Аз берун рафтан аз ҳади эътидол ,у муъолиҷоти кулия дар азолаҳи змоӣми ахлоқу аҳвол , аз ончӣ тахсӣс надорад ба баъзе сифоту аъмол ,у ончӣ мутаъаллиқаст ба ин минвол ва дар он чанд фасласт :

Фасли аввал : муҳофизат аз ахлоқи ҳамида

Бидон ки аз барои касби фазоъили сифот ,у маҳосини маликот , тартибӣаст лоиқ ки таҷовуз аз он набояд намӯду тавзеҳи ин калом онаст ки шаккӣ нест ки ҳар чаҳ аз мартабае ба мартабаи дигар мунтақил мешавад , ҳаракат мекунад аз мартабаи аввалӣ ба сонияу ҳаракоту афъолӣ ки ҳар чизеро аз мартабаи нақс ба камол май расонад , ё аз қудрату ихтиёри мо берунаст ва онро ҳаракот табиӣа гӯйанд монанди нутфа ки аз замонӣ ки дар раҳм қарор мегирад ҳаракат мекунад дар атвори мухталифа то онкӣ ба мартаба ҳайвонят мерасад ва ё таҳти қудрату ихтиёр моаст ва он ҳаракатро ҳаракат сноъиаҳ гӯйанд , монанди чӯби хушк ки ба тавассути олоти наҷҷор ҳаракат мекунад дар сӯратҳои мтФоўнаҳ , то сарири салотин зўолоқтдор мегардад ва чун ҳаракоти табиӣа мустанадаст ба мабодии олияу масодири мутаъолӣа , маълумаст ки мувофиқи маслиҳату мутобиқ ҳикматаст ,у тартиби он атум ва аҳсанаст пас бар одамӣ лозимаст ки дар таҳрикоти сноъиаҳ иқтидо кунад ба таҳрикоти табиӣа ,у соҳиби саноати мтобъти табиатро намояд .

Ва чун ин маълум шуд , мегӯйем ки чун таҳзиби ахлоқ ,у таҳсили фазойили сифот аз умӯр сноъиаҳаст , ки мо ба он маъмурем , пас лозимаст ки дар тартиби он пайравии атфоли табиатро кунем ва шаккӣ нест ки аввали чизе ки аз барои Тифл ба таҳрики табиат ҳосил мешавад , қувваи талаби қӯт ва ғизост , зеро дар раҳми модар аз роҳи нофи ғизоро ба худ мекашаду қӯти худро май талабад , ва чун аз ин мартаба ҳаракат карду қувваи талаб дар он зиёд шуд , дар вақти ғизо хостан , садо ба гиря баланд мекунаду пистони модарро меҷӯяд инҳо ҳама аз мутаъаллиқоти қувва шҳўиаҳаст пас аввалин қуввае ки табиати онро ҳосил мекунад , ин қуввааст , ва чун ин қувва дар он қӯт гирифт ва ба камол расед , осори қувваи ғзбиаҳ дар ӯ пайдо мешавад , ки аз худ , мўзётро дафъ кунад , ва худро аз ҳалокату талаф шудани муҳофизати намояд , агар чаҳ ба истионат аз падару модар ё ғайр эшон бошад чунон ки мушоҳида мешавад ки алмӣ ки ба Тифл мерасад ба гиря меояд , то дигарон матлаъ шудаи дафъи ?илами намоянд ва ин қувва , қӯт мегирад то дар он майли бартарӣ бар амсолу ақрон ,у сарварӣ бар дигарон ҳосил мешавад ва ин Дуюмин қувва Эйаст ки табиат дар одамӣ май пурвирд ,у баъд аз онкии осори қувваи тамизу идрок дар ӯ зоҳир мегардад ,у рӯз ба рӯз зиёд мешавад , то қобили таълими улӯм ва сноъот мегардад , дар ин вақти амали табиат дар тадбири қавӣ ба мартаба камол мерасад ,у ибтидои такмил сноъӣаст , яъне вақтеаст ки одамии нафаси худро такмил намӯда , тадбири қўоӣиро ки табиат парвариш дода бинмоед , ва онҳоро ба камоли расонади пас агар кӯтоҳӣ кунад ва худ ба такмили сноъии напардозад ба ҳамин ҳол боқӣ хоҳад буд , ва ба камоли ҳақиқӣ , ки инсон ба ҷиҳати он халқ шуда нахоҳад расед , зеро ки ҳамаи каси муттасиф ба ҷамеъи сифоти Ҷамила ,у соҳиби нафаси қудсӣаи эҷод нашуда ки дар истеъдоди мардум ихтилофӣ бошад .

