Чун навъи мардум ба адхори ақўоту арзоқ музтараст , чунонкӣ дар фасли гузашта ёд кардем ,у бақои баъзе ақўот дар замонии бештари номумкин , пас ба ҷамъи молобду ақтнои мояҳтоҷ аз ҳар ҷинсӣ эҳтиёҷ афтод , то агар баъзе аҷнос дар маъраз талаф ояд баъзе ки аз фасоди давртар буд бимонад , ва ба сабаби зарурати муомилоту вуҷӯҳи ахзу эъто , чунонкӣ дар мақола гузашта гуфтаем , ба динор ки ҳофизи адолату муқаввими куллӣу номӯс Асғараст ҳоҷат буд , ва ба иззати вуҷӯд ӯу муодилати андакӣ аз ҷинс ӯ бо бисёре аз дигари чизҳо , мؤўнти нақли ақўот аз мсокн ба мсокни давртар мукфӣ шуд , бидон ваҷҳ ки , чун нақли андак ӯ ки қимати ақўот бисёр буд қоими мақоми нақли ақўот бисёр буд , аз кулуфту машаққати ҳамли он истиғно уфтад , ва ҳамчунин ба рзонти ҷавҳару истеҳкоми мизоҷу камоли таркиб ӯ ки мстдъии бақо буд саботу қавоми фавойиди мктсби сӯрати баст , чаҳ астҳолту фаноӣ ӯ муқтазии иҳботи машаққатӣ буд ки дар тариқи касби арзоқу ҷамъи мқтнёт афтода бошад , ва ба қавл ӯ ба наздик аснофамам шумӯли манфиат ӯ ҳамгинонро манзум шуд ,у бад-ӣни дақоиқи ҳикмати камолӣ ки дар умӯри маишати таъаллуқ ба табиат дошт лутфи илоҳӣу анояти яздоне аз ҳади қӯт ба ҳизи феъли расонид ,у ончии таъаллуқ ба саноат дорад монанди дигари умӯри сноъӣ бо назару тадбири навъи инсонӣ ҳавола афтод .

Ва баъд аз тақдими ин муқаддама гӯйем : назар дар ҳоли мол бар се ваҷҳ тавонад буд , яке ба эътибори дахл ,у дувум ба эътибори ҳифз ,у сим ба эътибори харҷ . Аммо дахл ё сабаби он ба кифояту тадбири манӯт буд ё набӯд . Аввал монанди сноъоту туҷҷорот ,у дувум монанди маворису атоё . Ва тиҷорат , ба сабаби онкӣ ба мояи машрӯт буд ,у моя дар маърази таъаррузи асбоби завол , дар вусуқу истимрор аз саноату ҳарфат қосир бошад .

Ва дар иктисоб , бар ҷумлаи се шарти риоят бояд кард , аввали эҳтироз аз ҷавр ,у дувуми эҳтироз аз ор ,у сими эҳтироз аз дноءт , аммо ҷавр монанди ончӣ ба тғлб ё тафовути вазни вакил ё тариқи ахдоъу срқаҳи бадасти оранд , ва аммо ор монанди ончӣ ба мҷўну масхарагӣу мазаллати нафаси бадасти оранд , ва аммо дноءт монанди ончӣ аз саноатии хасиси бадасти оранд бо тамаккун аз саноатии шариф .

Ва сноъоти се навъ буд , яке шариф ,у дувуми хасис ,у сими мутавассит . Аммо сноъоти шарифаи саноатҳое буд ки аз ҳиз нафас бошад на аз ҳизи бадан , ва онро сноъоти аҳрору арбоб мурувват хонанд ,у аксари он дар се синф дохил бошад : аввали ончии таъаллуқ ба ҷавҳар ақл дорад , монанди сиҳҳати ройу савоби машварату ҳасани тадбир , ва ин саноати вузаро буд ;у дувуми ончии таъаллуқ ба адаб ва фазл дорад , монанди китобату балоғату нуҷуму тибу истифоу масоҳат , ва ин саноати удабоу фузало буд ;у сими ончии таъаллуқ ба қӯт ва шуҷоат дорад , монанди саворӣу сипоҳигарӣу забти суғуру дафъи аъдо , ва ин саноати Фрўсит буд .

