Ба ҳукми онкии мардум дар тбқиаҳи шахс , ба ғизо муҳтоҷаст ,у ғизои навъи инсонӣ бе тадбирии сноъӣ чун куштану дрўдну пок кардану нарм кардан ва сириштан ва пухтани муҳайё на ,у тамҳиди ин асбоб ба муовинати муовинону олоту адавоти бакори доштану рӯзгори дароз дарон сарф кардани сӯрати бандад , на чун ғизои дигари ҳайвонот , ки ба ҳасби табиати сохта ва пардохтааст то анбъоси эшон бар талаби алафу оби мқсўр буд бар вақти тақозои табиат , ва чун таскини сурати ҷўъ ва аташ кунанд аз ҳаракати бозоистнд ;у ақтсори мардум бар миқдори ҳоҷати рӯз ба рӯз , чун тартиби он қадри ғизо ки вазифа ҳар рӯзӣ буд ба як рӯзи сохтан маҳоласт , мӯҷиби инқитоъи модау ихтилоли маишат буд .

Пас аз ин ҷиҳат ба адхори асбоби маош ,у ҳифзи он аз дигари абнои ҷинс ки дар ҳоҷат мшорканд , эҳтиёҷ афтод ,у муҳофизат , бемаконе ки ғизоу қӯт дар он макон табоҳ нашавад ва дар вақти хобу бедорӣ ва ба рӯз ва ба шаби дасти толибону ғосибон азон кӯтоҳ дорад , сӯрат набандад .

Пас ба сохтани манозил ҳоҷат омад , ва чун мардумро ба тартиби саноатӣ ки бар таҳсили ғизо муштамил бошад машғӯл бояд буд аз ҳифзи он миқдор ки захираи ниҳода буд ғофил монад , пас аз ин рӯй ба муовинӣ ки ба ниёбат ӯ аксари авқот дар манзил муқӣм бошад ва ба ҳифзи захоири ақўоту ағзияи машғӯл , муҳтоҷ шуд ва ин эҳтиёҷ ба ҳасби тбқиаҳ шахсаст .

Ва аммо ба ҳасби тбқиаҳи навъ низ ба ҷуфтӣ ки таносулу тўолд бар вуҷӯд ӯ мавқуф бошад эҳтиёҷ буд , пас ҳикмати илоҳии чунон иқтизо кард ки ҳар мардӣ ҷуфтӣ гирад то ҳам ба муҳофизати манзилу моФиаҳи қиёми намояд , ва ҳам кори таносул ба тавассул ӯ тамом шавад , ва ҳам дар тқлди як шахси ду муҳимро шарт хуфт мؤўнти мръӣ буд . Ва чун тўолд ҳосил ояду фарзанд бетарбияту ҳизонати падару модар бақо намеёбад ва ба нашав ва намо намерасад такаффули умӯр ӯ низ воҷиби гашт , ва чун ҷамоатӣ анбӯҳ шаванд , яъне марду зану фарзандон ,у тартиби ақўоти ин ҷамоату азоҳти илали эшон бар як шахс душвор тавонад буд , пас ба аъвону хадами эҳтиёҷ зоҳир шуд ,у бад-ӣни ҷамоат ки арқон манозиланд низоми ҳоли маоши сӯрати баст . Пас аз ин баҳс маълум шуд ки арқони манзил панҷанд падару модару фарзанду ходиму қӯт .

Ва чун низом ҳар касратӣ ба ваҷҳе аз таълӣф тавонад буд , ки муқтазӣ навъе аз тўҳд бошад , дар низоми манзил низ ба тадбирии сноъӣ ки мӯҷиби он таълӣф бошад зарурат афтод , ва аз ҷамоати мазкӯри соҳиби манзил ба иҳтимоми он муҳими ӯйтар буд , аз ин рӯй раёсат қавм бирав муқарар шуду сиёсати ҷамоати бадви мФўзи гашт , то тадбири манзил бар ваҷҳе ки муқтазии низоми аҳли манзил буд ба тақдими расонад .

