмоли лтоӣФ ҳиял бошад , ва ҳеҷ ҳиялат дар таскини шуълаи ғазабӣ ки забона мезанад нофеъ наёяд ,у чндонкаҳи ваъзу тазаррӯъу хузўъи бештар бакор доранд монанди оташӣ ки ҳизуми хушк бар ӯ аФгннди сурати бештари намояд .

Ва асбоби ғазаб даҳаст : аввали аҷаб ,у дувуми ифтихор ,у сими маро ,у чаҳоруми лҷоҷ ,у панҷуми мазоҳ ,у шашуми такаббур ,у ҳафтуми истеҳзо ,у ҳаштуми ғдр ,у нуҳуми зим ,у даҳуми талаби нафоисӣ ки аз иззати мӯҷиби мноФст ва мҳосдт шавад ;у шавқ ба интиқоми ғояти ин асбоб буд бар сиблати иштирок .

Ва лўоҳқи ғазаб ки эърози ин мараз буд ҳафт синф бошад : аввали надомат ,у дувуми таваққуъи муҷозоти оҷилу оҷл ,у сими мқти дӯстон ,у чаҳоруми истеҳзои арозил ,у панҷуми шамотати аъдо ,у шашуми тағайюри мизоҷ ,у ҳафтуми тأлми бзони ҳам дар ҳол , чаҳ ғазаби ҷунуни иксоътаҳ буд ,у амӣралмуъминӣни алии бен абии толиб , разии аллоҳи анҳу , гуфтааст : алҳди навъи ман алҷнўни лأни соҳибҳо индми Фإни лами индми Фҷнўнаҳи мустаҳкам . Ва гоҳ буд ки ба ихтиноқи ҳарорати дил адо кунад , ва азон амрозии азим ки муъадӣ бошад ба талаф таваллуд кунад .

Ва алоҷи ин асбоби алоҷи ғазаб буд , чаҳ иртифоъи сабаби мӯҷиби иртифоъи мусаббиб буд ,у қатъи маводи муқтазии азолти мараз . Ва агар баъд аз алоҷи асбоб , банодир , чизе аз ин мараз ҳодис шавад ба тадбири ақли дафъи он саҳл буд . Ва муолиҷаи асбоб ғазаб инаст .

Аммо аҷаб ; ва он заннии козиб буд дар нафас чун хештанро истеҳқоқи манзалатии шимурд ки мустаҳаққ он набӯд , ва чун бар уюбу нуқсоноти хеш вуқуф ёбад ва донад ки фазилати миёни халқ муштаракаст аз аҷаб эмин шавад , чаҳ касе ки камоли худ бо дигарон ёбад мъҷб набӯд .

Ва аммо ифтихор ; мубоҳот буд ба чизҳоеи хориҷӣ ки дар маърази офоту асноф завол бошад , ва ба бақоу саботи он вусуқии натавонад буд , чаҳ агар фахр ба мол кунанд аз ғасбу нҳби он эмин набошанд , ва агар ба насаб кунанд ,у содиқтарин ин навъи онгоҳ буд ки шахсе аз падарон ӯ ба фазл мавсӯм бӯда бошад , пас чун тақдир кунанд ки он падари фозил ӯ ҳозир ояд ва гуяд « ин шараф ки ту даъвӣ мекунӣ бар сиблат истибдод марост на туро , туро ба нафаси хеш чаҳ фазилатаст ки бидон мафохират туоне кард ? » аз ҷавоб ӯ оҷиз ояду шоири ин маънӣ ба назм овардааст :

Ва пайғомбар , алайҳи ассалом , гуфтааст лотأтўнии бонсобкму أтўнии бأъмолкм . Ва ҳикоят кунанд ки яке аз руасои Юнон бар ғуломи ҳакимӣ ифтихор намӯд , ғулом гуфт : агар мӯҷиби мафохирати ту бар ман ин ҷома ҳои некӯаст ки хештан бидон биёростае , ҳасану зинат дар ҷомааст на дар ту ; ва агар мӯҷиби ин аспаст ки бар нишастае , чобукӣу Фроҳт дар аспаст на дар ту ; ва агар мӯҷиби фазли падарон туаст соҳиби фазл эшон бӯдаанд на ту ; ва чун аз ин фазойили ҳеҷ кадоми ҳақ ту нест агар соҳиб ҳар яке ҳаззи хеш истирдод кунад , балки худ фазилати ҳеҷ кадом аз ӯ ба ту интиқол накардааст то ба рад ҳоҷат уфтад , пас ту ки бошӣ ?

Ва ҳамчунин гӯйанд ҳакимӣ дар наздики соҳиби сирватӣ буд ки ба зинату таҷаммулу касрати молу ъдт мубоҳот намӯдӣ . Дар аснои муҳовираи хост ки оби даҳани биФгнд аз рост ва чап нагирист музиъӣ наёфт ки онро шояд , бузоқӣ ки дар даҳан ҷамъ карда буд бар рӯй соҳиб хона афганд . Ҳозирони итоб ва маломат намуданд , ҳаким гуфт на адаби чунон буд ки оби даҳан ба ахсу ақбҳи мавозиъи аФгннд ? ман чндонкаҳ аз чапу рост нигоҳ кардам ҳеҷ мавзеи хасистару қабеҳтар аз рӯй ин шахс ки ба ҷаҳл мавсӯм аст наёфтам .

Ва аммо мароу лҷоҷ ; мӯҷиби азолти улфату ҳудуси табюну тбоғз ва мухосамат бошад ,у қавоми олам ба улфат ва муҳаббатаст , чунонкии баъди азин шарҳ додаед , пас мароу лҷоҷ аз фасодҳое буд ки муқтазии рафъи низоми олам буд , ва ин табоҳтарин авсоф рзоиласт .

Ва аммо мазоҳ ; агар бақадр эътидол истеъмол кунанд Маҳмӯд буд . Кони расӯли аллоҳ , алайҳи ассалом , имзҳу лоиҳзлу Амиралмӯъминини алӣ , разии аллоҳи анҳу , мазоҳ будӣ , то ба ҳаддӣ ки мардумон ӯро бидон айб карданд , гуфтанд : лӯлои дъобаҳи фӣа ,у салмони форсӣ , разии аллоҳи анҳу ӯро гуфт , дар мазоҳӣ ки бо ӯ бикрад : ҳозои أхрки إлии алробъаҳ . Аммо вуқуф бар ҳади эътидоли бғоити душвор буд ,у аксари мардумони қасд эътидол кунанд валикин чун шурӯи намоянд ба мҷоўзти ҳад таъаддӣ кунанд то сабаб ваҳшат шавад ,у ғазаби комнро зоҳир кунаду ҳақад дар дилҳо росих гирданд . Пас мазоҳ бар касе ки иқтисоди нигоҳ натавонад дошт мҳзўр буд , чаҳ гуфтаанд : раби ҷади ҷираи аллъб ; « ҳадисӣ буд мояи корзор » .

Ва аммо такаббур ; ба аҷаби наздик буду фарқи он буд ки мъҷб бо нафаси худ дурӯғ мегуяд ба гумоне ки бадв дорад ,у мутакаббир бо дигарон дурӯғ мегуяд ва агарчӣ аз он гумони холӣ буд . Ва алоҷи ин наздик буд ба алоҷи аҷаб .

Ва аммо истеҳзо ; ва он аз афъоли аҳли мҷўн ва масхарагӣ бошад , ва касе барон иқдом кунад ки ба эҳтимол мисли он муболот нанамояд ,у мазаллату сғору иртикоби рзоили дигар ки мӯҷиби зҳки асҳоби сирвату трФт буд всилти маишат хеш созад , ва касе ки ба ҳуррияту фазли мавсӯм буд нафасу арзи хешро гиромӣтар азон дорад ки дар маърази як сафоҳати сафеҳии орад , ва агарчӣ дар муқобили ончӣ дар хзоини подшоҳон буд бадв диҳанд .

