Фалсафаи хайёми ҳеҷ вақти тозагии худро аз даст нахоҳад дод . Чун ин таронаҳои дар зоҳири кучак вале пурмағзи тамоми масойили муҳиму торики фалсафӣ ки дар адвори мухталифи инсонро саргардон кардау афкорӣ ки ҷбро ба ӯ таҳмил шудау асрорӣ ки барояши лоянҳали монда матраҳ мекунад . Хайёми тарҷумони ин шиканҷаҳои рӯҳӣ шуда : фарёдҳои ӯ инъикоси дардҳо , изтиробҳо , тарсҳо , умедҳоу яъсҳои милюнҳо насл башараст ки паии дарпайии фикри онҳоро азоб додааст . Хайём саъй мекунад дар таронаҳои худаш бо забону сабки ғарибии ҳамаи ин мушкилот , муаммоҳоу маҷҳӯлотро ошкоро ва бе пардаи ҳали бикунад . ӯ зери хандаҳои асабонӣу раъшаовар масойили динӣу фалсафиро баён мекунад . Баъди роҳи ҳали маҳсусу ақлӣ барояш меҷӯяд .

Ба таври мухтасар , таронаҳои хайёми ойӣна Эйаст ки ҳар каси валав беқайду лоуболӣ ҳам бошад як тикка аз афкор , як қисмат аз яъсҳои худро дар он мебинад ва такон мехӯрд . Азин рубоиёти як мазҳаби фалсафӣ мстФод мешавад ки имрӯзи тарафи тавваҷуҳи уламоӣ табиӣасту шароби гасу талхи мазаи хайём ҳарчӣ куҳна тар мешавад бар гирндгиш меафзоед . Ба ҳамин ҷиҳати таронаҳои ӯ дар ҳамаи ҷои дунё ва дар муҳӣтҳои гӯногӯну байни нажодҳои мухталифи тарафи тавваҷуҳ шуда .

Ҳар кадом аз афкори хайёмро ҷудогона мешавад назд шуъароу фалосифаи бузург пайдо кард . Вале рӯй ҳам рафтаи ҳеҷ кадом аз онҳоро намешавад бо хайём санҷиду хайём дар сабки худаш аз ағлаби онҳо ҷилави афтода . Қиёфаи матини хайём ӯро пеш аз ҳамаи чизи як файласуфу шоири бузурги ҳамдӯши лўкрс , апикўр , Готе , шекспиру шўпновар муаррифӣ мекунад .

Акнӯн барои ин ки тарзи фикру фалсафаи гӯяндаи рубоиётро пайдо букунем ва бишносем ногузирем ки афкору фалсафа ӯро чунон ки аз рубоӣоташ мстФод мешавад берун биоварем , зеро ҷузи ин василаи дайгарӣ дар дастрас мо несту зиндагии дохилӣу хориҷӣ ӯ , ашхосӣ ки бо онҳо робита дошта , муҳӣту тарзи зиндагӣ , таъсири маврӯсӣ , фалсафае ки таъқиб мекардау тарбияти илмӣу фалсафӣ ӯ ба мо маҷҳӯласт .

Агар чаҳ як мушти осори илмӣ , фалсафӣу адабӣ аз хайём ба ёдгори монда вале ҳеҷ кадом аз он ҳо наметавонад моро дар ин ковуши роҳнамои бикунад . Чун танҳо рубоиёти афкор наонеу хФоёии қалби хайёмро зоҳир месозад . Дар сӯратӣ ки китобҳоӣ ки ба муқтазои вақту муҳӣт ё ба дастури дигарон навишта ҳатто буии тамаллуқу тазоҳур аз онҳо истишмом мешаваду комилани фалсафа ӯро ошкор намекунад .

Ба аввалин фикрӣ ки дар рубоиёти хайём барме хӯрем инаст ки гӯянда бо ниҳояти ҷуръат ва бидӯни парво бо мантиқи бирҳми худаш ҳеҷ сустӣ , ҳеҷ як аз бадбахтиҳои муосирину фалсафаи дастурӣу мазҳабии онҳоро қабул надорад , ва ба тамоми иддаоҳо ва гуфтаҳои онҳо пушт по мезанад . Дар китоб « ахборолълмоءи бохборолҳкмоء » ки дар санаи 646 таълӣф шудаи роҷеъ ба ашъори хайёми ин тавр менависад : « . . . Ботини он ашъор барои шариъати морҳои газандау силсилаи занҷирҳои залол буд . Ва вақте ки мардум ӯро дар дайни худ тъииб карданду макнуни хотир ӯро зоҳир сохтанд , аз кушта шудан тарсидау Аннани забону қалами худро боз кашид ва ба зиёрат ҳаҷ рафт . . . Ва асрори нопок изҳор намӯд . . . Ва ӯро ашъор машҳурӣаст ки хФоёии қалб ӯ дар зери пардаҳои он зоҳир мегардаду кудурати ботин ӯ ҷавҳари қасдашро тирагӣ медиҳад . »

Пас хайём бояд як андешаи хосу салиқаи фалсафии махсӯсии роҷеъ ба коинот дошта бошад . Ҳоли бубинеми тарзи фикр ӯ чаҳ бӯда : барои хонандаи шаккӣ боқӣ намемонад ки гӯяндаи рубоиёти тамоми масойили диниро бо тамасхур нагириста ва аз рӯй таҳқир ба уламоу фуқаҳое ки аз он чаҳ худашон намедонанд дам мезананд ҳамла мекунад . Ин шӯриши рӯҳи ориёиро бар зиди эътиқодоти сомӣ нишон медиҳад ва ё интиқоми хайём аз муҳӣти паст ва мутаъассибӣ бӯда ки аз афкори мардумонаш безор бӯда . Возеҳаст файласуфӣ монанди хайём ки фикри озоду хурда байн дошта наметавониста кӯркӯронаи зери бори аҳкоми тааббудӣ , ҷаълӣ , ҷабрӣ ва бе мантиқи фуқаҳоии замон худаш баравад ва ба афсонаҳои пусидау домҳои хар бигирӣ онҳо имон биоварад .