Ва ҳамчунон ки шубони рамаи гӯсфандро бар ваҷҳ маслиҳат бачаранд , ва ба алафзору обишхури мувофиқи барад , ва аз музирати сбоъу офоти самовӣу арзӣ нигоҳ дорад ,у мсокни тобистонӣу зимистонӣу нимрўзӣу шабонгоҳӣ бар ҳасби салоҳӣ ки ҳар вақт иқтизо кунад мураттаб гирданд , то ҳам умӯри маишат ӯ ва ҳам низоми ҳоли эшон ҳосил шавад , мудаббири манзил низ ба риояти масолеҳи ақўоту арзоқу тартиби умӯри маошу сиёсати аҳволи ҷамоат ба тарғибу трҳибу въду ваъиду заҷру таклифу рФқу мноқшту лутфу унф қиём кунад , то ҳар як ба камолӣ ки ба ҳасб шахс бидон мутаваҷҷеҳ бошанд барисанд ,у ҳамгинон дар низоми ҳоле ки муқтазии суҳӯлати тъиш буд мушорикат ёбанд .

Ва бибояд донист ки мурод аз манзил дар ин мавзе на хонааст ки аз хишту гулу санг ва чӯб кунанд , бал ки аз таълӣфӣ махсӯсаст ки миёни шавҳару зану волиду мавлуду ходиму махдуму мутамаввил ва мол уфтад , маскани эшон чаҳ аз чӯбу санг буд ва чаҳ аз хаймау харгоҳ ва чаҳ аз сояи дарахту ғори кӯҳ .

Пас саноат « тадбири манзил » ки онро ҳикмат манзилӣ хонанд назар бошад дар ҳоли ин ҷамоат бар ваҷҳе ки муқтазии маслиҳати умум буд дар тисири асбоби маошу тўсл ба камолӣ ки ба ҳасби иштирок матлӯб бошад ; ва чун умуми ашхоси навъ , чаҳ малик ва чаҳ раият ва чаҳ фозил ва чаҳ мФзўл , бад-ӣни навъи таълӣфу тадбир муҳтоҷанд , ва ҳар касе дар мартабаи худ ба тқлди амри ҷамоатӣ , ки ӯ роъии эшон буд ва эшон раият ӯ , мукаллаф , манфиати ин илми ом ва ногузир бошаду фавойиди он ҳам дар дайн ва ҳам дар дунёи шомил , ва аз ӣнҷо фармӯдааст соҳиби шариъат , алайҳи ассалом , ки калаками роъу калаками мсؤўли ани раията .

Ва қудамои ҳукаморо дар ин навъи ақвол бисёр бӯдааст , аммо нақли кутуби эшон дар ин фан аз луғати юнонӣ ба луғати арабӣ иттифоқ науфтодааст , магари мухтасарӣ аз сухани абрўсн ки дар дасти мтأхрон мавҷӯдасту мтأхрон , ба орои соибу азҳони софӣ дар таҳзибу тартиби ин саноат ,у истинботи қавонину усӯли он бар ҳасби иқтизои уқул , ғояти ҷаҳд мабзул доштаанд ва онро мудаввану муҷаллади гардонида . Ва хоҷаи раиси Абӯалии алҳусайн бен абди аллоҳи бен синоро рисолаи ист дар ин боб ки бо камоли балоғати шарти эҷоз риоят кардааст , хулосае аз он рисола бо ин мақола нақл карда омад , ва онро ба дигари мавоъизу одоб ки аз мутақаддимону мтأхрони манқӯл буд мўшҳ гардонида шуд , аншоءи аллоҳ ба назари артзои аҳли фазл мушарраф шавад , ана вале алтўФиқ .