Ва аммо сноъоти хасисаи ҳам се навъ буд : яке ончии мунофии маслиҳати умуми мардум буд монанди эҳтикору саҳар , ва ин саноати муфсидон буд ;у дувуми ончии мунофии фазилатӣ аз фазоъил бошад , монанди масхарагӣу мутрибӣу мқомрӣ , ва ин саноати сФҳо буд ;у сими ончии муқтазии нафрати табъ буд , монанди ҳҷомӣу дбоъӣу кносӣ , ва ин саноати фурӯмоягон буд . Ва ба ҳукми онкии аҳкоми табъро ба наздики ақл қабӯлӣ набӯд синфи охир аз ин асноф дар ақл қабеҳ набошад , ва бояд ки аз ҷиҳати зарурат ҷамъӣ бидон қиёми намоянд ва ду синфи аввали қабеҳ буд ва азон манъ кунанд .

Ва сноъоти мутавассити дигари анвоъи макосибу аснофи ҳрФтҳо буд , ва баъзе азон зарурӣ буд монанди зироат , ва баъзе ғайризарӯрӣ монанди сёғт , ва ҳамчунин баъзе басит буд монанди даравгарӣу оҳангарӣ , ва баъзе мураккаб буд монанди тарозугарӣу кордгарӣ .

Ва ҳар ки ба саноатӣ мавсӯм шавад бояд ки дар он саноати тақаддуму камол талаб кунад , ва ба мартабаи нозил қаноат нанамояд , ва ба дноءти ҳиммат розӣ нашавад . Ва бибояд донист ки мардумро ҳеҷ зинати некӯтар аз рӯзӣ фарох набӯд ,у беҳтарини асбоби рӯзии саноатӣ буд ки баъд аз аштмол бар адолат ба иффату мурувват наздик бошад ва аз шарау тамаъу иртикоби фавоҳишу таътил афгандан дар муҳимоти давр . Ва ҳар мол ки ба мғолбаҳу мкобраҳу асткроаҳи ғайру табаъаи ору номи баду базли обрӯӣ ва бемурувватӣу тдниси арзу машғӯли гардонӣдани мардумон аз муҳимот бадаст ояд эҳтироз азон воҷиб буд ва агарчӣ молии хатир буд . Ва ончии бад-ӣни шўоӣб мулаввас набӯд онро софитару мҳнотру маймунтар ва бо бирка тар бошад шимурд ва агарчӣ ба миқдори ҳақир буд .

Ва аммо ҳифзи мол бетсмир муяссар нашавад , чаҳ харҷ зарурӣаст ва дарон се шарти нигоҳ бояд дошт : аввали онкии ихтилолӣ ба маишати аҳли манзили роҳи наёбад ;у дувуми онкии ихтилолӣ ба диёнату арзи роҳи наёбад , чаҳ агар аҳли ҳоҷатро бо вуҷӯди сирват маҳрӯм гузорад дар диёнат лоиқ набӯд , ва агар аз эсор бар акФоءу мутаарризони арз эъроз кунад аз ҳиммат давр бошад ;у сими онкии муртакиби разилтӣ монанди бухл ва ҳирс нагардад .

Ва чун ин шароит риоят кунад ҳифз ба се шарти сӯрати бандад : аввали онкии харҷ бо дахл муқобил набӯд , ва азон зиёдат низ набӯд бали камтар буд ;у дувуми онкӣ дар чизе ки тсмири он мутааззир буд , монанди мулкӣ ки ба иморати он қиём натавон кард ,у ҷавҳарӣ ки роғиби он азизулвуҷуд буд , сарф накунад ;у сими онкии ривоҷи кори талабад ,у суди мутавотир ва агарчӣ андак буд бар манофе бисёр ки бар ваҷҳ иттифоқ уфтад ихтиёр кунад .

Ва оқил бояд ки аз захира ниҳодани ақўоту амвол ғофил набошад то дар авқоти зарурату таазури иктисоб , монанди қаҳти солҳоу нкботу айёми амроз , сарф кунад ; ва гуфтаанд أўлӣ чунон бошад ки штрӣ аз амволи нқўду асмон бзоъот бошад ,у штрии аҷносу амтъаҳу ақўоту бзоъот ,у штрии амлоку зёъу мўошӣ , то агар халал ба тарафӣ роҳ ёбад аз ду тарафи дигари ҷабри он муяссар шавад .