Зеро дайн иборатаст аз маҷмӯи аҳкоми ҷабрӣу тклиФотӣ ки итоати он бе чун ва чаро бар ҳама воҷибаст ва дар мабодии он заррае шак ва шубҳа намешавад бахуд роҳ дод . Ва як дастаи нигоҳбон аз он аҳком истифода карда мардуми авомро асбоби дасти худашон май намоянд . Вале хайёми ҳамаи ин масойили воҷиби алруъоя мазҳабиро бо лаҳни тамасхуромез ва беэътиқод талаққӣ кардау хостаи мнФрдо аз рӯй амалу илали пай ба маълули бабрад . Масойили муҳими маргу зиндагиро ба тарзи мусбат аз рӯй мантиқу маҳсусоту мушоҳидоту ҷараёнҳои моддии зиндагӣ ҳал бинмоед , азин рӯи тамошочи бе тарафи ҳаводис даҳр мешавад .

Хайём монанди ағлаби уламои он замон ба қалбу эҳсосоти худаш иктифо намекунад , балки монанди як донишманд ба тамоми маънии он чаҳ ки дар таии мушоҳидоту мантиқи худ ба даст меоварад мегуяд . Маълумаст имрӯза агар касе бутлони афсонаҳои мазҳабиро собит бинмоед чандон кор муҳиммӣ накардааст , зеро аз рӯй улӯми худ ба худ ботил шудааст . Вале агар замону муҳӣти мутаъассиби хайёмро дар назар биоварем бе андозаи мақом ӯро боло май барад .

Агар чаҳ хайём дар китобҳои илмӣу фалсафии худаш ки банно ба дастуру хоҳиши бузургони замони худ навишта , равияи китмону тақияро аз даст надода ва зоҳиран ҷанба бетараф ба худ мегирад , вале дар хилоли навиштаҳои ӯ мешавад баъзе матолиби илмӣ ки аз дасташи дррФтаҳ мулоҳиза намӯд . Маслан дар « нўрўзномаҳ » ( с۴ ) мегуяд : « ба фармони эзади таъолии ҳолҳои олами дигргўни гашт , ва чизҳои нав падед омад . Монанди онк дар хури оламу гардиш буд . » оё аз ҷумлаи охири Фўрмўли маърӯфи Adaptation du milieu истинбот намешавад ? зеро ӯ мункираст ки худои мавҷӯдотро ҷдоҷдо халқ карда ва муътақидаст ки онҳо ба фарохури гардиши олам бо муҳӣти тавофуқ пайдо кардаанд . Ин қоидаи илмӣ ки дар аврупои валвалаи андохт оё хайём дар 800 соли пеш ба фаросати дарёфта ва ҳадс задааст ? дар ҳамин китоб ( с۳ ) навишта : «у эзади таъолии офтобро аз нури бёФриду осмонҳоу заминҳоро бадв парвариш дод . » пас ин нишон медиҳад ки илова бар файласуфу шоири мо бо як нафари олами табиӣ сарукор дорем .

Вале дар таронаҳои худаш хайёми ин китмону тақияро канор гузошта . Зеро дар ин таронаҳо ки захми рӯҳӣ ӯ бӯда ба ҳеҷ ваҷҳи зери бори карами хӯрдаи усӯлу қавонини муҳӣт худаш намеравад . Балки бар акс аз рӯй мантиқи ҳамаи масхараҳои афкори ононро берун меоварад . Ҷанги хайём бо хурофоту мавҳумоти муҳӣти худаш дар сартосари таронаҳои ӯ ошкорасту тамоми зҳрхндаҳҳои ӯ шомили ҳоли зӯҳҳоду фуқаҳо ва алҳиўн мешавад ва ба қадре бо устодӣу зибардастии димоғи онҳоро мемоланд ки назираши дида нашуда . Хайёми ҳамаи масойили моварои маргро бо лаҳни тамасхуромезу машкӯк ва ба таври нақли қавл бо « гӯйанд » шурӯ мекунад :

Гӯйанд : « биҳишту ҳур айн хоҳад буд . . . ( 88 ) гӯйанд маро : « биҳишт бо ҳур хушаст . . . ( 90 ) гӯйанд маро ки : « дӯзахӣ бошад маст . . . ( 87 )

Дар замонӣ ки инсонро оинаи ҷамоли илоҳӣу мақсӯди офариниш тасаввур мекардаанду ҳамаи афсонаҳои башари давр ӯ дуруст шуда буд ки ситораҳои осмон барои нишон додани сарнавишт ӯ халқ шудау замину замону биҳишту дӯзах барои хотир ӯ барпо шудау инсони дунёии киину намӯнау намояндаи ҷаҳон маин бӯда чунон ки бобо афзал мегуяд :

