Ҳар гуруҳеро аз доноён чаҳ аз ҳукамо , илми дайн ва чаҳ аз пешравони илми табоиъ ва чаҳ аз раисони илми илоҳии андари вуҷӯди олами ҷисмонӣ суханаст ,у андари ҷавоҳири олӣ ва сӯратҳои ақлӣ ихтилоф кардаанд . Ва мо азҷумла ончи маҳсӯлу муроду мағз суханҳоаст берун кунем ва боз намоем ҷуиндагони ҳақро ки барин хон ороста мо нишинанд бо дасти шаста ба оби парҳезу меъдаи гуруснаи таому шароби нафсонӣ . Гӯйем ки офарӣдаи мубдиъи ҳақи субҳонаи ҷумла бар се қисмаст : яке азуи фавқ алзмонаст чун олами илоҳӣу ақлонӣу нафсонӣ каз рӯзгор бартараст ва ӯро завол нест , дигар қисмат онаст ки маъа алзмонаст чун олами ҷурмонеу нӯронӣ ки рӯзгор ӯро пешӣ ва пасӣ нест , сим қисмат онаст ки таҳт алзмонаст - аънӣ ки зер рӯзгораст - ва он олам ҷисмонӣаст . Пас гӯйем ки ончи зер замонаст аз мавҷӯдоти ҳам кинаст ва ҳам фосид , аънӣ ҳаст шавандааст ва нест шаванда , аз баҳри онки андари ҷойгоҳ будаш ва нобӯдашаст ,у онч бо замон баробараст аз мавҷӯдот коӣнасту локин фосид нест , ва он афлок ва анҷумаст ки гавҳари эшон фасод ва тағайюр напазирад , аз баҳри онки сӯраташон бар ҳиўлӣ ҷокўласт ,у табоиъу маволеди фасоди пазирад , аз баҳри онки ҳаюлои эшон ҷокўласт бар сӯрати эшон . Ва низ гӯйем ки чун ҷурмоне миёнҷӣ омад миёни олами ақлонӣу олам ҳиўлонӣ бидон рӯй ки аз он олами қӯт пазирндаасту бад-ӣни олам расонандааст , ҳамчунон миёнҷӣанд , ки на бартар аз замонанд ва на аз зери замони блак бо замони баробаранд бар миёнҷӣ ва низ на чун олам ақлонӣанд ки на коӣнаст ва на фосид , ва на чун олам ҳиўлонӣанд ки ҳам коӣнаст ва ҳам фосид , блак бар миёнҷӣанд ки коӣнаст ва фосид нест . Ва ончи бартар аз рӯзгораст аз мавҷӯдот на коӣнаст ва на фосид , ва он олам ақласт ки гавҳар маҳзасту андрўи кун ва фасод нест албата .

Вчўни ин сухан равшан кардем гӯйем ки қавли ҳкмоءи дайну пеши дастон аз халқ ба таъӣди илоҳии андари куни олами ҳиўлонӣу исботи олам рӯҳонӣ онаст ки гуфтанд ки мубдиъи ҳақи маҳзи мари ақлро падед оварад на аз чизе ,у тамом падед оварадаш ба қӯту феъл . Далел бар дурустии ин қавл онаст ки ҳарчизӣ ки бар чизе дигар бошад миёни ин чиз ва он пасину миёни он чизи пешин миёнҷӣ бошад ки он чиз бозпасин бидон миёнҷӣ аз он чизи пешин падед ояд , он вақт чун миёнҷии андар миён омад миёни ин ду чиз тафовут уфтаду бози пасин ва аз пешин камтар ояд , ва чун мубдиъи ҳақи мари ақли таъолиро на аз чизе ибдоъ кард лозим ояд ба бурҳони ақлӣ ки ақл ба ғояти камол ва ҳастӣ бошад бадви сабаб : яке бад-ӣни сабаб ки гуфтем ки ӯро на аз чизе ибдоъ кард то ӯ камтар аз он чиз будӣ ки будаш азу ёфт , дигар бидон сабаб ки мубдиъи ҳақи мрўро ибдоъ кард бе ҳеҷ миёнҷӣ . Ва гуфтанд ки мубдиъи ҳақи сӯрати ҳамаи мавҷӯдот аз ҷисмонӣу рӯҳонии андари гавҳари ақл