Сухани гўӣими андари номи амри бории субҳона ки калима чарост то муъмини роҳи ҷӯйро бедорӣ афзоед . Гўӣим ки калимаи чаҳор ҳарфаст ва муайянаш онаст ки брдорндгони ваҳдат эзад чаҳоранд : ду рӯҳонӣ ва ду ҷисмонӣ . Азуи коф далеласт бар таъйиди ақл . Аз баҳри онки асли ҳама ҳастҳо ӯсту маъдани ҳамаи гавҳарҳои алавӣ ва суфлоасту андар ақласт тухми сӯратҳои рӯҳонӣу ҷисмонӣ . Чунонк иттифоқаст миёни доноён ки ҳамаи бўдниҳо аз кун пайдо шуд пеш аз онки коф бнўн расед ва ақл расед ,у ақл кофӣаст мар ҳар чаҳро зер ӯст ,у зибри сӯии ақли ҳеҷ чиз нест . Ва ақл комиласт , яъне тамомаст ки андрў нуқсон нест . Ва ъФли кул мубдиъаст ки бадв бинмуда шавад бар халқи насиби эшон аз ваҳдат ба миқдори мартабати эшон . Ва ақли кули калом худоӣаст бҳқиқт . Ва онк гуфтанд ки марони калом эзад аст онаст муайянаши он буд ки асос пайвастааст бъқл . Ва лоам монанда шуд бнФси кул , аз баҳри онки бнФс лозим омад ламят , ки он асли хтобҳост . Ва ба нафас ломъ бошад аънии бдрФшиди нури ақли андари олами ҷисмонӣ аз шахсҳои ҷузе ва ӯро лозим омад луами аънии маломат агар мухолиф шавад мари ақлро , чунонк эзад таъолӣ гуфт , қавла :у лои ақсми болнФси аллўомаҳ . Гуфт : савганд нахӯрам ба нафаси маломаткунанда . Ва нафаси лавҳ эзадаст ки биёбанд андари нафасҳо бар миқдори дараҷоти эшон . Ва мем аз ҳарфи калима монанда шуд бнотқ , аз баҳри онки нотиқи малики олам ҷисмонӣаст , ҳаме дорад онро чунонк хоҳад . Ва тадбир ҳаме кунад андари кори бандагони эзади бўҳӣ чунонк бинад . Чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавлаи Фқди отинои оли иброҳӣми алкитобу алҳкмаҳу оитнои ҳам маликои ъзимо ҳаме гуяд : бидодем фарзандони иброҳӣмро китобу ҳикмату бдодимшони подшоҳӣ , бузург . Ва маърифати эзад бнотқ бошад мари халқро ва Меҳдӣ бошад нотиқ . Ва масҷид ақсо бошад нотиқ , андрў парастанд мари худоиро . Ва ҳоء аз калима монанди асосаст . Аз баҳри онк ӯ ҳодӣаст халқроу ҳадя нотиқаст бомат . Ва мему ҳоءи андар баста шуд бкоФу лоам кушод гонанд далеланд бар онки аслин рӯҳонӣанд ва асосин ҷисмонӣанд . Ва лоаму ҳоء аз калима мувофиқанд лоами пасинро ваҳоро аз аллоҳ , ваҳо коф мухталифанд алифу лоамро аз аллоҳ , далеласт бар онки миёни таркибу таълиф ихтилоф нест ,у таъйид бо таълиф мухталифанд аз ҷиҳати нотиқон , азиро ки ҳар нотиқӣ ки ояд бар миқдори сФоءи хеш бар дорад ,у шариъат бар миқдори замони хеш нааду таркиби андар ҳар замонӣ таркибаст , ҳамчунин таълифи шароеъ мухталифасту тоўил бар ҳол хешасту андрў ихтилоф нест ,у ҷумла . Ҳисоби ҳуруфи клмти навад ва панҷаст далеласт бар онки онч зоҳир шуд азози калимаи эзади панҷ рӯҳонӣаст чун аслину ҷаду фатҳу хаёл . Ва на суфлоаст чун асосин ва ҳафт эмом , ва ҳамчунин ҳамаи чизҳо андари чаҳор маънии аўФтоди баробари чаҳор ҳарфи калима чун зоту ҳиммату қавлу китоб , ва монанди ин чаҳор таркибу бтоииду таълифу тоўил . Ва таъйиди баробар зотаст , аз баҳри онки ақлро намояд ба таъйид ва далел кунад бар ҳар чизе ки ӯро