Афлоку аносиру наботу ҳайвон , аксии зи вуҷӯди равшани комили мост . Хайём бо мантиқи моддӣу илмии худаш инсонро ҷом ҷам намедонад . Пайдоишу марг ӯро ҳамон қадар беаҳамият медонад ки вуҷӯду марги як магас :

Омад шудан ту андарин олам чист ? омад магасии падед ва нопидо шуд ! ( 41 )

Ҳоли бубинем дар муқобили нафйу инкор масхара олудӣ ки аз ақоиди фуқаҳо ва уламо мекунад худаш низ роҳи ҳиллӣ барои масойили моўроءи табиӣ пайдо карда ? дар натиҷаи мушоҳидоту таҳқиқоти худаш хайём ба ин матлаб барме хӯрд ки фаҳми башар маҳдӯдаст . Аз куҷо меойем ва ба куҷо мерӯем ? касе намедонад , ва онҳоӣ ки сӯрати ҳақ ба ҷониб ба худ мегиранд ва дар атрофи ин қазоёи баҳс май намоянди ҷузи ёваи сарое корӣ намекунанд , худашон ва дигаронро гӯл мезананд . Ҳеҷ кас ба асрори азал пай набарда ва нахоҳад барад ва ё Аслан асрорӣ нест ва агар ҳаст дар зиндагии мо таъсирӣ надорад . Маслан ҷаҳон чаҳ муҳаддис ва чаҳ қадим бошад оё ба чаҳ дард мо хоҳад хӯрд ?

Чун ман рафтам . Ҷаҳон чаҳ муҳаддис чаҳ қадим . ( 93 ) то кӣ зи ҳадиси панҷу чор эй соқӣ ?

Ба мо чаҳ ки вақти худамонро сари баҳси панҷ ҳавос ва чаҳор унсур бигузаронем ? пас ба умеду ҳароси мавҳуму баҳси чаранди вақти худамонро талаф накунем . Он чаҳ ки гуфтаанд ва ба ҳам бофтаанд афсона маҳз мебошад . Муаммои коинот на ба василаи илм ва на ба дастёрии дайни ҳаргиз ҳал нахоҳад шуд ва ба ҳеҷ ҳақиқатӣ нарасидаем . Дар варои ин заминӣ ки рӯйиш зиндагӣ мекунем на саодатӣ ҳаст ва на уқубатӣ . Гузаштау ояндаи ду адамаст ва мо байни ду нестӣ ки сарҳади ду дунёсти дамиро ки зинда ем дарёбем ! истифода букунем ва дар истифода шитоб букунем . Ба ақидаи хайёми канори киштзорҳои сабзу хуррам , партави маҳтоб ки дар ҷоми шароби арғавонии ҳазорон соя мунъакис мекунад , оҳанги длнўози чанг , соқёни моҳи рӯ , гулҳои нўшкФтаҳ . Ягонаи ҳақиқат зиндагӣаст ки монанди кобӯс ҳавлнокӣ мегузарад . Имрӯзро хуш бошем , фардоро касе надида . Ин танҳо орзӯӣ зиндагӣаст :

Ҳоле хуш бош зон ки мақсӯд инаст . ( 134 ) дар муқобили ҳақоиқи маҳсусу моддии як ҳақиқати бузургтарро хайём муътақидаст , ва он вуҷӯди шар ва бадӣаст ки бар хайру хушӣ май чарбад . Гуё фикри ҷабрии хайёми бештар дар асари илми нуҷуму фалсафаи моддӣ ӯ пайдо шуда . Таъсири тарбияти илмӣ ӯ рӯй нашав ва намой фалсафиаш комилан ошкораст . Ба ақидаи хайёми табиати кӯру кари гардиши худро мудовимат медиҳад . Осмон тиҳӣаст ва ба фарёд касе намерасад :

Бо чарх макун ҳавола кандар раҳи ақл , чарх аз ту ҳазор бори бечора тараст ! ( 34 ) чархи нотавон ва беиродааст . Агар қудрат дошт худашро аз гардиш боз медошт : дар гардиши худ агар марои дасти бадӣ , худро брҳондмии зи саргардонӣ . ( 33 )

Бар тибқи ақоиди нуҷӯмии он замони хайёми чархро маҳкӯм мекунаду эҳсоси сахти қавонини тғиирнопзири аҷроми фалакиро ки дар ҳаракат ҳастанд муҷассам май намояд . Ва ин дар натиҷаи мутолиаи дақиқи ситораҳоу қавонини муназзами онҳост ки зиндагии моро дар таҳти таъсири қавонини хашини гардиши афлоки дониста , вале ба қазоу қадари мазҳабӣ эътиқод надошта зеро ки баралайҳи сарнавишт шӯриш мекунад ва азин лиҳози бадбӣнӣ дар ӯ тавлид мешавад . Шикоят ӯ ағлаб аз гардиши чарх ва афлокаст на аз худо . Ва билохираи хайём муътақид мешавад ки ҳамаи кавокиб наҳс ҳастанду кавкаби саъд вуҷӯд надорад :