гирд оварад ; ва гуфтанд каз ақли гавҳарии дигар ба анбъос падед оварад бе замонии ҳиссӣу ваҳмӣ . Ва фарқи миёни ибдоъ ва анбъос онаст ки анбъоси мари чизеро бошад ки ӯ на андари макон ва замон бошад влкни падед оянда бошад аз чизеи дигару ибдоъи чизеро бошад ки ӯ на андари макон ва замон бошаду локин на аз чизеи падед омада бошад . Пас он мубдиъ ки аз чизе набӯд ба ғоят камол омад ва ин мунбаис ки чизе буд ӯ ба дараҷа камтар омад , чунонк андари ҳукми ақл лозимаст . Пас он мунбаис ба фармони мубдиъи ҳақ нигоҳ кард андари фазилату шарафи ақли аввал ва рағбат кард ба тамомӣ , ки андрў дид рағбатии мумкин на мумтанеъу номумкин , аз бҳронки нафаси куллӣ ба қӯт чун ақли куллӣ буд азироки вуҷӯдаши азу буд ,у чизе ки ба қӯт чун ӯ бошад ва ҳам аз он чизи зиёдати пазирад мумкин бошад ки ба Фоӣдаҳ гирифтан аз чизи тамоми рӯзӣ ба тамомӣ ӯ расад ва ҳамчуну шавад .

Ва гӯйем ки маълулот бар се баҳраст , аънии чизҳое ки будаш ӯро сабаб бошад : яке азу онаст ки ба ҳамаи рӯйҳо чун иллат хеш набошад , ва дигар онаст ки ба ҳеҷ рӯй чун иллат хеш нашавад , ва сдигр онаст ки ба рӯе чун иллат хеш бошад ва ба рӯе на чуну бошад . Аммо он маълул ки ба ҳамаи рӯйҳо чун иллат хеш набошад он нутфа ҳайвонасту хояи мурғон ки чун аз асли хеш ёрӣ ёбад ба парвардан , рӯзӣ ҳайвон гардад , аз мардум ё мурғ ё ҷузи он . Ва аммо он маълул ки ба ҳеҷ рӯй чун иллат хеш нагардад он обу дайу оби мзӣ ҳайвонаст ки маълул ҳайвонасту ҳаргиз чун ҳайвон нашавад , ва чун дар ки маълул дурудгарасту ҳаргиз чун дурудгар нашавад . Аммо он маълул ки ба рӯе чун иллат хеш бошад ва ба рӯе набошад он чун рӯзаст ки маълул офтобасту бдонч равшаноӣ дорад ҳамчун офтобаст влкни азуи нур берун наёяд ва феълҳо чунонк аз офтоб берун ояд , пас рӯз ба як рӯй чун офтобасту бадӣгар рӯй чуну нест . Ва нафас аз он маълулотаст ки ба ҳама рӯйҳо чун иллат хеш набошад аз роҳи тамомӣ . - қавли ҳкмоء шаръӣ инаст . Пас чун нафаси куллӣ аз аз ҷумлаи маълулоти бад-ӣни сифат буд ва назар кард андари ақл мумкин набӯд ки ба Фоӣдаҳ гирифтани азуи ҳамчуну тамом шавад , талаби тмомиءи хешро бидид андари падед омадани худованди қиёмати алайҳи афзали ассалом , ва дониста шуд мари нафасро ки вуҷӯд қиёмат набошад магари онгоҳ ки даврҳои паёмбарон бугзарад , ва бишнохт ки даврҳои паёмбарон ҷуз набӯдаш худовандон таъйид набошад ,у худовандон таъйид набошанд то покиза кардан набошад мари нафасҳоро аз роҳи таълим , ва покизагӣ набошад аз роҳи таълим то ҷуиндагон набошад ҳқоӣқро , ва ҷуиндагон набошад то худовандони талаб кардан ҳақ набошад , ва ин ҳама дараҷот набошад то Фоӣдаҳи гирандагон муъмин набошад ,у муъминонро яқин набошад то муқаддарон набошанд ки нахусти ҳақро ба қаҳр пазируфта бошанд , ва