зотасту таъйид аз маъдан ақлӣаст . Ҳам чунин чизҳои ки онро маънӣаст хама онаст ки ақл берун дод . Аммо ҳиммати баробар таркибаст , аз баҳри онки мураккаби сноъии ҷузи баҳамати нафас мураккаб нашаваду ҳиммату фикрат аз маъдан нафасаст , ҳам чунин ҳимматҳоро нафас берун дод то сӯрати баст . Ва қавли баробар таълифаст , аз баҳри онки таълифи сӯрат сухан бошад ,у таълифи боз нотиқаст . Ва китоби баробар тоўиласту баробари набот ,у тоўили нафаси сӯратҳои ақласт андари дилҳои ҷуиндагон ,у андари олами ҳеҷ чиз нест ки китоб напазирад чун кулу наботу маодин . Гўӣим ки чун хирадманд бингарад андари бқоءи навъи мардум бар ҳоли хешу аҷроми алавиро бар ҳоли хеш бояд ки шахсиятҳои мухталифро ҳамеи беруни оради бъддии рости андари сӯрат ӯ бидонад ки марин шахсҳоро ҳосилӣ нест ҷузи ин ҳаме бибинад . Ва ҳосили чизи ббқоء андараст , пас пайдо шавадаш ки бозгашти мардум ба бақост , вагар чунин набӯдӣ андари падед овардан шахсҳо аз пас якдигар чаҳ Фоӣдаҳ будӣ ?у хирадманд ки ин кор кард бад-ӣни доимӣ ҳаме бинад донад ки он кор кунро ки ин кор ҳаме кунад андарин кори ғаразии сахт бузургаст , ва низ донад ки ғараз ба ҳосил ҳаме ояд то ин кори бад-ӣн пайвастагӣ мекунад . Аммо кори ҷуз аз кашӣдан манфиат аз баҳри боздоштани музират лозим наёяд . Вагар ин ду маънӣ бар гирифта шавад корӣ бозӣ бошаду андари санъат бар ҳикмат олам пайдост ки бозӣ аз офаридагор давраст . Ва локин чунон набояд донистан ки эзад беҳамторо ки бартар аз сифотаст ва аз сифотпазир ва аз сифот нопазир кашӣдан манфиатаст ё давр кардани музират . Ва низ бибояд донистан ки он кор ки манфиат ба хештан кашаду музират аз хештан давр кунад он офарӣда бошад на оФридгормҳз , ва ин суханро эзади таъолӣ бар сиблат рамзанду қуръон ёд кардаасту андари анҷбил низ ёд кардаст . Аммо онч дар қуръонаст , қавлаи таъолӣ ё аиҳо аллазӣнаи омнўои ани тнсрўои аллоҳи инсркму исбти ақдомкм . Ҳаме гуяд : эй грўндгон агар шумо худоиро ёрӣ диҳед худои шуморо ёрӣ диҳад ва пойҳои шумо бар ҷой бидорад . Ва тоўили ин оят онаст ки агар нафаси куллӣ бпзирФтни илми тавҳид фармон бурид ӯ мари шуморо ба таъйид ёрӣ диҳад ва боқӣ шавед . Ва дигари ҷой ҳаме гуяд , қавлаи таъолӣ :у ақрзўои аллоҳи қрзои ҳусно . Ҳаме гуяд :у мари хдоиро вом диҳед вомии некӯ . Тоўилш онаст ки бтоъти мари фиристодагон ӯро пеш ойед то ӯ ғарази хеш бҳосл кунад андари падед овардани худованди қиёмат ва шуморо бсрои ҷовидии ин вом боз диҳад , чаҳ вом он бошад ки чизе бастанд касе ки дар оў вақт набошадаш , влкн сипас он хоҳадаш буд он чиз . Пас ҳам чунинаст ҳоли нафаси кули андар расӣдани бмртбтӣ ки ҳаме ҷӯяд ки имрӯз он нест ӯро . Ва чун худованд қиёмат биёбад вай бадв бидон мартабат расад . Ва имрӯзи кор кардани некон вомаст бар худоӣ . Худои муъминонро тавфиқи дҳоди бўом додани мари худоиро ва ҳам ин суханро дар анҷбил ёд карда ва гуфтааст ки эзади мари халқро бқёмт гирд кунад . Некон ва бидонро – бики ҷой ,у мари неконро гуяд ки нек кардед