Ва аммо ғдрро вуҷӯҳ бисёр буд , чаҳ истеъмоли он , ҳам дар мол ва ҳам дар ҷоҳ ва ҳам дар маваддат ва ҳам дар ҳарам , иттифоқ уфтад ва ҳеҷ ваҷҳ аз вуҷӯҳи ғдр ба наздик касе ки ӯро андаки мояи инсоният буд Маҳмӯд набошад , ва аз ӣнҷост ки ҳеҷ кас бидон мӯътариф нашавад , ва ин халқ дар таркони бештар буд азонкаҳ дар дигар аснофамам ,у вафо ки зид ғдраст дар рӯму ҳабаши бештар буд . Ва разолати ғдри зиёдат аз онаст ки муҳтоҷи фазли шарҳӣ буд .

Ва аммо зим ; ва он таклифи таҳаммули зулм буд ғайрииро бар ваҷҳи интиқом , ҳам қубҳ ӯ ба қубҳи зулму анзлом ки гуфта омадааст маълум шавад ,у оқил бояд ки бар интиқом иқдом нанамояд то донад ки ба зарарии бузургтар оид нахоҳад шуд , ва он баъд аз мушовирати ақлу тадаббури рой буду ҳусӯли ин ҳоли баъд аз ҳусӯли фазилат ҳалам тавонад буд .

Ва аммо талаби нафоисӣ ки мӯҷиби мноФсту мнозът буд ; муштамил бошад бар хатоеи азим аз касоне ки ба съти қудрат мавсӯм бошанд то ба аўсоти аннос чаҳ расад , чаҳ ҳар подшоҳ ки дар хазона ӯ ълқии нафис ё ҷавҳарӣ шариф бошад дар маърази хавфи фӯт ,у ҷазаъӣ ки ба табаъияти фӯти лозим буд , афтода бошаду табиати олами куну фасод , ки муқаддар бар тағйиру аҳолт ва ифсодаст , розӣ нашавад ало ба ттрқи офот ба аснофи мураккабот , ва чун подшоҳ ба Фқди чизеи азизи алўҷўд мубтало гардад ҳолатӣ ки асҳоби масоибро ҳодис шавад дар зоҳир гардад ,у дӯсту душманро бар аҷзу андӯҳ ӯ вуқуф уфтад ,у фақру ҳоҷат ӯ дар талаби назири он фош шавад то вақъу хатар ӯ дар дилҳо кам гардад .

Ва ҳикоят кунанд ки қуббае аз булӯр дар ғояти сафоу нқо ки бхрту астдорти тамоми мавсуф буду аснофи асотину тамосили бдқти саноат ва камол киёст азу барангехта буданд , ва дар тхлиси нуқӯшу таҳзиби тҷоўиФи онро бикрот дар маъраз хатар оварда , ба наздики подшоҳии ҳадяи бурданд . Чун назар ӯ бар он ҷо афтод бидон таъаҷҷубу эъҷоб беандоза намӯд ва бифармуд то дар хазона хос биниҳоданд , ва ҳар вақт ба мушоҳидаи он таматтуъ мегирифт , то баъд аз андаки муддатӣ , рӯзгори натиҷаи табиати хеш дар итлофи он ба тақдими расонид . Чандон ҷазаъу асФ бар замири он малик торӣ шуд ки аз тадбири малику назар дар муҳимоту бор додани мардуми бозмонд ,у ҳавошӣу арқон дар талаби чизе аз троиФ шабиҳ бидон қуббаи ҷаҳд базл карданд , ва чун марҷаъи масоъии эшон бо хибту ҳурмон буд вуқуф бар таазури вуҷӯдаши мӯҷиби тзоъФи ҷазаъу ҳасрат малик шуд , то бим буд ки Аннани тмолк аз қабзаи тасарруф ӯ берун ояд .

Ин ҳол мулӯкаст , ва аммо аўсоти мардумон агар бар бизоъатии Карим , ё дарии ятем , ё ҷавҳарии шариф , ё ҷомае фахри , ё мркўбии Фораҳ , ё мамлукии соҳиби ҷамол зафар ёбанд ҳроинаҳи мтғлбону мутамарридон ба тамаъ ва талаб бархезанд , агар тариқи мсомҳт мслўк доранд ба ғаму ҷазаъ мубтало шаванд ва агар ба мамониату мудофеъат машғӯл шаванд хештанро дар вартаи ҳалоку истисоли аФгннд . Аммо агар ба аввал дар ақтнои амсоли он рғоиб роғиб набошанд аз чунин балӣоти фориғ ва эмин шаванд .

Бози онкӣ , азолти аҳҷори нафис чун лаълу ёқӯт ба вуҷӯҳи ҳиялу макру дуздӣ даст диҳад ва ба вуҷӯди он интифоъу сади ҳоҷати фии улҳол муяссар нагардад , алӣ алхусус ки соҳибаш дар мақом зарурат бошаду роғиб дар маърази тиҷорат . Ва бисёр бӯдааст ки подшоҳони бузургро дар авқоти инқитоъи маводи хзоин ,у иттифоқи инфоқи муфрат , ба фурӯхтани ҷавоҳири ъдими алмисли эҳтиёҷ афтодааст , ва чун онро дар маърази мсоўмаҳ ва мустазод афгандаанд ва ба дасти даллолону туҷҷор боз дода касеро наёфтаанд ки ба баҳоии он ё наздик ба баҳои мстзҳр буд , ва агар касе низ бар он қадари ясор қодир бӯда бошад дар он ҳол аз эътироф бидон мстшър шуда ,у ҳосили ҷузи вуқуфи авоми бръҷзу ҳоҷати он каси набӯдау асҳоби тиҷорат агар ба чунин бизоъатии рағбати намоянд дар ҳоли амну фароғат аз касоду зиён эмин набошанд , чаҳ толибу хотб , дар амсоли он , мулӯки мағрур бисёр моли фориғ бол бошанд ,у вуҷӯди ин синфи банодир иттифоқ уфтад , ва дар ҳоли ноэминӣу ташвиши худ , ҷони эшон азон дрхтр буд .

Инаст асбоби ғазабу алоҷи он , ва ҳар ки шарти адолат риоят кунад ва он халқро малака нафас гирданд алоҷи ғазаб бар ӯ осон буд , чаҳ ғазаб ҷаврасту хурӯҷ аз эътидол дар тарафи ифроти рҷўлит ва нишоед ки онро ба авсофи Ҷамила сифат кунанд , монанди онкии ҷамоатӣ гумон баранд ки шиддати ғазаб аз фарти рҷўлит буд , ва онро ба тахайюли козиб бар шуҷоат банданд , ва чигуна ба фазилати нисбат тавон дод халқиро ки масдари афъол қабеҳ гардад чун ҷавр бар нафаси худ ва бар ёрону муттасилону убайду хадаму ҳарам ?у соҳиби он халқи ин ҷамоатро пайваста ба сўти азоб муаззаб дорад , на ъсрти эшон ақолт кунад ва на бар аҷзи эшон риққати орад ва на броءти соҳати эшон қабул кунад , бал ба камтари сабабии забону даст бар أърозу أҷсоми эшон мутлақ гирданд ;у чндонкаҳи эшон ба гуноҳи нокарда эътироф мекунанд ва дар хузўъ ва инқиёд мекӯшанд , то бошад ки итфои ноираҳи хашму таскини сурати шар ӯ кунанд , дар ноҳамвории намӯдану ҳаракоти номунтазам кардану аизои эшон маболиғат зиёдат мекунад . Ва агар рдоءтӣ дар ҷавҳари ғазаб бо ифрот муқорин шавад аз ин мартаба бугзарад , ва бо бҳоӣми забони бастау ҷамодот чун ӯонеу амтъаҳи ҳамин муомила дар пеш гирад , ва ба қасди зарби хару гову қатли кабӯтару гурбау касри олоту адавоти тшФии талабад .