муқаддарон набошанд то касе набошад ки таклифи пазирад ,у таклифи пазирнда он бошад ки агар бёмўзндш битавонад омухтан чун мардум ки агар бомўзиш ( ? биомузиаш ) илми биомузад ва чун сутур ки натавонади илми омухтан ки мукаллаф нест , ва таклиф набошад ҷузи онки бнхсти дараҷа мӯҳмал бошад , аънӣ гузошта беилм ,у мардум мӯҳмал набошад то ҳайвон набошад , ва ҳайвон набошад то набот набошад , ва набот набошад то гавҳарҳо гузоранда ва ногзорндаҳ набошад , ва ҷавоҳир набошад то табоиъ набошад , ва табоиъ набошад то олам набошад , ва олам набошад то ҳиўлӣ ва сӯрат набошад . Пас оғоз кард андари санъату ҳосил кардани қиёмат ки аввали андешаи нафаси он буд аз ҳиўлӣу сӯрат ки охири андеша ӯ он буд , ва ин мъниءи қавл ҳкмоءаст ки гуфтан « аввали алФкраҳи охири алъамалу аввали алъамали охири алФкраҳ » оғози андешаи поён кор кард бошаду оғози кори поён андеша бошад ,у бӯи Муҳамади қтибии андари китобӣ ки онро « адаби алкотб » хонанда гуфтааст : ки касе бошад ки ин банданд то ба омухтани ин ҳоҷат оядаш , влкни нобӣноён аз равшанои офтоб чаҳ огаҳанд ?

Ва наздики ҳкмоء шаръӣ чунонаст ки худ олами ҳиўлонӣ аз се ҳол буд : нахуст аз ҳикмати мубдиъи ҳақ каз он сӯратҳои муҷаррад ва гавҳарҳои олӣ падед омад , ва он феъли мубдиъ ҳақаст ,у феъли мубдиъи ҳақи ҳама коркунон над ,у кори эшонро пазирндагони воҷиби нёинд ва на ҷойгоҳ ,у ҷои феъли эшон табиат куллӣаст ки он асл будаш олам ҳиўлонӣаст , ва фаръҳои он асли ду навъанд : яке ҳиўлонӣу дигари сӯрат каз эшон ин олами ҳиўлонии падеди омадаи сет ,у пазирндаи феъли олами ҳиўлонии ин сӯрат мардумаст ки пазирои осори ақл ва нафасаст то бохраҳи кори сӯратҳо муҷаррад карданд чун феъли борӣ . Пас гўӣим ки қисмати аввал аз вуҷӯди олами ҳиўлонии боз ба сеаст : ба ҳикмати мубдиъи ҳақ ,у қисмати дувуми вуҷӯди олами боз бастааст ба тамом шудани нафас ва расӣдани бдрҷаҳи ақл ,у қисмати сеюм аз вуҷӯди олами боз бастааст ба вуҷӯди худованди қиёмат . Пас абтдоءи ҳиўлӣу сӯрат ки падед омадан он буд ки нафаси тмомиءи хеш талаб кард ва аз он талаби ҷунбишӣу ҳаме падед омад , ва чун он ҷунбиш аз ҷавҳарии олӣ буд аз асари ани ҷунбиши гавҳарии суфло падедамад , ва чун он ҷунбиш падед омад азуи ҳарорат падед омад , ва чун ҳарорат ба ғоят раседу ғоят ӯ баравадат омад ва чун баравадат – аънии сардӣ – ба ғоят расед азутарӣ падед омад - ҳамаи ҷудои ҷудо – ватарӣ ба ғоят расед азуи хушкӣ падед омад . Ва мъниءи ончи гуфтем ки ин чизҳо ҷудои ҷудо падед омад онаст ки ҳама бояд ки ин чаҳор табъи ҷудои ҷудо сӯрат шавад андари нафаси хонандаи илми ҳақиқат . Ва қавл ҳкмоء онаст ки асари ибдоъ латифтараст аз гавҳари мубдиъ , аънӣ ки нафас кул камтараст аз ақли кул ки ӯ асар ибдоъаст ва ҳамчунин гавҳари нафаси