Ва аммо харҷу инфоқ бояд ки дарон аз чаҳор чиз эҳтироз кунад : аввали лؤму тқтир , ва он чунон буд ки дар ихроҷоти нафасу аҳли танг фаро гирад ё аз базли маърӯфи имтиноъи намояд ;у дувуми исрофу табзир , ва он чунон буд ки дар вуҷӯҳи зўоид монанди шаҳавоту лаззот сарф кунад , ва ё зиёдат аз ҳад дар ваҷҳи воҷиб харҷ кунад ;у сими риёу мубоҳот , ва он чунон буд ки ба тариқи тслФу изҳори сирват дар мақоми мароу мафохират анқоқ кунад ;у чаҳоруми сӯъи тадбир , ва он чунон буд ки дар баъзе мавозиъи зиёдат аз иқтисод ва дар баъзе мавозиъи камтар азон бакори барад . Ва масорифи мол дар се синф маҳсӯр уфтад : аввали ончӣ аз рӯй диёнату талаби маразот эзадӣ диҳанд , монанди сидқоту зкўот ;у дувуми ончӣ ба тариқи саховату эсору базл маърӯф диҳанд , монанди ҳадоёу туҳаф ва мабароту салоат ;у сими ончӣ аз рӯй зарурат инфоқ кунанд , ё дар талаби мулоим ё дар дафъи музират ; аммо талаби мулоим монанди ихроҷоти манзил аз вуҷӯҳи моклу млобсу ғайри он , ва аммо дафъи музират монанди ончӣ ба зулма ва сФҳо диҳанд то нафасу молу арз аз эшон нигоҳ доранд .

Ва дар синфи аввал ки ғарази талаби қурбат буд ба ҳазрати иззати чаҳор шарти риоят бояд кард : аввали онкӣ ончӣ диҳад ба таййиби нафасу аншроҳ садр диҳад , ва барон тлҳФ ва таъассуф нанамояд на дар замир ва на бзоҳр ;у дувуми онкии холис дар талаби ризои маъбуд хеш диҳад , на ба ҷиҳати таваққуъи шукрӣ ё интизори ҷзоӣӣ ё илтимоси нашри зикрӣ ;у сими онкии муаззами он ба даравишон наҳуфт ниёз диҳад , ва ҳар чанд соилро , то тавонад , бояд ки маҳрӯм нигараданд аммо аввалии онкии ин қисм аз синфи дувуми шимурд чаҳ тақарруб ба ҳазрати иззат ба чизе ки боис барон аз дахл бошад на аз хориҷи беҳтар ;у чаҳоруми онкии ҳатки стар мустаҳаққон накунад ба ифшоу изҳори он .

Ва дар синфи дувум ки аз афъоли аҳл фазилат бошад панҷ шарти нигоҳ бояд дошт : аввали таъҷил , ки бо таъҷили мҳнотр буд ;у дувуми китмон , ки бо китмон ба анҷоҳи наздиктар буд ва ба карами муносибтар ;у сими тасғиру таҳқир ва агарчӣ ба вазну қимат бисёр бошад ;у чаҳоруми мўослт , ки инқитоъи мнсӣ буд ;у панҷуми вазъи маърӯф дар мавзеи хеш ,у ало монанди зироат дар замини шӯра зойеъ уфтад .

Ва дар синфи сими як шарти риоят бояд кард ва он иқтисод буд , ва дар ончии сабаби талаб мулоим бошад бояд ки ба исрофи наздиктар буд азонкаҳ ба тқтир , бидон қадар ки мӯҷиби муҳофизат арз бошад , ва он аз қабили дафъ музират уфтад на аз қабили исрофи маҳз , чаҳ агар ба шароити тавассути ман кули алўҷўаҳи қиёми намояд аз таъни тоъну вқиъти бдгўии наҷоти наёбад ,у иллати он буд ки инсофу адолат дар аксари табоиъ мафқудаст ,у тамаъу ҳасаду бғзоءи мркўз , пас баннои инфоқ бар ҳасби орои авом ниҳодан ба саломати арзи наздиктар азонкаҳи баннои он бар қоидаи сирати хавос ,у майли авом ба табзир буд чунонкии майли хавос ба тақдир буд .

Инаст қавонини куллӣ ки дар боб тмўл бидон ҳоҷат уфтад ва аммо ҷзўёти он бар оқил пӯшида намонад .