Бидон ки маҷмӯи олами баъзе зоҳираст ва баъзе ботин . Ончӣ зоҳираст аз олам , афлокасту аносиру маволед ;у ончӣ ботинаст аз олам , нуфусасту уқулу мардумро низ зоҳирӣ ва ботинӣ ҳаст , зоҳир чун бадану ботин чун қўт​ҳо ки бидон идрок ашё кунад мисли қӯти биноӣӣу шнўоӣӣу гўёӣӣ ва ғайриҳаму ончии ҳақи субҳонау таъолии фармӯда : « снриҳми оётнои фии алоФоқу фии анФсҳм ҳатто итбини ?лаами ана алҳақ » ; мурод аз офоқ , олам зоҳираст яъне олами аҷсому мурод аз анфус , олам ботинаст яъне олами арвоҳ ва он оёт назд муҳаққиқон на оятаст ки ҳақи таъолӣ ба Мӯсо дода қавлаи таъолӣ : « влқди отинои Мӯсои тсъи оёти байнот » . Ва мо низ дар ин китоби ҳамон на оятро баён кунем дар олами зоҳиру ботину олами зоҳирро малик хонему олами ботинро малакӯт , пас бҳқиқти он оёт ҳаждаҳ бошад на дар олами малик ва на дар олами малакӯт .

Акнӯн бидон ки ин на оят ки дар олам маликаст кадомаст , аз он ҷумлаи яке афлокаст ва чаҳор унсуру маъдану наботу ҳайвону инсон , ва ин на оятаст дар олами малик . Ва ҳамчунин на ояти малакӯти яке аз он ҷумлаи нафас куласт ва ӯ малакӯт афлокаст ва чаҳор малик муқаррабанд чун Ҷабраилу Микоилу исрофилу ъзроӣил ва ин чаҳор , малакӯт чаҳор аносиранд . Ва малакӯти инсонии нафас ӯаст ва он се маволедро малакӯт ҳар яке нафас эшонаст венаи оёт дар олами малакӯт ба тамомӣ инаст ки гуфта шуд ва чун гуфта будем ки одам нсхҳ​оӣаст аз маҷмӯи олам ки ҳарчӣ дар маҷмӯ оламаст дар одам мавҷӯдаст ва мо ин на оёти зоҳири венаи оёти ботин дар одами бнмоӣим .

Акнӯн бидон ки аз ин на оёти зоҳирии ду гӯшаст ва ду чашм ва ду бинӣ ва як даҳон ва ду даст . Ва ин на оёт ба ҷои афлок ва чаҳор унсураст , чунонкӣ баён кунем аммо на оёти ботин дар одами қӯти шнўоӣӣу биноӣӣу гўёӣӣу бўёӣӣу идроки ламсу фикру ҳифзу ваҳм ва хаёласт . Инаст на оёт ки дар ботин гуфта шуда буд .

Бидон ки акнӯн зоҳири оламро офоқи бузурги гўӣиму ботини оламро нафаси бузургу зоҳири одамро офоқи кучаку ботини одамро нафаси кучаку баъд аз он оёти офоқи бузургро бо офоқи кучак мутобиқ кунем то ҳар ду яке шўндўи оёти анфуси бузургро бо нафаси кучак мутобиқ кунем то ҳар ду яке шавад . Онгоҳ ба тамомӣ маълум шавад ки одами бҳқиқт оламаст аммо кучаку олами бҳқиқт одамаст аммо бузург . Онгоҳ аз олами касрат ба олам ваҳдат расему маънии ин оят ки : « ҳўолоўлу алохру аззоҳиру алботну ҳўи бакули шийъи алӣам » бидонему муҳаққиқон чун бад-ӣни мақоми рсидҳ​онди гФтҳ​онд :

Акнӯн бидон ки ба ҷои афлок ва чаҳор аносир , панҷ ҳис зоҳираст дар вҷўдодм , чунонкии гӯши биҷои афлоку чашм ба ҷои оташу бинӣ ба ҷои ҳавоу даҳон ба ҷои обу даст ба ҷои хок ва ин муносибатро далоил бисёраст аз он маҷмӯ яке онаст ки агар афлок нагардад аз об , ҳайвон ҳосил нагардад ва ҳамчунин гӯш ки ба ҷой афлокаст агар набошад дар зоиқаҳи оби нутқ ҳосил нашавад , бҷҳти онкии кари модарзод гунг бошад , аз онкӣ ҳар ҳадис ки аз роҳи гӯш дар наравад аз забон берун наёяд ва аз ҷиҳат онаст ки ҳар гуруҳе ки дар кӯдакии забонии шнидҳ​онди ҳамон забони ми​доннду ми​гўинд , чунонкии араб ҳиндӣ надонаду тарк арабӣ надонад то нашунӯд .