Ва бисёр бошад ки касоне ки ба фарти таҳаввурӣ мансӯб бошанд аз ин тайифа бо абру боду борон , чун на бар вифқи ҳавоӣ эшон ояд , штт кунанд , ва агар қти қалами хат на мулоими иродати эшон орад , ё қуфл бар ҳасби астъҷоли эшон кушода нашавад , башикананду бхоинду забон ба дашному сухани нофарҷом мулаввас гардонанд .

Ва аз қудамои мулӯк аз шахсе боз гуфтаанд ки чун киштӣҳои ӯ аз сафари дарё дайртар раседӣ , ба сабаби ошуфтагии дарё , хашм гирифтӣу дарёро ба рехтани обҳо ва анбоштан ба кӯҳҳо таҳдид кардӣ . Ва устоди Абӯалии раҳма аллоҳ гуяд : яке аз сФҳои рӯзгори мо ба сабаби онкӣ чун шаб дар моҳтоб хуфтӣ ранҷур шудӣ , бар моҳ хашм гирифтӣ ва ба шатму сб ӯ забон дароз кардӣ ва дар ашъор ҳаҷв гуфтӣ ва ҳаҷвҳои ӯ моҳро машҳураст .

Фии алҷмлаҳи амсоли ин афъол бо фарти қубҳи музҳик буду соҳиби он мустаҳаққ схрит бошад на мустаҳаққи наъти рҷўлит ,у мустуҷиби мазаммату Фзиҳт на шарафи нафасу иззат . Ва агар таъаммул уфтад ин навъ дар занону кӯдакону перону беморони бештар азон ёбанд ки дар мардону ҷавонону асҳо .

Ва разилти ғазаб аз разилти шара низ ки зид ӯст торӣ шавад , чаҳ соҳиби шара чун аз мштҳӣ мамнӯъ гардад хашм гирад , ва бар касоне ки ба тартиби он амал мавсӯм бошанд чун занону хдмтгорону ғайри эшон зҷрти намояд ;у бахилро агар молӣ зойеъ шавад бо дӯстону мхолтони ҳамин муомила кунад , ва бар аҳли сқти тӯҳмати барад ,у самараи ин сиратҳо ҷузи фиқдони асдқоу адами нсҳоу надомати муфрату маломат мўҷъ набошад ,у соҳибаш аз лиззату ғбтту баҳҷату масаррат маҳрӯм монад , то ҳамеша айш ӯ мнғсу умр ӯ мукаддар буд , ва ба самти шақоват мавсуф шавад . Ва соҳиби шуҷоату рҷўлит чун ба ҳалами қаҳри ин табиат кунад ва ба илм аз асбоби он эърози намояд дар ҳар ҳоле ки мадохилати намояд , аз афву ағзо ё мؤохзту интиқом , сирати ақл нигоҳ дораду шарти адолат ки муқтазии эътидол буд мръии шимурд .

Ва аз Искандар ҳикоят кунанд ки сафеҳӣ бар таъаррузи арз ӯ ба зикри айбу нақс иқдом намӯда буд , яке аз хавос гуфт : агар малик бар уқубат ӯ мисол диҳад аз ин феъли бозоистду мӯҷиби эътибор дигарон шавад . Искандар гуфт : ин маънӣ аз рой давраст чаҳ агар бар ақаби уқубати чирагӣ зиёдат кунад ва ба эътирозу ифшои маъоӣиби ман машғӯл шавад ӯро мода дроззбонӣ дода бошему мардумонро ба ваҷҳи узр ӯ иршод карда . Рӯзии мтғлбиро ки бар ӯ хурӯҷ карда буду фитнау фасод бисёр ангехта асир карданду пеш ӯ овараданд . Искандар ба афв ишорат фармуд . Яке аз надамо аз фарт ғайз гуфт : агар ман ту будамӣ ӯро бкштмӣ . Искандар гуфт : пас ман , чун ту нестам , ӯро наме кашам .

Инаст муаззами асбоби ғазаб ки азимтарин амроз нафасасту тамҳиди алоҷоти он . Ва чун ҳисами маводи ин мараз карда бошанд дафъи эърозу лўоҳқ ӯ саҳл бошад , чаҳ рӯятро дар эсори фазилати ҳаламу истеъмоли мукофот , ё тағофул бар ҳасби истисвоби рой , маҷоли назарии шоФӣу фикрии кофӣ падед ояд , валлоҳи алмўФқ .

Алоҷи баддилӣ : ва чун илм ба зиди мусталзим илмаст ба зиди дигар , ва мо гуфтем ки ғазаби зид баддилӣаст ,у ғазаби ҳаракати нафас буд ба ҷиҳати шаҳвати интиқом , пас ҷубни сукӯни нафас буд , онҷо ки ҳаракат أўлӣ бошад , ба сабаби бутлони шаҳвати интиқом . Ва лўоҳқу эърози ин мараз чанд чиз буд : аввали мҳонти нафас , дувуми сӯъи айш , сими тамаъи фосиди ахсоу ғайри эшон аз аҳлу авлоду асҳоби муомилот , чаҳоруми қиллати сабот дар корҳо , панҷуми Касалу муҳаббати роҳат ки муқтазии рзоил бисёр бошад , шашум тамаккун ёфтан золимон дар зулм , ҳафтуми ризо ба Фзоиҳӣ ки дар нафасу аҳл ва мол уфтад , ҳаштуми истимоъи қбоиҳу фавоҳиш аз шатму қзФ , нуҳуми нанги нодоштани азончаҳи мӯҷиби нанг буд , даҳуми таътили афтодан дар муҳимот .

Ва алоҷи ин маразу эърози он ба рафъи сабаб буд , чунонкӣ дар ғазаби гуфтем , ва он чунон буд ки нафасро танбеҳ диҳад бар нуқсон ,у таҳрик ӯ кунад ба дўоъии ғазабӣ , чаҳ ҳеҷ мардум аз ғазаб холӣ набӯд , валикин чун ноқис ва заъиф бошад ба таҳрики мутавотир монанди оташ қӯт гираду мтўқд ва мтлҳб шавад ва аз баъзе ҳукамо ривоят кардаанд ки дар мхоўФ ва ҳрўб шудӣу нафасро дар мухотирот азим афгандӣ , ва ба вақти изтироби дарё дар киштӣ нишастӣ , то саботу сабр иктисоб кунад ва аз разилти Касалу лўоҳқи он тҷнби намояд ,у таҳрики қӯти ғазаб ки шуҷоати фазилати он қӯтаст ба тақдими расонад ,у мароу хусумат бо касе ки аз ғўоил ӯ эмин буд дар ин боб иртикоб кунад , то нафас аз тараф ба васат ҳаракат кунад , ва чун эҳсос кунад аз хеш ки бидон ҳад наздик расед бояд ки таҷовуз накунад то дртрФ дигар науфтад , валлоҳи аълам .

Алоҷи хавф : хавф аз таваққуъи макрӯҳӣ ё интизори мҳзўрӣ таваллуд кунад ки нафас бар дафъи он қодир набӯд ,у таваққуъу интизор ба нисбат бо ҳодисӣ тавонад буд ки вуҷӯди он дар замон мстқбл бошад , ва ин ҳодиса ё аз умӯри изом буд ё аз умӯри саҳл , ва бар ҳар ду тақдир ё зарурӣ буд ё мумкин ,у мумкинотро сабаб ё феъли соҳиби хавф буд ё феъли ғайр ӯ ,у хавф аз ҳеҷ кадом аз ин ақсоми муқтазоӣ ақл нест . Пас нишоед ки оқил ба чизе аз ин асбоб хоӣФ шавад . Беонаш онаст ки ончии зарурӣ буд , чун донад ки дафъи он аз ҳади қудрату вусъи башарият хориҷ аст донад ки дар астшъори он ҷузи таъҷили балоу ҷазби меҳнати фоида Эй набӯд ,у он қадри умр ки пеш аз вақти ҳудуси он мҳзўр хоҳад ёфт агар ба хавфу фазаъу изтиробу ҷазаъ мнғс гирданд аз тадбири масолеҳи днёўӣу таҳсили саодати абадӣ маҳрӯм монад ,у хусрони дунё бо накол охират ҷамъ кунаду бадбахти ду ҷаҳон шавад , ва чун хештанро тасаллӣ ва таскин дода бошаду дил бар бўдниҳо биниҳода ҳам дар оҷил саломат ёфта бошад ва ҳам дар оҷл тадбир тавонад кард .

