ӯро гўӣими онкии ту ҳамеи бинӣ ба вақти офтоб гирифтан он қурси сиёҳи он на ҷурм меҳраст бенур , блаки он ҷурм моҳаст ки баробар шудаст бо қурси меҳр ва боз доштааст мари равшанои офтобро аз замин ,у меҳри чашма азу давраст ки босмон чаҳорумаст ,у қурси моҳи босмон нахустинаст , ва меҳр бидон вақт ки мо мар ӯро гирифта байнем ба ҳоли хеш равшанаст бар фалаки хеш ва он тира ки ҳаме байнем ҷурм моҳаст ,у ҷурми моҳ шаффоф нест , аънӣ ки равшании азу берун нагзарад . Блак чун ойӣнаи ист ки аз оҳан бошад ки чун офтоб бар рӯй ойӣнаи андар то бади акси азуи равшани бози ҷаҳд ва чун бар пушти ойӣнаи тобади равшанӣ , офтоби сӯй рӯй ойӣна берун нтобад , вагар ҷурми моҳи шаффоф будӣ чунонк нур азу бигузаштӣ моҳи ҳаргиз нуқсон напазируфтӣ . Вагар ҷурми моҳ ба нури зиёдат ва нуқсон напазируфтӣ ҳоли олам гарданда набӯдӣ ва ҳеҷ чизи хом аз миваҳо пухта нашудӣ ва ҳеҷ но расида нараседӣ . Ва меҳрро кусуф шавадӣ ва бисёр ҳикмат ки андари зиёдату нуқсони нури моҳ бастааст ботил шудӣ . Ва локин чун ҷурми моҳ чунон нест ки нур азу бугзарад чун меҳри азу бар гӯша ӣӣ битобад он гӯшаи азуи нури пазирад , ва мо ба замини марони гӯшаро ба байнем бар мисоли пора ӣӣ аз доӣраҳ ва ҳар чанд офтоби рӯ бо рӯй тар шавад равшанӣ ӯ бештар байнем то ба муқобила бирасад ки ҳамаи қурси моҳи брўшнии офтоб аз ҷониби замин ба нур ороста шавад . Аммо бибояд донистан ки ҳамеша як рӯй моҳ аз офтоби тамом равшанасту локини тобиши он равшанӣ ба ҳамаи вақти сӯй замин несту касоне ки дар ин илм даст доранд бидонанд ҳақиқати онч мо донистем гуфтеми дарин маънӣ ва андарин шарҳ ки бкрдими ҷавоби бўолҳиӣм гургоне гуфта шуд ки ӯ андари қасидаи суолоти хеши ин суоли бикунад . Ва акнӯн ба шарҳи сухани хеш боз шавем , гўӣим ки мари амри бории субҳона ба ҳақиқати ақли куллӣ шиносад ки бадв пайвастааст пайвастани нури боФтоб , ваҳамҳоро сӯии амр ки ӯ чизе нест роҳӣ нест . Ва ақл ки нахуст чизаст моя ва ҳамҳоаст взў ба нафасҳои ҷузъии асар пайвастааст ва мо низ ҳувияти ақлро бидон таъси донем казу бмо пайвастааст барраи намоеи ноӣбон ӯ , паёмбарони алайҳими ассалом . Ва нишоед ки гўӣими мо ақлро андар ёфтаем ки агар чунин гўӣим гуфта бошем ки мо бар ақл муҳӣтем , блаки гўӣими ақли андар , монандаи мости зоти хешу дигари чизҳоро чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : лои сдр ки алобсору ҳўи идрки алои бсору ҳўи аллтиФи алхбир . Фармуд ки андари наёбади мрўрои дидорҳо ва ӯ андар ёбад мари дидорҳоро ва ӯ ҷузъ ҳо надорад ва хабар ёфтааст . Пас гўӣим ки ақли андари мо асар кард то бони асар казу ёфтем мрўро бишнохтем , ва шинохтан мо Марвро далеласт бар асар кардан ӯ дар мо аз баҳри онк чун мо Марвро бдонстими ҳоли мо дигар шуд аз онч буд , азиро ки нодон ки доно шавад чунон бошад ки мурда зинда шавад ,у бузурги ҳол гаштӣ бошад мурдаи зинда шудан ,у ақли куллӣ то бадар ёфтан мо мрўрои дигар ҳоле напазируфт , блак ӯ бар ҳоли хеш буд . Ва далели ин андари маҳсусот мавҷӯдаст . Чун мо андари чизе дӣданӣ бингарем сӯрати он чизи андари чашми мо асркнд то нафаси мо мари онро аз пас он пардаи нек андар бинад , пас он чизи дӣданӣ бар ҳол хеш бошаду асар ӯ андари чашм мо уфтад то ҳоли чашми мо дигар шавад , бдончи андрўи сӯратӣ пайдо ояд ки пеш аз он сӯрат андрў набӯд . Пас дуруст шуд ки маҳсуси ҳамеи андари ҳис асар кунад , на ҳиси андари маҳсус , чаҳ маҳсус бар ҳол хешасту ҳосро ҳамеи ҳоли бигардади бдидни чизе ки надидааст . Пас гўӣим ки ақли ҷузеи андари мо асрост аз ақли куллӣ ,у нутқ – аънии сухани гуфтан –анд мо асараст аз нафаси куллӣ андар ва мо босри нафас ки ба мо расед мрўро бишнохтему андар нтўонстимш ёфтан чунонк ӯст . Ва далел бар онки тмиизи мо асараст аз ақлу нутқи мо асараст аз нафас онаст ки нахусти момри чизеро ба ақл биёбем он вақти мрўро ба нутқ берун тавонем додан . Пас гўӣим ки ваҳми мо колбудаст мари илми илоҳироу илми рӯҳи он колбудаст . Ва хаёл бастан мо мари маъниро аз маъниҳо колбудаст Марви ҳам моро ,у бози андешаи мо колбудаст мари он хаёлро ,у бози ҳифзи мо яъне - ёд гирифтан – колбудаст мари андешаро ,у бози тмииз – аънии ҷудо кардани бад аз нек – колбудаст мари ҳифзро ,у бози нутқро – аънӣ . . . . Ва бози табъ колбудаст мари ҳисро ,у ҷумлагии ин ҳамаи колбудҳо равшан шудааст андарин ҳайкали офаринанда ки ҷасадаст , ва ҳамчунин ақли куллӣ колбудаст мари амри бориро ,у амри бории рӯҳ ақласт ,у дигари ҳудӯди алавӣу суфло ҳар яке колбудаст мари он ҳадро казу бартараст ,у ҳамаи ҷумла нур ёфтаанд бклмаҳи бории субҳона ,у ҳоли андари таркиби олам ҳаминаст аз ончи ҳавои гирд гирифтааст мари заминроу обро ,у оташи гирд гирифтааст мари ҳаворо ,у фалаки нахустин гирд гирифтааст мари оташро ,у дигари фалакҳо мари якдигарро ҷисмҳо гаштанд . Ва нафаси куллӣ гирд гирифтааст мари оламро бо онч андрўст бигард гирифтани қудрат на ҷисмӣ ,у беруни азин ҷисми куллӣ чиз нест .