Афлок ки ҷузи ғами нФзоинд дигар . . . ( 28 ) дар нўрўзномаҳ ( си 40 ) ба таври нақл қавл менависад : « . . . Ва чунин гуфтаанд ки ҳар неку бадӣ ки аз таъсири кавокиби сайёра бар замин ояд ба тақдиру иродати бории таъолӣ , ва ба шахсеи пайвандад , бад-ӣни аўтор ва қсӣ гузарад . » Низомии арӯзӣ дар зимни ҳикоятӣ ки аз хайём меоварад мегуяд ки маликшоҳ аз хайём дархост мекунад ки пешгӯии бикунади ҳаво барои шикор муносибаст ё нау хайём аз рӯй илми ниўрниўори Météro

ogie пеши гӯйӣ саҳеҳ мекунад ( 1 ) [ зернавис : як китоб дар хусӯси ҳамин илм ба хайём мансӯбаст мавсӯм ӣа « лавозими аломкнаҳ » ] баъд меафзоед : « агар чаҳ ҳукми ҳаҷа алҳақ умр бидидам , аммо надидам ӯро дар аҳкоми нуҷуми ҳеҷ эътиқодӣ . . . »

Дар рубои дигари иллати пайдоишро дар таҳти таъсири чаҳор унсур ва ҳафт сайёраи дониста : эй он ки натиҷаи чаҳор ва ҳафтӣ , вази ҳафт ва чаҳор доими андари тафтӣ . ( 29 )

Чунон ки собиқи гузашти бадбӣнии хайём аз сини ҷавоняш вуҷӯд дошта ( нмрҳ۱۶ ) ва ин бадбӣнии ҳиҷи вақти гиребон ӯро вел накарда . Яке аз ихтисосоти фикр хайёмаст ки пайваста бо ғаму андӯҳу нестӣу марг оғиштааст ( 1 ) [ 1 - наврӯзи нома ( си 9 ) : « . . . Ва дунё дар дил касе ширин мабод . » ( сафҳаи 69 ) ҳамин китоб : « мардони маргро зодаанд . » ] ва дар ҳамон ҳол ки даъват ба хушӣу шодӣ май намояди лафзи хушӣ дар гулӯ гир мекунад . Зеро дар ҳамин дам бо ҳазорон нуктау ишораи ҳайкали марг , кафан , қабристону нестӣ хеле қавитар аз маҷлиси Киеву айши ҷилави инсон муҷассам мешавад ва он хушии як дамро аз байн май барад .

Табиат беэътиноу сахти кори худро анҷом медиҳад . Як дояи хунхор ва девонааст ки атфоли худро мепарваранду баъд бо хунсардии хӯшаҳои расидау норасро дарав мекунад . Коши ҳаргиз ба дунё наме омадем , ҳоло ки омадем , ҳар чаҳ зӯдтар биравем хушбахттар хоҳем буд :

Ноомадагон агар бидонанд ки мо , аз даҳр чаҳ май кашем , ноинд дигар . ( 28 ) хуррами дили он ки зини ҷаҳон зуд бирафт ,

Ва осӯда касе ки худ назод аз модар . ( 23 ) ( 2 ) [ 2 - дар рӯмони паҳлавӣ « ёдгори зрирон » вазир гомосп мегуяд : « хушбахт касе ки аз модар назод ва ё агар зоди мард ва ё ҳаргизи бад-ӣн ҷаҳон наомад ! » ]

Ин орзӯии нестӣ ки хайём дар таронаҳои худ такрор мекунад оё бо неруонаи бӯдо шабоҳат надорад ? дар фалсафаи бӯдои дунё иборатаст аз маҷмӯи ҳаводис ба ҳам пайваста ки тағироти дунёии зоҳирӣ дар муқобили он як абр , як инъикос ва ё як хоби пар аз тасвирҳои хаёлӣаст : аҳволи ҷаҳону асли ин умр ки ҳаст , хобӣу хаёлӣу фиребӣ ва дамӣаст . ( 190 )

Ағлаби шуъарои Эрон бадбӣн бӯдаанд вале бадбӣнии онҳо вобастагии мустақӣм бо ҳиси шаҳвати тунду ноком онон дорад . Дар сӯратӣ ки дар назд хайёми як ҷанбаи олӣ ва фалсафӣ дораду моҳрӯёнро танҳо василаи такмили айшу тазйини маҷолис худаш медонаду ағлаби аҳамияти шароб бар зан ғалаба мекунад . Вуҷӯди зану соқии як навъи сарчашмаи Киеву лиззати бадеъӣ ва зебоӣ ҳастанд . Ҳеҷ кадомро ба арш наме расонаду мақоми ҷудогона Эй надоранд . Аз ҳамаи ин чизҳои хубу хуши намои як лиззати онӣ май ҷуста . Азин лиҳози хайёми як нафари парастандау тарафдор зебоӣ бӯда ва бо завқи бдиъёти худаш чизҳои хуши гўор , хуши оҳангу хуши манзарро интихоб мекарда . Як фасл аз китоб « нўрўзномаҳ » дар бораи сӯрати некӯи навишта ва ин тавр тамом мешавад : « . . . Ва ин китобро аз барои фоли хуб бар рӯй некӯ хатм карда омад . » пас хайём аз пеши омадҳои ногувори зиндагии шахсеи худаш мисли шуъарои дигари Маслан аз қаҳр кардани маъшуқа ва ё надоштан пӯл наменолад . Дард ӯ як дарди фалсафӣ ва нафринӣаст ки бар пояи эҳсоси хўис ба асос офариниш мефиристад . Ин шӯриш дар натиҷаи мушоҳидоту фалсафаи дарднок ӯ пайдо шуда . Бадбӣнӣ ӯ билохираи мунҷар ба фалсафаи даҳрӣ шуда . Ирода , фикр , ҳаракату ҳамаи чиз ба назараши беҳудаи омада :