Ва ончии мумкин буд : агар сабаби он на аз феъли ин шахс буд ки ба хавф мавсӯмаст бояд ки бо худ андеша кунад ки : ҳақиқат мумкин онаст ки ҳам вуҷӯдаши ҷоиз буд ва ҳам адам , пас дар ҷузам кардан ба вуқуъи ин мҳзўру астшъори хавфи ҷузи таъҷили тأлми фоида Эй набӯд , ва ҳамон лозим ояд ки аз қисми гузашта , аммо агар айш ба занни ҷамилу амли қавӣу тарки фикр дар ончии зарурӣ алвуқуъ набӯд хуш дорад ба муҳимоти динӣу днёўӣ қиём тавонад намӯд .

Ва агар сабаб аз феъли ин шахс буд бояд ки аз сӯъи ихтиёру ҷиноят бар нафаси худ эҳтироз кунад ва бар корӣ ки онро ғоилаҳ эй баду оқибатии вахим буд иқдом нанамояд , чаҳ иртикоби қбоиҳи феъл касе буд ки ба табиати мумкин ҷоҳил бошад , ва онкӣ донад ки зуҳӯри он қабеҳ ки мстдъии Фзиҳт буд мумкинаст ва чун зоҳир шавад мؤохзт ӯ бидон мумкин , ва ҳар чанд мумкин буд вуқуъаши томстбдъ , ҳамоно барон иқдом нанамояд . Пас сабаби хавф дар қисм аввал онаст ки бар мумкин ба вуҷуб ҳукм кунанд ва дар қисми дувуми онкӣ бар мумкин ба имтиноъ ҳукм кунанд , ва агар шарт ҳар як ба ҷои хеш эътибор кунанд аз ин ду навъи хавф саломат ёбанд .

Алоҷи хавфи марг : ва чун хавфи марги омтарину сахттарин хўФҳост дарон ба ишбоъи суханӣ эҳтиёҷ уфтад ; гӯйем : хавфи марг касеро буд ки надонад ки марг чист , ё надонад ки маъоди нафас бо куҷост , ё гумони барад ки ба инҳилоли аҷзои бадан ӯу бутлони таркиби бенят ӯ адами зот ӯ лозим ояд , то олам мавҷӯд бимонад ва ӯ азон бехабар , ва ё гумони барад ки маргро алмии азим буд аз ?илами амрозӣ ки муъадӣ буд бидон саъбтар , ё баъди аламут аз уқоби тарсад , ё мутаҳайир буд ва надонад ки ҳол ӯ баъд аз вафот чигуна хоҳад буд , ё бар авлоду амвол ки азуи бозмонди мтأсФ буд .

Ва аксари ин знўни ботил ва беҳақиқат бошаду маншаи он ҷаҳли маҳз . Беонаш онаст ки касе ки ҳақиқат марг надонад бояд ки бидонад ки марги иборат аз истеъмол нокардани нафас буд олоти баданиро , монанди онкии соҳиби саноатии адавоту олоти худро истеъмол накунад , ва чунонк дар кутуби ҳикмат мубинаст ва дар аввал китоб бидон ишоратӣ кардаем маълум кунад ки нафаси ҷавҳарӣ боқӣаст ки ба инҳилоли бадан , фонӣ ва мнъдм нагардад .

Ва аммо агар хавф ӯ аз марг ба сабаби он буд ки маъод нафас надонад ки бо куҷост пас хавф ӯ аз ҷаҳл хеш бошад на аз марг ,у ҳазар аз ин ҷаҳласт ки уламоу ҳукаморо бар тъби талаби боис шудааст , то тарки лаззоти ҷисмонӣу роҳоти баданӣ гирифтаанду бихўобӣу ранҷ ихтиёр карда то аз ранҷи ин ҷаҳлу меҳнати ин хавф саломат ёфтаанд . Ва чун роҳати ҳақиқии он буд ки аз ранҷ бидон раҳоӣ ёбанд ,у ранҷи ҳақиқӣ ҷаҳласт , пас роҳати ҳақиқии илм буд ,у аҳли илмро рӯҳу роҳатӣ аз илм ҳосил ояд ки дунёу моФиҳо дар чашми эшон ҳақир ва бе вақъи намояд , ва чун бақои абадӣу давоми сармадӣ дар он роҳат ёфтаанд ки ба илм касб кардаанд ,у суръати заволу интиқолу офати фаноу қиллати бақоу касрати ҳамӯаму анвоъи ънои муқорини умӯр днёўӣ ёфтаанд , пас аз днёўӣ бар қадари зарурӣ қаноат намӯдаанд ва аз фузули айши дили бибрида , чаҳ фузули айш бғоитӣ нарасад ки варои он ғоятӣ дигар набӯд ,у марги бҳқиқти ин ҳирс буд на ончӣ азон ҳазар мекунанд .

Ва ҳукамои бад-ӣн сабаб гуфтаанд ки марги ду навъ буд , яке ародӣ ва яке табиӣ ; ва ҳамчунин ҳаёт . Ва ба « мӯати ародӣ » амотти шаҳавот хостаанду тарки таъаррузи он , ва ба « мӯати табиӣ » мФорқти нафас аз бадан хостаанд ва ба « ҳаёти ародӣ » ҳаёти фонии днёўии машрӯт ба аклу шурб , ва ба « ҳаёти табиӣ » бақои ҷовдонӣ дар ғбтту сарвар . Ва афлотӯн ҳаким гуфтааст : мати болородаҳи тҳии болтбиъаҳ . Ва ҳукамоӣ мутасаввифа гуфтаанд мўтўо қабл ани тмўтўо .

Бози онкӣ ҳар ки аз мӯати тбиъи хоӣФ буд аз лозими зоту тамоми моҳияти хеши хоӣФ буд , чаҳ инсони ҳии нотиқ моятаст , пас моят ки ҷузвӣ аз ҳадаст тамоми моҳият буд ,у кадоми ҷаҳл буд зиёдати азонкаҳ касе гумони барад ки фаноӣ ӯ ба ҳаёт ӯст ,у нуқсон ӯ ба тамом ӯ ?у оқил бояд ки аз нуқсони мстўҳш буд ва бо камоли мстأнс , ва ҳамеша толиби чизе буд ки ӯро тому шариф ва боқӣ гирданд , ва аз қайду أсри табиати беруни орад ва озод кунад , ва донад ки чун ҷавҳари шарифи илоҳӣ аз ҷавҳари касифи зулмоне халос ёбад , халоси нқоу сафо на халоси мизоҷу кудурат , бар саодати худ зафар ёфта бошад ва ба малакӯти оламу ҷавори худованди хешу мхолтти арвоҳи покони расида ва аз аздоду офот наҷот ёфта . Ва аз ӣнҷо маълум шавад ки бадбахт касе буд ки нафас ӯ пеш аз мФорқти бадан ба олоти ҷисмонӣу млози нафсонии моилу муштоқ буд ва аз мФорқти он хоӣФ , чаҳ чунин кас дар ғояти баъд буд аз қароргоҳи хешу мутаваҷҷеҳ ба музиъӣ ки аз он мавзеи мтأлм тар бошад .

Ва аммо онкӣ аз марги тарсон буд ба сабаби заннӣ ки ба ?илам он дорад , алоҷ ӯ он буд ки бидонад ки он занн козибаст , чаҳ ?илами зиндаро буд ,у зиндаи қобили асар нафас тавонад буд , ва ҳар ҷисм ки дар ӯ асар нафас набӯд ӯро ?илам ва эҳсос набӯд , чаҳ эҳсоси ?илам ба тавассут нафасаст . Пас маълум шуд ки мӯати ҳолатӣ буд ки баданро бо вуҷӯди он эҳсос науфтад ва бидон мтأлм нашавад , чаҳ ончӣ бидон мтأлм шаванд мФорқт карда бошад .