куллӣ шарифтараст аз асари он ки мабдаи олам ҳиўлонӣаст , он ҳаюлои мутлақ ки ӯро ҳаюлоӣ аввалӣ гӯйанд ,у оғози ҳиўлӣ аз тоъат кардани нафаси кул падед омад аз он иллат ки гуфтем ,у вуҷӯди сӯрат ки мабда дувумаст аз аФозти илоҳӣ падед омад ки ақл ба нафаси расонид ба фармони мубдиъи ҳақ . Ва бад-ӣни қавл ки гуфтем пайдо кардем ки нахусти ҳиўлӣ буд ва пас аз он сӯрат буд ,у далел бар дурустии ин қавл онаст ки имрӯзи сӯратҳоро нафасҳои ҷузъӣу ҳиўлиҳо ҳамеи падеди орад , ва чун нигоштани дурудгар дар сӯрат дарро бар чӯбу заргари сӯрати ангуштариро бар сим , пас мари мабдаи аввалро иллат ҳиўлонӣ хонанду мабдаи дувумро иллат сӯрӣ хонанд . Пас нафаси куллӣ ба аФозти ақли гӯйӣ аз вуҷӯди борӣ аз пас ҳаюлои нахусти он чаҳор табъи муфрадро ки андешаи нафаси куллӣ сӯрат шуд ба ҳашт қисмат кард ва ҳар якеро аз он бадв нима кард . Гармиро ба ду бахш кард : як бахши азу ба хушкии пайваст ва зу гавҳар оташ омаду дигари бахши азу батарӣ пайваст ва зу гавҳар ҳаво омад . Мартарӣ муфрадро ба ду бахш кард : як бахши азу ба сардии пайваст ва зу гавҳар об омаду дигари бахши азу ба гармии пайваст ва зу гавҳар ҳаво омад . Мари сардӣ , муфрадро ба ду бахш кард : як бахши азу ба хушкии пайваст ва зу гавҳар хок омаду дигари бахши азу батарӣ пайвасти взўи гавҳар об омад . Ва мари хушкии муфрадро бадв бахш кард : як бахши азу ба гармии пайваст ва зу гавҳар оташ омаду дигари бахши азу ба сардии пайвасти взўи гавҳар хок омад . Ва гуфтанд ҳкмоءи казин чаҳор табъи ду коркунон над ва ду кор пазирон над , ва он ду коркуни гармӣ ва сардӣанд ва он ду корпазиртарӣ ва хушкӣанд , ва он ду кор кун яке коркун меҳтарасту дигар кор кун кеҳтараст , вазин ду корпазири яке корпазир маинаст ва яке корпазир киинаст , аммо коркуни маин гармӣасту коркуни киин сардӣаст ,у корпазири маин хушкӣу корпазири киин тарӣаст ,у гармии коркун сабукӣасту сардии коркун гаронӣасту хушкии корпазири зӯдии сет ватарӣ корпазири дерии сет , пас гавҳари оташ мураккабаст аз коркуни маин ки гармӣаст ва аз корпазири маин ки хушкӣаст , вази ду феъли эшон яке сабукӣу дайгарии зӯдӣ асар дорад , бад-ӣни сабаб аз дигарон латифтару шарифтару олӣ тар омаду канора олам гирифт . Гавҳари ҳаво мураккабаст аз коркуни маин ки гармӣасту корпазири куҳан ки тарӣаст , азин сабаби як сараш ба коркуни маин пайвастааст ки оташасту дигари сараш ба корпазири киин пайвастааст ки обаст ва худ андарин ду миёнаи боистод . Ва гавҳари об мураккабаст аз коркуни киин ки сардӣаст вази корпазири киин ки тарӣаст , вази феъли эшон китарӣ ва гаронӣаст асар дорад . Ва гавҳари замин мураккабаст аз коркуни киин ки сардӣаст вази корпазири маин ки хушкӣаст ва аз феъли эшон ки гаронӣу зӯдии сет асар дорад , пас ин