эй бихброн , ҷисми муҷассам ҳеҷаст , венаи торам на сипеҳри арқм ҳеҷаст ( 101 ) баназар меояд ки шўпновар аз фалсафаи бадбӣнии худаш ба ҳамин натиҷа хайём мерасад : « барои касе ки ба дараҷа Эй бирасад ки иродаи худро нафии бикунад . Дунёе ки ба назари мо он қадар ҳақиқӣ меояд . Бо тамоми хуршедҳоу каҳкашон ҳояш чист ? ҳеҷ ! »

Хайём аз мардуми замонаи барӣ ва безор бӯда . Ахлоқ , афкору одоти онҳоро бо захми забонҳои тунд маҳкӯм мекунад ва ба ҳеҷ ваҷҳи талқиноти ҷомеъаро напазируфтааст . Аз ашъори арабӣ ва баъзе аз китобҳои ӯ ин кӣнау буғзи хайём барои мардумон ва беэътимодӣ ба онон ба хӯбӣ дида мешавад . Дар муқаддамаи ҷабру муқобила аш мегуяд : « мо шоҳид будем ки аҳли илми азбини рафта ва ба дастае ки иддаи шан каму ранҷашон бисёр буд мунҳасири гардиданд . Ва ин иддаи ангушти шумор низ дар таии зиндагии душвори худ ҳимматашонро сарфи таҳқиқоту иктишофот илмӣ намуданд . Вале ағлаби донишмандони мо ҳақро ба ботил мефурушанд ва аз ҳади тазвиру зоҳрсозӣ таҷовуз намекунанд ; ва он миқдори маърифатӣ ки доранд барои ағрози пасти моддӣ ба кор мебаранд , ва агар шахсеро толиби ҳақу эсоркунанда сидқу соъӣ дар ради ботилу тарки тазвири бенанди истеҳзо ва истихфоф мекунанд . » гуё дар ҳар замони ашхоси дурӯу мутаққаллибу косаи лӣси чоплуси корашон ҷилаваст !

Диўжни маърӯфи рӯзӣ дар шаҳри Афин бо фонӯси равшани ҷусти вҷўии як нафари инсонро менамӯду оқибат пайдо накард . Вале хайёми вФти худро ба такопуии беҳуда талаф накарда ва бо итмӣнон мегуяд :

Говӣаст бар осмон , қарини парвин , говӣаст дигар бар зибраши ҷумлаи замин ;гар бенаии чашм ҳақиқат бигушо : зирўи зибри ду гови муштии хари байн .

Возеҳаст дар ин сӯрати хайём аз бас ки дар зери фишори афкори паст мардум бӯда ба ҳеҷ ваҷҳи тарафдори муҳаббат , ишқ , ахлоқ , инсонияту тасаввуфи набӯда , ки ағлаби нависандагону шуъарои вазифаи худашон донистаанд ки ин афкорро агар чаҳ худашони муътақид набӯдаанд барои авоми фиребии таблиғи бикунанд . Чизе ки ғарибаст , фақат як майлу рағбат ё смпотӣу таъассуфи гузаштаи Эрон дар хайём боқӣаст . Агар чаҳ ба воситаи ихтилофи зиёди таърих мо наметавонем ба ҳикояти машҳури се рафиқи дабистонӣ бовар букунем ки низоми алмалик бо хайёму ҳасани сабоҳи ҳам дарс бӯдаанд . Вале ҳеҷ астбъодӣ надорад ки хайёму ҳасани сабоҳ бо ҳам робита доштаанд . Зеро ки бачаи як аҳд бӯдаанд ва ҳар ду тақрйбан дар як санаи 517 - 518 мурдаанд . Инқилоби фикрӣ ки ҳарду дар қалби мамлакати муқтадири исломӣ тавлид карданд ин ҳадсро таъйид мекунад ва шояд ба ҳамин муносибати онҳоро бо ҳам ҳам даст донистаанд . Ҳасан ба василаи ихтироъи мазҳаби ҷадиду лрзонидни асоси ҷомеъаи он замони тавлиди як шӯриши миллӣ Эронӣ кард . Хайём ба восита овардани мазҳаби ҳиссӣ , фалсафӣ ,у ақлӣу моддии ҳамон манзур ӯро дар таронаҳои худаш анҷом дод . Таъсири ҳасан чун бештар рӯй сиёсату шамшер буд баъд аз муддатӣ аз байн рафт . Вале фалсафаи моддии хайём ки пояаш рӯй ақлу мантиқ буд пойдор монад .