Ва аммо он кас ки аз уқоби тарсад аз марг наме тарсад аз уқобӣ май тарсад ки баъд аз мӯат буд ,у уқоб бар чизеи боқӣ буд , пас ба бақои чизе аз худ бъдолмўти мӯътариф буд , ва ба зунубу сиӣот ки бидон истеҳқоқи уқоб буд мӯътариф , ва чун чунин буд хавф ӯ аз зунуби худ буд на аз марг , пас бояд ки бар зунуб иқдом накунад . Ва мо баён кардаем ки мӯҷиби иқдом бар зунуби малакаҳои табоҳ буд нафасро , ва иршод кардем ба қалъи осори он , пас ончӣ дар ин навъ махуфаст онро асарӣ нест ,у ончии онро асрист азон ғофиласт ва бидон ҷоҳил ,у алоҷи ҷаҳли илм буд .

Ва ҳамин буд ҳол онкӣ надонад ки баъд аз марги ҳол ӯ чигуна хоҳад буд , чаҳ ҳар ки ба ҳолеи баъд аз марг эътироф кард ба бақо эътироф кардааст , ва чун мегуяд намедонам ки он ҳол чист ба ҷаҳл эътироф кард ,у алоҷ ӯ ҳам ба илмаст , то чун восиқ шавад хавф ӯ зоил шавад .

Ва аммо он кас ки аз тхлиФи аҳлу валаду молу малики хоӣФу мтأсФ буд бояд бидонад ки ҳузни астъҷоли أлмӣ ва макрӯҳӣаст брончаҳи ҳузнро дарон фоида нест ,у алоҷи ҳузни баъди азин ёд кунем .

Ва баъд аз тақдими ин муқаддама гӯйем мардум аз коинотаст , ва дар фалсафа муқарараст ки ҳар кинӣ фосид буд , пас ҳар ки нахоҳад ки фосид буд нахоста бошад ки кин буд ва ҳар ки кун худ хоҳад фасоди зоти худ хоста бошад пас фасод нохостан ӯ фасод хостан ӯсту кун хостан ӯ кун нахостан ӯ , ва ин маҳоласту оқилро ба маҳол илтифот науфтад .

Ва агар аслофу обои мо вафот накардандӣ навбати вуҷӯд ба мо нараседӣ , чаҳ агар бақои мумкин будӣ бақои мутақаддимони мо низ мумкин будӣ , ва агар ҳамаи мардумоне ки бӯдаанд бо вуҷӯди таносулу тўолд боқӣ будандӣ дар замини нгнҷидндӣ . Ва устоди Абӯалии раҳмаи аллоҳ дар баёни ин маънии тақрирӣ равшан кардааст , мегуяд : тақдир кунем ки мардӣ аз машоҳӣри гузаштагон ки авлоду ақаб ӯ маърӯф ва муайян бошанд чун Амиралмӯъминини алӣ , разии аллоҳи анҳу , бо ҳар ки аз зриту насл ӯ дар аҳд ӯу баъд аз вафот ӯ дар ин муддати чаҳор сад сол бӯдаанд ҳама зиндаанд ҳамоно адади эшон аз даҳ бори ҳазор ҳазор зиёдат бошад , чаҳ бақиятаӣ ки имрӯз дар билоди рубъи маскӯн парогандаанд , бо қатлҳои азиму анвоъи истисол ки ба аҳли ин хонадон роҳ ёфтааст , дивист ҳазор нафари наздик буд , ва чун аҳли қуруни гузаштау кӯдакон ки аз шиками модар биФтодаҳ бошанд бأҷмъҳм бо ин ҷамъ дар шумор оранд бингар ки адади эшон чанд бошад , ва ба ҳар шахсе ки дар аҳди муборак ӯ бӯдааст дар муддати чаҳорсад соли ҳамин миқдор бо он музоф бояд кард , то равшан шавад ки агар муддати чаҳорсад соли марг аз миёни халқ муртафаъ шаваду таносулу тўолди барқарор буд адади ашхос ба чаҳ ғоят расад , ва агар ин чаҳорсад сол музоъаф гардад тзоъиФи ин халқ бар мисоли тзоъиФи буюти шатранҷ аз ҳади забту ҳизи аҳсо мутаҷовиз шавад ,у басити рубъи маскӯн ки ба наздики аҳли илми масоҳати ммсўҳ ва муқаддараст чун бар ин ҷамоат қисмат карда ояд насиб ҳар як он қадр нарасад ки қадам бар ӯ наад ва бар пой боистад , то агар ҳамаи халқ даст бардоштау рости истодау баҳами боздўсидаҳ , хоҳанд ки боистанд бар рӯй замин нагунҷанд то ба хуфтану нишастану ҳаракату ихтилоф кардан чаҳ расад , ва ҳеҷ мавзе аз ҷиҳати иморату зироату дафъи фазлот холӣ намонад ; ва ин ҳолат дар андаки муддатӣ воқеъ шавад , ФкиФ агар ба имтидоди рӯзгору тазъифоти номаҳсӯри ҳам бар ин нисбат бар сар якдигар менишинад .

Ва аз ӣнҷо маълум мешавад ки тмнии ҳаёти боқӣ дар дунёу кроҳити маргу вафоту тасаввури онкии тамаъро худ бад-ӣни орзӯ таъаллуқӣ тавонад буд аз хаёлоти ҷҳолу маҳолоти аблаҳон буд ,у уқало ва асҳоб киёст хавотиру змоир аз амсоли ин фикрҳо муназзаҳ доранд , ва донанд ки ҳикмати комилу адли шомили илоҳии ончӣ иқтизо кунад мстзидиро барон мазидӣ сӯрат набандад ,у вуҷӯди одамӣ бар ин вазъ ва ҳайат вуҷӯдӣаст ки варои он ҳеҷ ғоят мусаввир нашавад .

Пас зоҳир шуд ки мӯат мазмум нест чунонкии авом сӯрат кунанд , балки мазмум хавфӣаст ки аз ҷаҳли лозим омадааст .

Аммо агар касе бошад ки ба зарурати марги мутанаббеҳ буду орзӯии бақоӣ абадӣ накунад , локин аз ғояти амли ҳиммат бар дарозии умр ба қадари ончӣ мумкин бошад мқсўр дорад , ӯро танбеҳ бояд кард бронкаҳ ҳар ки дар умри дароз рағбат кунад дар пайравӣ рағбат карда бошад ,у ломҳолаҳ дар ҳолати перии нуқсони ҳарорати ғарӣзӣу бутлони рутӯбати аслӣу заъфи аъзои раиса ҳодис шавад ,у қиллати ҳаракату фиқдони нишоту ихтилоли олоти ҳазму суқӯти олоти тҳну нуқсони қавӣ чун ғозиаҳу худоами чаҳоргона ӯ ба табаъият лозим ояд ,у амрозу оломи иборат аз ин аҳволасту баъаловаи мӯати аҳбоу Фқди аъзаҳу тавотури масоибу ттрқи нўоӣбу фақру ҳоҷату дигари анвоъи шиддату меҳнати ҳам тобеъи ин ҳолат уфтад ,у хоӣФ аз ин ҷумла дар мабдаи амл ки ба дарозии умр рағбат менамӯдааст ин аҳвол бӯдааст ки ба орзӯ меҷустааст ,у интизори амсоли ин макора медошта ; ва чун яқин ӯ ҳосил ояд ки марги мФорқти зоту лабу хулоса инсонаст аз бадани маҷозии ориятӣ ки аз табоиъи арбаъа ба тариқи тавзеъ фароҳам овардаанд ,у рӯзӣ чанд маъдӯд дар ҳболаҳи тасарруф ӯ оварда , то ба тавассути он камоли хеш ҳосил кунад ва аз музоҳимати макону замони барраад , ва ба ҳазрати илоҳят ки манзили أброру доролқрор ахёр онаст пайвандад ва аз маргу астҳолту фано эмин шавад , ҳамоно аз ин ҳолати зиёдати астшъорӣ ба худ роҳи надиҳад ва ба таъҷилу таъхирӣ ки иттифоқ уфтад муболот накунад , ва ба иктисоби шақовату майл ба зулмоти барзах ки ғояти он даракоти дӯзаху схти борӣ , ъзи исма ,у манзили Фҷору марҷаъи ашқиё ва ашрор бошад розӣ нашавад ,у ҳўи алмстъон .