рукн ки андрўи зӯдӣ буд ки заминаст мари он рукни сабкро ки оташ буд ба бартари дрҷтии барад , ва он сабки мари он гаронро ки замин буд ба фурӯтар ҳаддӣ оварад ,у бҷмлаҳи ин коркунону корпзирон ба ҳам гӯшагӣу хешовандии якдигар пайвастаанд , чун гармӣ ба оташ бо гармии ҳаво ватарӣ ҳаво ва ботарӣ обу сардии об бо сардии замин ;у бохри дрҷтии хушкӣ замин бимонад чунонк бовели дрҷтии хшгии оташи монда буд , пас хшгии заминро хшгии оташи пайваст . Ва ин бастҳоро ба шакл берун оварадам то омӯзандаро тасаввур кардан осон бошад . Ва бибояд донистан ки ҳар будаш каз табоиъ падед ояд аз ҷиҳати ҳам гӯшагии ин рукнҳо бошаду пайвастагии эшон ба якдигар , ва ҳар фасодӣу парокандагӣ ки андари зойиши олам падед ояд аз ҷиҳати душманӣу нои дархурии ин ркнҳост ки доранд аз якдигар , вази он сабаб ки иллат будаш олами ин буд ки гуфта шуд аз гуфтор ҳкмоء гӯйем ки аввали зойиш каз олам падед омад гавҳарҳои ногзорндаҳ буду ниҳоят ӯ ба шарафи ёқӯт сурхаст , пас модтии дигар падед омад аз нафаси куллӣ бар табиати куллӣу ҳосили ин шараф онаст ки ғзоء мардумаст ва он гандумаст , пас модтии дигар падед омад аз нафаси куллӣ бар табиати куллӣ , андари олами ҳиўлонӣ ва он ҳайвон буд ки асл ӯ ба шараф мардумаст , ва чун мардуми охир офариниш омаду нури нафас ба шахс мардум барисед он нури бъкси бозгашт ва пайваста шуд ба куллияти хеш . Ин нафаси ҷузъӣ ба бозгаштан он нури вази нафаси куллӣ қӯтии дигари бпзирФт , ва он қӯти нафаси мантиқӣ буд ки он аз олами рӯҳонӣ асарасту ҳосил латофатасту аввали андешаи нафас куласт ки бохри амал ӯ падед омад . Ва мари мабдаи сеюмро ки нурҳо аз нафаси куллӣ бадв падед омад иллат фоила хонанд ,у ниҳояти ин ҳамаи ҳосилҳо бавуҷуди худованд қиёмат бошаду онрои иллат мтмаҳ хонанд ки олами бадв тамом шавад . Пас наздики ҳкмоءи шриъӣу уламои табиӣ - онкасон ки андари улӯми илоҳӣу асрори пайғомбарӣ шурӯ карданд - сухан онаст каз мабдаи олами ҳиўлонии чаҳор чиз воҷиб ояд : яке ҳиўлӣу дигари сӯрату сдигри фоилау чаҳоруми тамом ,у наздики ҳкмоءи шаръӣу уламои улӯм илоҳӣ чунонаст ки падеди оранда будашу гавҳару равои доштани исбот олам эзадаст субҳонау коркуни андарони нафас куласту фоили тадбири феълаши табиат куласт ,у табиати кул қӯтӣаст аз қӯтҳои нафаси кул ки мушаррафаст бар олами ҳиўлонӣ ва нигоҳдораст мари навъҳоу сӯратҳои ӯ андозаҳоро ,у тафовути феълҳо оламро бозбст ба табиатасту ҷмлгишро бозбст ба нафас куллӣаст , бидон маънӣ ки ба миёнҷӣ , нафаси кул падед омад олам аз фармони мубдиъи ҳақ , мисоли ин чунон бошад ки гӯйии пдидорндаҳи гавҳари сим эзадасту фоил ангуштарӣ заргарасту онки ангуштариро кори бандади худованд ангуштарӣаст , пас он ангуштарӣ каз нафас куласту худованди ангуштарии табиат куласт .