Чун гуфта будем ки тани одами нусха оламаст , акнӯн бдонкаҳи тани мушобеҳ заминасту мушобеҳи осмону мушобеҳ соласт ки замонасту мушобеҳ шаҳраст ки маконаст . Пас мо дар ин рисолаи бҷҳти осонии толиби ин ташбеҳотро ҷудогона баён кунем :
Аммо мушобеҳати тан бо замин онаст ки дар замин кӯҳҳо ҳаст ки дар бадани устихон монанд онаст , ва дар замини дрхтҳоӣ бузург ҳаст ва дар мардуми мӯии сару риш монанд онаст , ва дар замини набототи хирад бисёраст ки мўиҳои андом мисол онаст ,у маҷмӯи олами ҳафт иқлӣмаст ва дар бадан низ ҳафт андомаст : як сар ва ду дасту пушту шикам ва ду дасту пой . Ва заминро зилзилаи мибошдўи атса ба ҷой онаст ва дар замини ҷӯйҳои оби равон ва чшмҳҳо ҳаст ва дар бадани рагҳо ва равадҳо ҳасту чшмҳҳои олами баъзе талх ва баъзе шӯр ва баъзе хуш ва баъзе нохуш ҳаст , дар тан низ чшмҳгўши талху чашми шӯру бинии нохушу даҳони хушу чашма гӯш бидон сабаб талхаст то ҳашарот чун хоҳад ки ба гӯш равад талхии гӯш ба ҳис ӯ расад аз онҷо боз гардад вмрдм роҳлок накунад .
Аммо чашмаи чашм аз он ҷиҳат шӯраст ки чашми мардуми пар аз пиҳасту пиҳ бе намаки ботили мишўди пиҳи чашмаи чашмро шӯри офарид то чашми пайвастаи тоза ва равшан бошад . Аммо чашмаи даҳони бҷҳти он хушаст то қӯти зоиқаҳ дар лиззат бошаду чашмаи бинии бҷҳти он нохушаст то аз буиҳои хуш лиззат ёбад вдри зимни ин чшмҳҳои ҳикматҳои илоҳӣ бисёраст агар ба тақрири он машғӯл шавем ба ттўили анҷомад .
Аммо мушобеҳати тани мардум бо афлок онаст ки дар фалаки дувоздаҳ бурҷаст мисли ҳамлу савру тоҳўт , дар тани мардуми дувоздаҳ роҳаст аз зоҳир ба ботин , чунонкӣ дар чашм ва ду гӯш ва ду сӯрохи бинӣу даҳон ва ду пистони вноФ ва ду урат . Ва дар фалаки бист ва ҳашт манзиласт аз манозили қамар , чун шартину бтин то охир , дар тани мардум низ бист ва ҳашт асабаст ва чунонк маҷмӯи дараҷоти фалаки сесад ва шастаст , дар тан низ сесад вшст рагасту чунонкӣ дар фалаки ҳафт кавкаб сайёранд , дар тан низ ҳафт аъзои рӣисҳонду чунонкӣ дар фалаки собитот бисёраст , дар тан низ қӯтҳои табиӣ бисёраст , чун ҷозибау маскау ҳозимау ғайри он ки дар аввал гуфта шуд . Ва чунонкии афлок бар аносир муҳӣтанд , тан низ муҳӣтаст бар ахлоти арбаъа , яъне сафроу хӯни вблғму савдо ва ба ғайр аз ин мушобеҳот бисёраст ки лоиқи ин мухтасар нест .
Аммо мушобеҳати тан ба сол онаст ки соли дувоздаҳ моҳасту дртни дувоздаҳ роҳасту соли чаҳор фасласт дар тани мардуми чаҳор асласту ҳафта мунҳасираст бар ҳафт рӯзи тан низ мунҳасираст бар ҳафт узву соли сесад ва шаст рӯзаст , рагҳои мардум низ сисдў шастаст .