Ва аммо амрози қӯти ҷазб : ҳар чанд аз ҳизи ҳаср мутаҷовиз бошад аммо табоҳтарин ифроти шаҳвату муҳаббати битолату ҳузн ва ҳасадаст , ва аз ин амрози яке аз ҳизи ифроту дигар аз ҳизи тафриту сим аз ҳизи рдоءт кайфият бошад ,у муъолиҷоти он инаст :

Алоҷи ифроти шаҳват : пеши азин дар абвоби гузаштаи шарҳӣ бар мазаммати шарау ҳирсӣ ки мутаваҷҷеҳ ба талаби алтзоз буд аз мأкўлоту машрубот , ба тариқи иҷмол , тақдим ёфтааст ,у дноءти ҳиммату хисосати табиату дигари разилтӣ ки ба табаъияти ин ҳол ҳосил ояд монанди мҳонти нафасу шиками парастӣу мазаллати ттФлу заволи ҳишмат аз баёну тақрир мустағнӣ бошад , ва ба наздики хавосу авоми зоҳир ,у анвоъи амрозу олом ки аз исрофу мҷоўзти ҳад ҳодис шавад дар кутуби тиби мубин ва муқарараст ,у алоҷоти он мудаввану муҳаррир . Ва аммо шаҳвати никоҳ ва ҳирс барон аз муаззамтарин асбоби нуқсони диёнату анҳоки бадану итлофи молу азрори ақлу إроқт обрӯӣ бошад .

Ва Ғаззолии қӯти шаҳватро ба омили хароҷии золим ташбеҳ кардааст , ва гуяд : ҳамчунон ки агар ӯро дар ҷбоити амволи халқи даст мутлақ бошад , ва аз сиёсати подшоҳу тақвоу риққати табъи монеъӣу возъӣ на , ҳамаи амвол раият бастанд ,у ҳамгинонро ба фақру Фоқт мубтало гирданд , қӯти шаҳват низ агар маҷол ёбад , ва ба таҳзиби қӯти тмиизу касри қӯти ғазабу ҳусӯли фазилати иффати таскин ӯ иттифоқ науфтад , ҷумлагии маводи ғизоу кимўсоти солеҳ дар ваҷҳи худ сарф кунад ,у умуми аъзоу ҷавориҳро назор ва заъиф гирданд , ва агар бар муқтазои адолати миқдори воҷиб дар ҳифзи навъ бакор дорад монанди омилӣ буд ки бар сирати адли қадари мояҳтоҷ аз муъадиони хароҷ ҳосил кунад , ва дар ислоҳи суғуру дигари масолеҳи ҷамоат сарф кунад .

Ва бояд ки соҳиби ин шара бо худ муҳаққиқ кунад ки мушобеҳати занон ба якдигар дар боби таматтуъ , аз мушобеҳати атъима ба якдигар дар сади ҳоҷат бештараст , то ҳамчунон ки қабеҳи шимурд ки касе таомҳои лазизи сохтау пухта дар хонаи худ бигузорад ва ба талаби ончии сурати ҷўъ ӯ бинишонад ба дар хонаҳо дарюза кунад , қабеҳи шимурд ки аз аҳли ҳурмату ҷуфти ҳалоли худ таҷовуз кунад ва ба ахтдоъи дигари занон машғӯл шавад ; ва агар ҳавои нафас дар ботин ӯ шамоили занӣ ки дар зер чодар бирав бугзарад музайян гирданд то аз мубоширату муошират ӯ фазли лиззатӣ тасаввур кунад ақлро истеъмол кунад , ва ба ботилу хдиъти ин хаёл мағрур нашавад , ки баъд аз тафаҳҳусу тафтиш бисёр дида бошад ки аз зери мъҷри табоҳтарин сӯратӣу зишттарин ҳайкалии берун омада бошад , ва дар аксари аҳволи ончӣ дар ҳболаҳи тасарруф ӯ буд ба таскини шаҳвати вафои бештар азон кунад ки ончӣ дар талаб ӯ саъйу ҷаҳд базл уфтад , ва агар мтобът ҳирс кунад аз ҳар ҳиأтӣ ки дар ҳиҷоби астор буд ва аз назар ӯ мамнӯъ , чандон ҳасану ҷамолу ғанҷу даллол дар замир ӯ тасвир кунад ки рӯзгор ӯ дар талаби он мнғс гирданд ва ба таҷрибау эътибори дигарон ки ҳамин занн дар ҳақи эшон сабқат ёфта бошаду баъд аз кашфи қноъ бар зуҳӯри тазвиру аҳтёли эшон итилоъ ёфта аттафовут нанамояд , то ба ҳаддӣ ки агар дар ҳамаи олами фии алмисли як зан беш намонад ки аз истимоъ ӯ маҳрӯм буд гумони барад ки ӯро лзтист ки мисли он лиззат дар дигарон мафқудаст , ва бар таҳсили зўоқӣ аз моидаҳи ҷамол ӯ чандон ҳирсу ҳиялат истеъмол кунад ки аз масолеҳи ду ҷаҳонӣ мамнӯъ шавад ; ва ин ғояти ҳамоқату ниҳоят залолат бошад . Ва касе ки нафасро аз татаббуъи ҳаво аҳтмо фармоед ва ба қадари мубоҳ қаноат кунад аз ин тъбу машаққат ки мсттбъи чандин разилтаст офият ёбад .

Ва табоҳтарин анвоъи ифроти ишқ буд , ва он сарфи ҳамагӣ ҳиммат бошад , ба талаби як шахси муайян аз ҷиҳати султони шаҳват ,у аворизи ин мараз дар ғояти рдоءт буд . Ва гоҳ буд ки ба ҳади талафи нафасу ҳалокати оҷилу оҷл адо кунад ,у алоҷи он ба сарфи фикр буд аз маҳбӯби чндонкаҳ тоқат дорад , ва ба иштиғол ба улӯми дақиқу сноъоти латиф ки ба фазли рӯятӣ махсӯс бошад , ва ба маҷоласт ндмои фозилу ҷлсои соҳиби табъ ки хавзи эшон дар чизҳое буд ки мӯҷиби тазаккури хаёлот фосида нашавад , ва ба эҳтироз аз ҳикоёти ушшоқу ривояти ашъори эшон , ва ба таскини қӯти шаҳват , чаҳ ба маҷомеъат ва чаҳ ба истеъмоли мтФёт . Ва агар ин муъолиҷот нофеъ набинад сафари давру таҳаммули мшоқу иқдом бар корҳои сахт нофеъ ояд ,у имтиноъ аз таому шароб ба қадари ончии қувои баданиро заъфӣ расад ки муъадӣ набӯд ба суқӯту зарари муфрат , ҳам муайян бошад бар азолти ин мараз .

Алоҷи битолат : ва аммо муҳаббати битолати муқтазии ҳурмони ду ҷаҳонӣ буд , аз ҷиҳати онкии эҳмоли риояти маслиҳати маош муъадӣ бошад ба ҳалокати шахсу инқитоъи навъ ,у дигари анвоъи рзоилро худ дар маърази ин ду офат чаҳ вақъ тавонад буд ?у тағофул аз иктисоби саодати маъодии муъадӣ буду ибтоли ғояти эҷод , ки мстдъии аФозти ҷӯади воҷиби алўҷўд , ъзи исма ,аст ; ва ин мухосамату мнозъти сариҳ буд бо он ҳазрат , науз биллоҳ манеҳ , ва чун битолату Касали мутазаммини ин фасодотаст дар шарҳи қубҳу мазаммати он ба итнобӣ зояд эҳтиёҷ науфтад .