Назд ҳеҷ як аз шуъароу нависандагони исломи лаҳни сариҳи нафии худоу барҳам задани асоси афсонаҳои мазҳабии сомӣ монанди хайём дида намешавад шояд битавонем хайёмро аз ҷумлаи эрониёни зиди араб монанди : ибни мқФъ , ба офарид , Абӯмуслим , Бобак ва ғайра бидонем . Хайём бо лаҳни таъассуфи ангезии ишора ба подшоҳони пешин Эрон мекунад . Мумкинаст аз хондани шоҳномаи Фирдавсии ин тأср дар ӯ пайдо шуда ва дар таронаҳои худаш пайвастаи фару шиквау бузургии поймол шудаи ононро гӯшзад май намояд ки бо хоки яксон шудаанд ва дар кохҳои вайрони онҳо рӯбоҳ лона кардау ҷғд ошиёна намӯда . Қаҳқаҳаҳои асабонӣ ӯ , кинояоту ашоротӣ ки ба Эрони гузашта менамояд пайдост ки аз таҳи қалб аз роҳзанони арабу афкори пасти онҳо мутанаффираст ,у смпотӣ ӯ ба тараф Эронӣ меравад ки дар даҳани ин аждаҳои ҳафтод сари ғарқ шуда бӯда ва бо ташаннуҷи даст ва по мезада .

Набояд тунд биравем , оё мақсӯди хайём аз ёдоварии шикваи гузаштаи сосонии муқоиса бесаботӣу кӯчакии тамаддунҳоу зиндагии инсон набӯдааст ва фақат як тасвири маҷозӣу киноя эй беш нест ? вале бо ҳароратӣ ки баён мекунад ҷои шаку шубҳаи боқӣ темӣ гузорад . Маслан садои фохта ки шаби маҳтоб рӯй вайронаи Тисфун куку мегуяд мӯро ба тани хонанда рост мекунад :

Он қаср ки бар чарх ҳаме зад паҳлу , бар дарга ӯ шаҳони нҳодндии рӯ , дидем ки бар конгрессаш фохтаи аибншстаҳ ҳаме гуфт ки : « куку , куку ? » он қаср ки баҳроми дарав ҷом гирифт , оҳӯ бача карду рӯбаҳ ором гирифт ; баҳром ки гӯр мегирифтӣ ҳамаи умр , дидӣ ки чигуна гӯр баҳром гирифт ?

Чунон ки собиқан зикр шуд хайёми ҷузи равиши даҳри худоӣ наме шинохтау худоиро ки мазоҳиби сомӣ тасаввур мекардаанд мункир бӯдааст . Вале баъди қиёфаи ҷаддитар ба худ мегираду роҳи ҳали илмӣу мантиқӣ барои масойили моварои табиии ҷуст ваҷу мекунад . Чун роҳи ақлӣ пайдо намекунад ба таъбири шоиронаи ин алфози қаноат май намояд . Сонеъро ташбеҳ ба кӯза гар мекунаду инсонро ба кӯза ва мегуяд :

Ин кӯзагар даҳри чунин ҷоми латиф , месозаду боз бар замин мезанадаш ! ( 43 )

Ба ҳақиқати матлаб корӣ надорем вале маҷлиси ин кӯзагар девонаро ба қиёфаи аҳмақу хунхораш ки ҳамаи ҳам худро сарфи саноеъ зариф мекунад вале аз рӯй ҷунуни он кӯзаҳоро мешаканд , фақат қалами оқои дарвеш наққош тавониста рӯй пардаи худаш муҷассами бикунад .

Биҳишту дӯзахро дар ниҳоди ашхоси дониста : дӯзахи шарарии зи ранҷи беҳудаи мост , фирдавси дамии зи вақти осӯдаи мост . ( 142 )

Гулҳои хандон , булбулони нолон , киштзорҳои хуррам , насими бомдод , маҳтоб рӯй маҳтобӣ , мҳрўёни париваш , оҳанги чанг , шароби гулгун , инҳо биҳишти мост . Чизеи беҳтар аз инҳо рӯй замин пайдо намешавад , бо ин ҳақоиқӣ ки дар ин дунёӣ бе саботи пар аз дарду заҷри бароямони монда истифода букунем . Ҳамин биҳишти мост , биҳишти мавъӯдӣ ки мардумро ба умедаш гӯл мезананд ! чаро ба умеди мавҳум аз осоиши худамон чашм бапушем ?

Каси хулду ҷҳимро надидааст , эй дил , гӯйӣ ки аз он ҷаҳон расидааст ? эй дил . . . ( 91 )

Як бозигрхонаҳ ғарибӣаст . Мисли хаймаи шаби бозӣ ё бозии шатранҷ , ҳамаи коинот рӯй сафҳа гумон мекунанд ки озоданд . Вале як дасти номаръӣ ки мутаъаллиқ ба як аблаҳ ё бачааст муддатӣ бо мо тафреҳ мекунад . Моро ҷоба ҷо мекунад , баъди дилашро мезанад , дубораи ин арӯсакҳо ё муҳраҳоро дар сандӯқи фаромӯшӣ ва нестӣ меандозад :

Мо лъбткониму фалаки лаъибати боз , аз рӯй ҳақиқатӣ на аз рӯй муҷоз . . . ( 50 ) хайём май хостаи ин дунёии масхара , пасти ғами ангезу музҳикро аз ҳам бипошад ва як дунёии мантиқитарӣ рӯй харобаи он баннои бикунад :гар бар фалаками дасти бадӣ чун яздон , брдоштмии ман ин фалакро зи миён . . . ( 25 )