Пас маълум шуд ки то калом ба самъи дрнрўд аз забон бадар наёяд , яъне агар гӯш набошад сухан набошаду муносибати чашм бо оташ онаст ки агар оташ набошад ҳеҷ набот аз замин наравед ва ба камол нарасад ; ва ҳамчунин агар чашм набошад аз дасти ҳеҷ кифоят наёяд . Пас дар олами бузург ба воситаи афлок аз обу ҳайвону набот пайдо шаванд ва ба воситаи оташ ба камол расанд ва ин ҳолат ба миёнҷӣ ҳаво бошад ҳамчунин дар олами кучак низ ба воситаи самъу басари взўқу ламс , нутқу китобат ҳосил шавад ва ин низ ба миёнҷӣ бинӣ бошад ки агар бинӣ набошад нафас натавон задан ва ин ҳолот муяссар нагардад .

Пас бад-ӣни мисол маълум шуд ки гӯш ба ҷои афлоку чашм ба ҷои оташу бинӣу зоиқаҳ ба ҷои ҳавоу обу даст ба ҷой хокаст .

Акнӯн бидон ки ба ҷои адади як инсонаст ва ба ҷои адади даҳ ҳайвон ва ба ҷои адади сад набот ва ба ҷои адади ҳазор маодин . Чунонкии адади як аз дигари ададҳо камтараст инсони нисбат бо соири ҳайвонот камтарасту ҳамчинонкии даҳ аз сад камтараст ҳайвон аз набот камтарасту ҳамчинонкии сад аз ҳазор камтараст наботи азмъодн камтараст . Пас маълум шуд ки олами бузурги мутобиқи олам кучакасту бҳқиқти ин олами кучаки нусхаи олам бузургаст чунонкӣ тақрир карда шуд ва ҳамчунин фикр ба ҷои адади яку ҳифз ба ҷои адади даҳу нутқ ба ҷои адади саду китобат ба ҷои адад ҳазораст ; бҷҳти онкӣ чун чизеро дар фикри вуҷӯд пайдо шуд он вуҷӯдро чандон бқоӣӣ набошад ва чун ба ҳифз расад он чизро вуҷӯду бақои даҳ чандон шавад ва чун ба нутқ расад сад чандон шавад ва чун ба китобат расад вуҷӯди он ҳазор чандон шавад ки дар фикр буд .

Ва ҳамчунин қӯти нутқ ба ҷой Ҷабраиласту кори Ҷабраил ваҳй гузорданасту нутқ низ аз олами ботини хабари ми​дҳду қӯти китобат ба ҷой ъзроӣиласту кор ъзроӣил онаст ки рӯҳ аз тани ҷудои кандӯи қӯти китобат низ маъниро аз лафзи ҷудои ми​кнд ва бесавту лафзи он маъниро ба дайгарии ми​рсонду ҳифз ба ҷой Микоиласт ки арзоқро муҳофизати ми​кнду ҳифз низ ончии бадви ми​рсди муҳофизати ми​кнди вФкр ба ҷой исрофиласту кор исрофил онаст ки сувар хоҳад дамид то амвот аз қубӯри срброрнду фикр низ дар муқаддамот тасарруф кунаду натиҷаи барангезад ва ин миқдор дар ин мақом кофӣ бошад аз мутобиқ кардан оламин бо якдигар .

Акнӯн бидон ки агар дар олами бузург млоикаҳ набошанд афлоку анҷуму аносирро таъсир ва тасарруф набошад ва бекор бошанд ; ва он чаҳор нафас низ агар набошад аз он анвоъи ҳайвоноту наботот пайдо нашавад ва агар пайдо шавад чун мурда бехабар бошанд ҳамчунин дар олами кучак низ агар чашму гӯшу бинӣу даҳани нбошдўи даст , ин ҳавос низ ки сомъаҳу босирау зоиқаҳу шомау ломсҳ​онди фориғ ва бехабар бошанд ва ҳеҷ корӣ аз эшон наёяд . Пас бақоӣ ҳавос бидон қўт​ҳоасту бақои қўт​ҳо ба нафаси инсонӣ , ва ҳамчунин бақои олами бузург ба воситаи нуфус ва уқуласту бақои нуфусу уқул ба воситаи зот ҳақаст ва ҳамчунон агар ба аҷзоу аъзоу ҳавосу қўт​ҳои ҷисмонӣ назар кунем дар тани шахси касрат бисёр воқеъ бошаду ҳоли онкии як тан буд . Ҳамчунин низ чун дар олами бузург назар кунем касрат бисёр бошад ба воситаи афлоку аносиру маволеду муфрадоту мураккабот , аммо чун назар ба зот ҳақ кунем ҳамаи родртсрФи амру қудрати як зоти бубинем , ӣнҷои маънии ваҳдат рӯй намояди ани шоаллоҳи таъолӣ .

Темати рисолаи мроаҳи алмҳққини ман тасонифи қдўаҳи алўослини ашшайхи алокмли мҳмўдолҷбстрии алии идолъбди алФқири абдураҳими алхўорзмии фии ъушрин алрбиъи алаввали санаи хумсу тсъину смонмоӣаҳ .