Алоҷи ҳузн : ҳузни أлмии нафсонӣ буд ки аз Фқди маҳбӯбӣ ё аз фӯти матлӯбӣ ориз шавад ,у сабаби он ҳирс буд бар мқтнёти ҷисмонӣу шара ба шаҳавоти баданӣу ҳасрат бар фиқдону Фўоти он ; ва ин ҳолат касеро ҳодис шавад ки бақои маҳсусоту саботи лаззоти мумкини шиносад ,у вусӯл ба ҷумлагии матолибу ҳусӯли мафқудот дар таҳти тасарруфи номумтанеъи шимурд , ва агар ин шахс ки ба чунин маразӣ мубтало бошад бо сар ақл шавад ,у шарти инсоф нигаҳ дорад , донад ки ҳар чаҳ дар олами кун ва фасодаст саботу бақои он маҳоласт ,у собиту боқии амўрист ки дар олам ақл бошад ва аз тасарруфи мутазодоти холӣ , пас дар маҳол тамаъ накунад , ва чун тамаъ накунад ба мутаваққиъ андўҳгн нашавад , бали ҳиммат бар таҳсили матлӯботи боқӣ мқсўр дораду саъй ба талаби маҳбӯботи софии масруф ,у азончаҳ ба табъи муқтазии фасоди зот ӯ буд иҷтиноби намояд , ва агар млобс чизе шавад бар қадари ҳоҷату сади зарурат қаноат кунад ,у тарки адхору астксор ки дўоъии мубоҳоту ифтихор буд воҷиби шимурд , то ба мФорқти он мтأсФ нашавад ва ба заволу интиқолаш мтأлм нагардад ; ва чун чунин буд ба амнӣ расад бефазаъ , ва фараҳӣ ёбад беҷазаъ ,у масарратӣ ҳосил кунад беҳасрат ,у самара яқинӣ биёбад беҳайрат ,у алои доимои асири ҳузнӣ беанқзоу алмӣ беинтиҳо бошад , чаҳ ба ҳеҷ вақт аз фӯти матлӯбӣ ё Фқди маҳбӯбӣ холӣ набӯд , ки дар олами куну фасод , кун бе фасоди натавонад буду томъ дарон хоибу хоср буд .

Ва иқтидо ба одати ҷамили он буд ки ба мавҷӯди хушнӯд буд ва аз мафқуди тлҳФ ва таъассуф нанамояд то ҳамеша масрур ва Саид бимонад , ва агар касеро шак уфтад дронкаҳи мулозимати ин одату интифоъи бад-ӣни халқ ба самти тисир мавсӯм бошад , ё ба сифати таазури мавсуф , бояд ки таъаммул кунад дар аснофи халқу ихтилофи матолибу мъоиши эшон ,у ризоӣ ҳар як ба насибу қисмати хеш ,у сарвару ғбтти намӯдан ба саноату ҳрФтӣ ки бидон махсӯс буд , монанди туҷҷор ба тиҷорату наҷҷор ба наҷҷорату шотир ба шторту мхнс ба тхнису қувоад ба қёдт , ба ҳаддӣ ки ҳар як мағбуни бҳқиқти фоқиди он саноатро шиносанд ,у маҷнӯни алии алотлоқи ғофил аз он ҳолатро гӯйанд ,у баҳҷату роҳат бар вуҷӯди он лиззат марбӯт донанду ҳурмони куллӣ ба фиқдони он маишати манӯт , чунонкии наси танзил азон иборат кардааст ки кули ҳизби бмои лдиҳми Фрҳўн .

Ва сабаби ин эътиқоди мулозимати одату мудовимат мубошират бошад . Пас агар толиби фазилат дар эсори суннату тариқати хеши ҳамин тариқи супурд , ва аз ақтФои мноҳҷу ақтнои манофеи камолӣ ки ғояти он мақсад буд удӯл наҷуед , ба сарвару лиззат аз он ҷамоат ки ба қайди ҷаҳолату أср залолат гирифторанд أўлӣ бошад чаҳ ӯ муҳиқ буд ва эшон мбтл , ва ӯ мтиқну мсиб ва эшон мхтӣу хобт , ва эшон сқиму шқӣ ва ӯ саҳеҳу Саид , балки ӯ вале худо ва эшон аъдоӣ ӯ , алои ани авлиёъи аллоҳи лохўФи алайҳиму лои ҳам иҳзнўн .

Ва кундии раҳмаи аллоҳ дар китоби дафъ алоҳзон гуяд : « далели бронкаҳи ҳузн ҳолатӣаст ки мардуми онро ба сӯъи ихтиёри хеш ба худ ҷазб мекунад ва аз умӯри табиӣ хориҷ аст онаст ки фоқид ҳар марғӯбӣу хоӣб ҳар матлӯбӣ агар ба назари ҳикмат дар асбоби он ҳузн таъаммул кунад , ва ба касоне ки аз он матлӯб ё марғӯб маҳрӯм бошанд ва бидон ҳурмони қонеъу розӣ , эътибор гирад ӯро равшан шавад ки ҳузн на зарурӣ буд ва на табиӣ ,у ҷозибу косиби он ҳроинаҳ бо ҳолати табиӣ мъоўдт кунаду сукӯн ва селоат ёбад . Ва мо мушоҳида кардаем ҷамоатиро ки ба мусӣбати авлоду аъзаҳу асдқо мубтало шуданду аҳзону ҳмўмии мҷоўз аз ҳади эътидол бар эшон торӣ шуд ,у баъд аз анқзои камтари муддатӣ бо сари зҳку масаррату фараҳ ва ғбтт омаданду бакулии онро фаромӯш карданд , ва ҳамчунин касоне ки ба Фқди молу малику дигари мқтнёти рӯзӣ чанд ба аснофи ғаму андешаи нохуш айш буданд пас ваҳшати эшон ба инсу тасаллии бадали гашт . »у ончии амӣралмуъминӣни алӣ , разии аллоҳи анҳу , фармӯдааст : أсбри сабри алои кораму алои тсли селои албҳоӣми ҳам мнбӣаст аз ин маънӣ .

Ва оқил агар дар ҳоли халқ назар кунад донад ки аз эшон ба мусӣбатии ғарибу меҳнатии бадеъ мумтоз нагардад , ва агар марази ҳузнро ки ҷории маҷрои дигари асноф рдоءтаст тамаккун диҳад оқибат ба селоат гароед ва азон шифо ёбад . Пас ба ҳеҷ ваҷҳи маразии вазъӣ ба наздик ӯ маразӣ нашавад ва ба рдоءтии касбӣ розӣ нагардад . Ва бояд ки донад ки ҳол ва мисли касе ки ба бақои манофеу фавойиди днёўӣ тамаъ кунад ҳол ва мисли касе бошад ки дар зиёфатӣ ҳозир шавад ки шмомаҳ эй дар миёни ҳозирон аз даст бадаст мегардонанд , ва ҳар яке лаҳзае аз насиму роиҳаи он таматтуъ мегирад , ва чун навбат ба ӯ расад тамаъи маликят дарон кунаду пиндорад ки ӯро аз миёни қавм ба тамаллуки он тахсӣс додаанд ва он шмомаҳ ба тариқи ҳбт бо тасарруф ӯ гузошта то чун азуи бозгирнди хиҷлату даҳшат бо таъассуфу ҳасрат иктисоб кунад . Ҳамчунин аснофи мқтнёти вдоиъи худоӣ , таъолӣ ,аст ки халқро дарон иштирок додааст ва ӯро , ъзўҷл , вилояти астрҷоъи он ҳаргоҳ ки хоҳад ва ба даст ҳар ки хоҳад ,у маломату мазаммату ору Фзиҳт бар касе ки вадиат ба ихтиёр боз гузорад ,у амлу тамаъ азон мунқатиъ дорад , мутаваҷҷеҳ нашавад , балки агар бидон тамаъ кунад , ва чун азуи бозгирнди дилтангии намояд бо астҷлоби ору маломати куфрони неъматро иртикоб намӯда бошад , чаҳ камтарини маротиби шукргузории он буд ки орият ба хўшдлӣ бо мъир диҳанд ва дар иҷобати мсоръти намоянд , хоссаи онҷо ки мъири афзал ончӣ дода буд бигузораду ахс боз хоҳад ;у мурод ба ин афзали ақл ва нафасасту фазойилӣ ки даст мутаарризон бидон нарасаду мтғлбонро дарон тамаъ ширкат науфтад , чаҳ ин камолот ба ваҷҳе ки астрҷоъу истирдодро бидон роҳ набӯд ба мо арзонӣ доштаанд ,у ахсу арзл ки аз мо боз талабанд ҳам ғарази риояти ҷониби моу муҳофизати адолат дар миёни абноӣ ҷинсаст , ва агар ба сабаби Фўот ҳар мафқудии ҳузнӣ ба худ роҳи диҳем бояд ки ҳамеша маҳзун бошем .