Барои инки бидонем то чаҳ андозаи фалсафаи хайём дар назд пироўон ӯ тараф тавваҷуҳ бӯдау муқаллид пайдо карда ин нуктаро мегӯйем ки муаллиф « дабистони мазоҳиб » дар чанд ҷо мисли аз рубоиёт хайём меоварад ва як ҷои рубои ғарибӣ ба ӯ нисбат медиҳад ( си 63 ) : « . . . Смрод дар луғат ва ҳам пиндорро гӯйанд . . . Фараи манди шогирд Фроирҷ гуфта : агар касе мавҷӯд бошад донад ки аносиру афлоку анҷуму уқулу нуфус ҳақаст . Ва воҷиби алўҷўдӣ ки мегуяд ҳастӣ пазир нашуд ва мо аз ваҳм гумон барем ки ӯ ҳасту яқин ки ӯ ҳам нест . Ман алостшҳоди ҳакими умри хайёми байт :

« сонеъ ба ҷаҳони куҳна ҳамчун зарфӣаст . Обӣаст ба маънӣ ва ба зоҳир барфӣаст ; бозичаи куфру дайн ба Тифлон бисипор , бигузар зи мақомӣ ки худои ҳам ҳарфӣаст ! »

Дар ҷои дигар ( си 159 ) роҷеъ ба ақоид чорўок мегуяд : « . . . Оқил бояд аз ҷамъи лаззот баҳра гирад ва аз мштҳёт эҳтироз нанамояд . Аз он ки чун ба хоки пайвасти боз омадан нест . ъ : боз омаданат нест , чу рафтӣ рафтӣ .

Равшан тар гӯйем ақида , чорўок онаст ки эшон гӯйанд : чун сонеъ падедор несту идроки башарӣ ба исботи он муҳӣт наёрад шуд , моро чаро бандагии амреи манӯн , мавҳум , бали маъдӯм бояд кард ? . . . Ва баҳри навиди ҷинату роҳати он аз касрати ҳирси аблаҳонаи даст аз неъматҳоу роҳатҳо боз дошт ? оқили нақдро ба насяи надиҳад . . . Он чаҳ зоҳир нест бовар кардан онро нишоед таркиби ҷасади маволед аз аносир арбаъааст , ба муқтазои табиати як чанд бо ҳам таълӣфпазир шуда . . . , чун таркиб муталошӣ шавад , маъоди унсури ҷуз унсур наёрад буд . Баъд аз тахриби кохи тан , урӯҷӣ ба барин ватану нозу Наиму нузули нор ва ҷҳим нахоҳад буд . »

Оё таҷзияи афкори хайёмро аз ин сутур дарак намекунем ? ҳрўни Алени дрозоФот ба рубоиёти хайём ( с۲۹۱ ) аз китоб « саргузашти салтанати кобул » таълӣфи алФинстн ки дар санаи 1815 милодӣ ба табъи расида нақл мекунад ва шарҳ медиҳад ки фирқае даҳрӣу ломазҳаб ба исми млозкӣ шӯҳрат доранд : « ба назар меояд ки афкори онҳо хеле қадӣмӣасту комилан бо афкори шоири қадими Эрони хайём вифқ медиҳад , ки дар осор ӯ намӯнаҳои ломазҳабӣ ба қадре шадидаст ки дар ҳеҷ забонӣ собиқа надорад . . . Ин фирқаи ақоиди худашонро дар хафо ошкор мекарданд ва маърӯфаст ки ақоиди онҳо байни нуҷабои ринди дарбори шоҳи Маҳмӯд рахна карда буд . »

Ихтисоси дайгарӣ ки дар фалсафаи хайём мушоҳида мешавад дақиқ шудан ӯ дар масъала маргаст ки на аз роҳи ншӣоти рӯҳу фалсафаи алҳиўни онро таҳти мутолиа дарме оварад , балки аз рӯй ҷараёну истеҳолаи зарроти аҷсому таҷзияи модаи тағироти онро бо тасвирҳои шоиронау ғамнокӣ муҷассам мекунад .

Барои хайёми моварои мода чизе нест . Дунё дар асари иҷтимои заррот ба вуҷӯди омада ки бар ҳасби иттифоқ кор мекунанд . Ин ҷараёни доимӣ ва абадӣаст ,у зарроти паии дарпайи дар ашколу анвоъ дохил мешаванд ва рӯй мегардонанд . Аз ин рӯи инсони ҳеҷ бим ва умедӣ надорад ва дар натиҷаи таркиби заррот ва чаҳор унсуру таъсири ҳафт кавкаб ба вуҷӯди омадау рӯҳ ӯ монанди колбуд моддӣаст ва пас аз марг намемонад :

Боз омаданат нест , чу рафтӣ рафтӣ . ( 29 ) чун оқибати кори ҷаҳон « нестӣ »аст . ( 140 ) ҳар лола пажмурда нахоҳад бушковат . ( 47 )

Аммо хайём ба ҳамин иктифо намекунаду зарроти баданро то охирин марҳалаи ншأтши дунбол май намояду бозгашти онҳоро шарҳ медиҳад . Дар мавзӯи бақои рӯҳи муътақид ба гардишу истеҳолаи зарроти бадани пас аз марг мешавад . Зеро он чаҳ ки маҳсусаст ва ба тамиз дарме ояд инаст ки зарроти бадан дар аҷсоми дигари дубораи зиндагӣ ва ё ҷараён пайдо мекунанд . Вале рӯҳи мустақилӣ ки баъд аз марги зиндагӣ ҷудогона дошта бошад нест . Агар хушбахт бошем , зарроти тани мо хам бода мешаванду пайваста маст хоҳанд буд ,у зиндагии мармуз ва беиродаеро таъқиб мекунанд . Ҳамин фалсафаи зарроти сарчашмаи дарду афкори ғами ангез хайём мешавад . Дар гули кӯза , дар сабза , дар гули лола дар маъшуқае ки бо ҳаракоти мавзун ба оҳанги чанг май рақсад , дар маҷолиси тафреҳ ва дар ҳамаи ҷои зарроти тани мҳрўёнро мебинад ки хок шудаанд , вале зиндагии ғариби дайгариро доранд . Зеро дар онҳо рӯҳи латифи бода дар ғалаёнаст .