Ва бибояд донист ки асли куллӣ дар тадбири манзили он буд ки ҳамчунон ки табиб дар ҳоли бадани инсон назар кунад , аз ҷиҳати эътидолӣ ки ба ҳасби тркби аъзои маҷмӯи таркибро ҳосил ояд , ва он эътидоли муқтазии сиҳҳати бадану масдари афъол буд бар ваҷҳи камол , то агар он эътидоли мавҷӯд буд онро муҳофизат кунад , ва агар мафқуд буд астъодти намояд , ва чун дар узвӣ аз аъзои халалӣ ҳодис шавад дрълоҷи он узви маслиҳати умуми аъзо нигоҳ дорад ,у хоссаи маслиҳати узвии раис ки муҷовир ӯ буд ба қасди аввал ,у баъд азон маслиҳати он узв ба қасди сонӣ , ба ҳаддӣ ки агар салоҳи умуми аъзо дар қатъ ва кӣ он узв буд қатъ назар кунад аз ислоҳи он узв , ва ба қатъу қалъи он муболот накунад то фасод ба дигари аъзо сироят накунад ҳам бар ин нсқи мудаббири манзилро риояти салоҳи умуми аҳли манзили воҷиб буд ,у назар ӯ ба қасди аввал бар эътидолӣ ки дар таълӣф уфтад мқсўр ,у муҳофизати он эътидол ё истирдодаш бар ваҷҳи савоби муқаддар , ва дар тадбири ҳоли як як шахс ба муолиҷае ки табиби як як узвро кунад муқтада ; чаҳ ҳар яке аз арқони манзил ба нисбат бо манзил ба мсобт ҳар яке аз аъзоӣ мардум бошанд ба нисбат бо маҷмӯи бенят , баъзе раис ва баъзе мрؤўс ва баъзе хасис ва баъзе шариф , ва ҳар чанд ҳар узвиро эътидолӣу феълии хос буд лекини феъли ҳамаи аъзо ба мушорикату муовинати ғояти ҳамаи афъол буд . Ҳамчунин ҳар шахсеро аз ашхоси аҳли манзили табъӣу хосиятӣ буд ба анФрод ,у ҳаракот ӯ мутаваҷҷеҳ ба мақсадии хос ки аз афъоли ҷамоати Низомӣ ки дар манзили матлӯб буд ҳосил ояд ,у мудаббири манзил ки ба манзалати табиб буд аз ваҷҳе , ва ба манзалати як узв ки шарифтар буд аз аъзо ба эътиборӣ , бояд ки бар табиату хосияту феъл ҳар шахсе аз ашхоси аҳли манзили воқиф буд , ва бар эътидолӣ ки аз таълӣфи он афъол ҳосил ояд воқиф , то эшонро ба камолӣ ки муқтазии низоми манзил буд бирасонад , ва агар маразӣ ҳодис шавад онро зоил кунад .

Ва агарчӣ эътибори ҳоли манзил аз вазъи саноат хориҷаст , чунонкии гуфтем , аммо афзали аҳволи манзил ки маскан буд чунон буд ки бунёдҳои он устувор бошад , ва сақфҳо ба иртифоъи моил , ва дарҳо кушода , чунонкӣ дар ихтилоф ба такаллуфӣ эҳтиёҷ науфтад ,у мсокни мардон аз мсокни занони мФрўз ,у мақомгоҳ ҳар фаслӣу мавсимӣ ба ҳасби он вақти маъаад ,у мавзеи захоиру амвол ба ҳсонти мавсуф ,у эҳтиётӣ ки ба дафъи офот таъаллуқ дорад , монанди ҳрқу ғарқу нақби дуздону таъаррузи ҳавоам , ба тақдими расонида , ва дар маскани мардуми ончии тўқӣ аз злозл иқтизо кунад , яъне соҳати фарох ва дуконҳои афрошта , мръӣ , ва бо вуҷӯди касрати мроФқу маҳоли шароити таносуби авзоъи маҳфӯз .

Ва аз ҳамаи муҳимтар эътибори ҳоли ҷавор , то ба муҷовирати аҳли шару фасоду касоне ки мўзӣ табъ бошанд мубтало нашавад , ва аз офати ваҳшату анФрод эмин монад . Ва афлотӯни ҳакими манзил дар кӯии заргарони гирифта буд , аз ҳикмати он истеълом карданд , фармуд ки « то агар хоб бар чашми ман ғолиб шавад ва аз тафаккуру мутолиа манъ кунад овози адавоти эшон маро бедор кунад » .

Ва ҳўи аҳкму аълам .