Пас оқил бояд ки дар ашёии зори мўлми фикр сарф накунад , ва чндонкаҳ тавонад аз ин мқтнёт камтар гирад , ки алмўмни қалили алмؤўнаҳ , то ба аҳзон мубтало нашавад . Ва яке аз бузургон гуфтааст : агар дунёро ҳамин айб беш нест ки ориятӣаст шоистӣ ки соҳиб ҳиммат бидон илтифот нанамудӣ , чунонкии арбоби мурувват аз истиорати аснофи таҷаммул нанг доранд .

Ва аз суқрот пурседанд ки сабаби фарти нишоту қиллати ҳузн ту чист , гуфт онкии ман дил бар чизе нануҳум ки чун мафқуд шавад андўҳгн шавам .

Алоҷи ҳасад :у ҳасади он буд ки аз фарт ҳирс хоҳад ки ба фавойиду мқтнёт аз абнои ҷинси мумтоз буд , пас ҳиммат ӯ бар азолт аз дигарону ҷазб ба худ мқсўр бошад ,у сабаби ин разилт аз тркби ҷаҳлу шара буд , чаҳ астҷмоъи хайроти днёўӣ ки ба нуқсону ҳурмон зотӣ мавсӯмаст як шахсро маҳол бошад , ва агар низ тақдир имкон кунанд истимтоъ ӯ бидон сӯрат набандад , пас ҷаҳл ба маърифати ин ҳол ,у ифроти шара , бар ҳасад боис шаванд , ва чун матлӯби ҳасуди мумтанеъи алўҷўд буд ҷузи ҳузну тأлм ӯ тоӣлӣ ҳосил наёяд ,у алоҷи ин ду разилти алоҷ ҳасад бошад , ва аз ҷиҳати таъаллуқи ҳасад ба ҳузн дар ин мавзеи зикр ӯ карда омад ,у алои ҳамли ҳасад бар амрози мураккаба аўлитр бошад .

Ва кундӣ гуяд ҳасади қабеҳтарин амрозу шанеътарин шарӯраст ,у бад-ӣни сабаб ҳукамо гуфтаанд ҳар ки дӯст дорад ки шарӣ ба душман ӯ расад муҳиби шар буд ,у муҳиби шари шарир буд , ва шариртар азин касе буд ки хоҳад ки шар ба ғайри душман ӯ расад , ва ҳар ки нахоҳад ки хайрӣ ба касе расад шар хоста бошад ба он кас , ва агар ин муомила бо дӯстон кунад табоҳтару зишттар буд , пас ҳасуди шариртарин касе бошад , ва ҳамеша андўҳгн буд , чаҳ ба хайри мардумон ғамнок бошад ,у хайри халқи мунофии матлӯб ӯ буд ,у ҳаргизи хайр аз аҳли олами муртафаъ ва мунқатиъ нашавад , пас ғаму андӯҳ ӯро инқитоъӣу интиҳоӣ сӯрат науфтад .

Ва табоҳтарин анвоъи ҳасад навъе буд ки миён уламо уфтад , чаҳ табиати манофеи днёўӣ аз танагии арсау қиллати маҷолу зиқӣ ки лозим модааст мӯҷиб ҳасад бошад , яъне роғибро болързи таъаллуқи иродат ба заволи марғӯб ӯ аз ғайр ориз шавад ва агарчӣ ин маънӣ ба наздик ӯ болаззот маразӣ набӯд . Ва ҳукамои дунёро ба гилӣмии кӯтоҳ ки мардии дарози болой бар худ афганд ташбеҳ кардаанд , чаҳ агар сар бидон пӯшида кунад пой ӯ бараҳна шавад , ва агар пойро маҳрӯм нагузорад сар марҳӯм монад ; ҳамчунин агар шахсе ба таматтуъ аз неъматӣ махсӯс шавад дайгарӣ азон мамнӯъ бошад . Ва илм аз ин шоибаҳ муназзаҳаст , чаҳ инфоқу харҷ азон ,у мушорикат додани абнои ҷинс дар нафъ азон , муқтазии зиёдати лиззату камоли таматтуъ буд , пас ҳасад дарон аз табиати шари мутлақи хезад .

Ва бидон ки фарқ бошад миёни ғбтту ҳасад , чаҳ ғбтти шавқ буд ба ҳусӯли камолӣ ё матлӯбӣ ки аз ғайриӣ эҳсос карда бошад дар зоти мғтбт , бе тмнии заволи он азу ,у ҳасад бо тмнии завол буд азу . Ва ғбтт бар ду навъ буд : яке Маҳмӯду дигари мазмум . Аммо ғбтти Маҳмӯди он буд ки он шавқи мутаваҷҷеҳ ба съодот ва фазойил бошад , ва аммо ғбтти мазмуми он буд ки он шавқи мутаваҷҷеҳ ба шаҳавот ва лаззот бошаду ҳукми он ҳукми шара буд .

Инаст сухан дар ҳасад ; ва ҳар ки бар ин ҷумла ки шарҳи додем воқиф шавад , ва онро забт кунад забтии тамом , бар ӯ осон буд алоҷи дигари рзоилу маърифати асбоби ону эърозӣ ки ҳодис шавад .

Маслан дар кизб , чун андеша кунад ва донад ки тмиизи инсон аз ҳайвонот ба нутқаст ,у ғараз аз изҳори фазилати нутқи эъломи ғайр буд аз амре ки барон воқиф набӯд ,у кизби мунофии ин ғаразаст , пас кизби мбтли хосияти навъ буд ,у сабаби он анбъос буд бар талаби молӣ ё ҷоҳӣ ,у фии алҷмлаҳи ҳирс бар чизе аз ин қабил ; ва аз лўоҳқши зҳоби обрӯӣу ифсоди муҳимоту иқдом бар нмимту съоиту ғмзу бӯҳтону ағрои зулма буд .

Ва дар слФ , чун андеша кунад донад ки сабаби он султони ғазаб буду тахайюли камолӣ ки дар худ наёфта бошад , ва аз лўоҳқи он ҷаҳл ба маротиб ва , тақсир дар риояти ҳуқуқ ва , ғлзи табъ ва , лؤм ва ҷавр бошад , ва дар маънии слФи мураккаб буд аз аҷабу кизб .

Ва дар бухл , чун андеша кунад донад ки сабаби он хавф буд аз фақру эҳтиёҷ , ё муҳаббат улувва ртбт ба мол , ё шарорати нафасу талаби адами хайроти халқро .

Ва дар риё , чун андеша кунад донад ки он кизб буд ҳам дар қавл ва ҳам дар феъл .

Фии алҷмлаҳ чун ҳақиқат ҳар як бишносад ва бар асбоб воқиф шавад , қамъи он асбобу эҳтироз азон бар минволи дигари қбоиҳ осон шавад бар толиби фазилат . Валлоҳи алмўФқ . Темати алмқолаҳи алаввалӣ .