Танро мушобеҳат бо шаҳр онаст ки дар шаҳри аввал подшоҳаст вабаъд аз он вазиру шаҳнау хароҷи хоҳу раияту сноъ чун таббоху қасору ғайра ,у подшоҳро хазина бошаду расӯлон ва ҷосусон бошанд аз он гўӣим ки тан монанди шаҳрасту рӯҳ монанди подшоҳу ақли вазири вайу шаҳвати хароҷи хоҳу ғазаби шаҳна ва қӯтҳои дигар ҳар як мушобеҳ сноъӣасту олоти дигар монанд раиятанд , чунонкии ҳозима таббохасту мусаввараи қасор ва ҳамчунин гӯшҳо ва чашмҳо монанди ҷосусон ки аз атрофи чизҳо мишнўнду мибиннд ва ба подшоҳи мирсоннди вбоқии ҳавос ҳар як мушобеҳи расӯлӣу ҷосўсионд ва қӯтҳои дигар ки ёд кардем ҳар як мушобеҳи снътгрионд чун ҳаддоду наҷҷор ва ғайриҳаму мушобеҳати дигар бисёраст аммо ӣнҷои ин миқдор кофӣаст .
Ва чун мушобеҳати бадану муқобила ӯ бо олам маълум шуд , акнӯн бидон ки ҳақи таъолиро сФтҳо ҳаст ки мардум бидон сифат мавсуфанд , яъне чунонкии ҳақи субҳонау таъолии олам ва биноасту шунаво ва гуёу қодиру ҳӣ ва мутакаллимаст , одамӣ низ доноу биноу шунаво ва гуёу ҳӣ ва мутакаллимаст , валикин дар ин сифоти муҳтоҷ олотасту ҳақи таъолии муҳтоҷ олот нест . Ва ҳамчинонкӣ то иродат мардум набошад даст нагираду по равон нашавад ва чашм набинад , ҳамчунин то иродати ҳақ таъолӣ набошад афлок ҳаракат накунад ва кавокиб нтобад въноср мураккаб нашаваду маволед мавҷӯд нагардаду ҳазрати Мустафои алайҳи ассалом аз ин маънӣ хабар додааст ки : « тхлқўои бохаллоқи аллоҳу атсФўои бсФотаҳ » , ва мо мисоли он ба тамомии бнмоӣим .
Акнӯн бидон ки фармон рондани ҳақи таъолӣ дар олам монанди фармон рондани рӯҳ моаст дар бадан . Маслан агар мо хоҳем то чизе банависем аввали иродати азрўҳ ба дил мо расад тодли рагҳоу пиҳоро дар ҳаракати орад , онгоҳи рагҳо ангуштони родри ҳаракати орад , онгоҳи ангуштони қаламро дар ҳаракати орад , онгоҳи қалами мидодро дар ҳаракати орад , пас ончии иродат мо бошад навишта шавад аз арабӣу форсӣ аз назму наср . Ва ҳамчунин чун ҳақ таъолӣ хоҳад ки дар ин олами чизе пайдо шавад аввали иродати ҳақи субҳонау таъолӣ ба арш расад ва аз арш ба млоикаҳ ва аз млоикаҳ ба афлок ва аз афлок ба аносир , то ончии амри ҳақи таъолӣ бошдпидо шавад дар олам аз наботу ҳайвоноту маъданӣот .
Пас дар ин мисоли иродати рӯҳ бар дил , мисоли иродат ҳақаст бар аршу дил ба ҷой аршаст ва рагҳо ба ҷои млоикаҳу ангуштон ба ҷои афлоку кавокиб ба ҷои қаламу аносир ба ҷои мидоду маволеди биҷои хутут ва чун орифи бад-ӣн мақом расад гуяд ҳамаи чизро нек бояд дид ба ҷои худ , бҷҳти онкии мавҷӯдоти офарӣда ҳақасту ҳамаи нақши яд қудрат ӯйанд , агар хаттии рогўӣӣ бадаст хаттотро бад гуфта бошӣу айб хаттот бошад вдри ин маънии бузургони гФтҳонд :
Ҳар чиз ки ҳаст ончунон мибоид
Ваон чиз ки он чунон нмибоид нест