Ва чун донистӣ ки табиат , аввали қувваи шҳўиаҳро ба зуҳӯр оварад ,у баъд аз он ғзбиаҳ ,у баъд аз он қувваи ақлу тамизро , пас дар саноат бояд ба ин тартиби тадбир ва такмил намӯд :

Ибтидо дар таҳзиби қувваи шҳўиаҳ саъй намӯдау сифати иффатро ки аз фазойили ин қуввааст иктисоб намӯд ,у баъд аз он ба қувва ғзбиаҳ пардохту малакаи шуҷоатро ки аз камолоти ин қуввааст таҳсил кард , ва сипас дар такмили қувваи оқила иҷтиҳод намӯд ,у фазилати ҳикматро ба даст оварад чунончӣ ба ин тартиби одамӣ дар таҳсили ахлоқ ҳасана кӯшад , ба суҳӯлату осонии ҷоми саодати нӯшад .

Ва самари ин тартиб , тасҳили таҳзиби ахлоқу осонӣ онаст , зеро шаккӣ нест ки қувваи шҳўиаҳ ба инқиёду итоат аз қувваи ғзбиаҳи наздиктар ,у гузаштан аз қадари зоид аз заруриёти ғизоу шаҳват , аз тарки ҷоҳу бартарӣу раёсату сарварӣу некӣ дар муқобили бадӣу иғмоз аз интиқоми душманони қавии басӣ осонтараст .

Пас , тасхири қувваи шҳўиаҳ дар ибтидо саҳласт ,у баъд аз тасхири он фии алҷмлаҳи қӯтӣ аз барои оқила ҳосил мешавад ,у малакаи тасхир аз барои ӯ ҳам мерасаду асбоби қувваи ғзбиаҳи андакӣ камтар мегардад ,у тасхири он низ ба суҳӯлат муяссар мешавад ,у баъд аз тасхири ин ду қувва , таҳсили малакаи ҳикмат , ки аз он ду саъб тараст , ба осонӣ мумкин мегардад ва касе ки ин тартибро аз даст бидиҳад ӣнтавр нест ки такмили худу таҳзиби ахлоқ аз барои ӯ мумкин набошад ,у лекин ба душворӣу съўбт ҳосил мешавад .

Пас толиби саодати абад , бояд дар ҳеҷ ҳолеи даст аз талаб надорад , ва аз раҳмати худованди мутаъол навмед нашавад ,у камари талаб дар миёни бандад ,у домани ҳиммат бар камар занад ,у талаби таъӣду тавфиқ аз парвардгори шафиқи Маҷиди намояд .

Ва бидон ки ҳамчунон ки касе фоқиди сифот камолӣаст , саъй дар таҳсили ону азолаҳи зидаш бар ӯ лозимаст , ҳамчунин сифати камолӣ ки аз барои одамӣ ҳосиласт , ҷаҳд дар муҳофизату абқоءи он воҷибаст , монанди сиҳҳати бадан , чун агар касеро маразӣ бошад саъй дар дафъи ону таҳсили сиҳҳат бояд кунад , ва агар саҳеҳ ва солим бошад мурооти ҳифзи сиҳҳатро май бояд намояд ва аз ин ҷиҳатаст ки фани тибро мнқсм ба ду қисм кардаанд : як қисм , дар ҳифзи сиҳҳат ,у дайгарӣ дар дафъи мараз ва чун илми ахлоқ низ шабиҳ ба илм тибаст , балки тиби ҳақиқӣ онаст , пас илми ахлоқ низ шабиҳ ба илм тибаст , балки тиби ҳақиқӣ онаст , пас илми ахлоқ низ мнқсм ба ду қисмат мешавад : яке дар касби фазойил ,у дайгарӣ дар дафъи рзоил ва ба ҷиҳати мушобеҳати ин ду илм , ин илмро « тиби рӯҳонӣ » гӯйанд , ҳамчунон ки тиби матаъорифро « тиби ҷисмонӣ » номанд ва аз ин роҳ буд ки ҷолинуси табиб дар номае ки ба хизмати ҳазрати исои алайҳ ассалом фиристод навишт ки « ман табиби алобдони илои табиби алнФўс » яъне « ин нома Эйаст аз табиби баданҳо ба сӯии табиби рӯҳҳо » .