Дар ин ҷои шароб ӯ бо ҳамаи кинояоту ташбеҳоти шоиронае ки дар тарона ҳояш меоварад як сӯрати амиқу мармуз ба худ мегирад . Шароб дар айни ҳол ки тавлиди мастӣ ва фаромӯшӣ мекунад , дар кӯзаи ҳукми рӯҳро дар тан дорад . Оё исми ҳамаи қисматҳои кӯзаи тасғири ҳамон аъзои бадан инсон нест мисли : даҳана , лаба , гардана , даста , шикам . . . Ва шароби миёни кӯзаи рӯҳи пари Киев он намебошад ? ҳамон кӯза ки собиқ бар ин як нафар моҳрӯ бӯда ! ин рӯҳи пурғалаёни зиндагии дардноки гузаштаи кӯзаро рӯй замин ёдоварӣ мекунад ! аз ин қарори кӯзаи як зиндагии мустақил пайдо мекунад ки шароб ба манзалаи рӯҳ онаст . ( 1 ) [ 1 - ин гӯнаи ташбеҳи зиёд дар афкори хайём дида мешавад . Маслан дар нўрўзномаҳ ( си 40 ) дар маврид камон мегуяд : « . . . Ва ба як рӯй камон бар сӯрати мардум нигоштааст аз рагу устихону пайу пӯсту гӯшт ,у зиҳи вай чун ҷони вай буд ки ба вай зиндааст , бо ҷон ки аз ҳунарманд биёбад . » ]

Лаб бар лаби кӯзаи барадам аз ғояти оз . ( 139 ) ин даста ки бар гардан ӯ май бинӣ , дастӣаст ки бар гардан ёрӣ бӯдааст . ( 72 )

Аз матолиби фавқ ба даст меояд ки хайём дар хусӯси моҳияту арзиши зиндагии як ақидау фалсафа муҳиммӣ дорад . Оё ӯ дар муқобили ин ҳамаи бадбахтӣ ва ин фалсафа чаҳ хати машйу равия эйро пеш мегирад ?

Дар сӯратӣ ки намешавад ба чигунагии ашёи паии барад , дар сӯратӣ ки касе надониста ва нахоҳад донист ки аз куҷо меойем ва ба куҷо мерӯем ва гуфтаҳои дигарон музахрафу тала хрбгирӣаст . Дарсуратӣ ки табиати ором , бе эътинои вазифа

Худашро анҷом медиҳаду ҳамаи кӯшишҳои мо дар муқобил ӯ беҳудаасту таҳқиқоти фалсафии ғайр мумкин мебошад , дар сӯратӣ ки андӯҳу шодии мо назд табиат яксонасту дунёе ки дар он маскан дорем пар аз дарду шар ҳамешагӣасту зиндагии ҳаросноки мо як риштаи хоб , хаёл , фиреб ва мавҳум мебошад , дар сӯратӣ ки подшоҳони бофару шикваи гузашта бо хоки нестии ҳам оғӯш шудаанд ,у прирўёни нокомӣ ки ба синаи хоки торик фурӯрафтаанд зарроти тани онҳо дар тангнои гӯр аз ҳам ҷудо мешавад ва дар набототу ашёи зиндагии дарднокиро дунбол мекунад . Оё ҳамаи инҳо ба забон бе забонии сустӣу шиканандагии чизҳои рӯй заминро ба мо намегӯйанд ? гузашта ба ҷузи ёдгори дарҳаму рؤёиӣ беш нест , оянда маҷҳӯласт . Пас ҳамин дамро ки зиндаем , ин дами гузаранда ки ба як чашм ба ҳам задан дар гузашта форумӣ равад , ҳамин дамро дарёбем ва хуш бошем . Ин дам ки рафт дигари чизе дар даст мо намемонад , вале агар бидонем ки дамро чигуна бигузаронем ! мақсӯд аз зиндагии Киев ва лиззатаст . То метавонем бояд ғаму ғуссаро аз худамон давр букунем , маълумро ба маҷҳӯл нафурӯшему нақдро фидоӣ нася накунем . Интиқоми худамонро аз зиндагӣ бустонем пеш аз он ки дар чангол ӯ хирад башуем !

Брбои насиби хеши кати брбоинд . ( 45 ) бояд донист ҳарчанд хайём аз таҳи дили муътақид ба шодӣ бӯда вале шодӣ ӯ ҳамеша бо фикри адаму нестӣ тавъамаст . Аз ин рӯ ҳамвора маъонии фалсафаи хайём дар зоҳири даъват ба хуш гузароне мекунад аммо дар ҳақиқати ҳамаи гулу булбул , ҷомҳои шароб , киштзор ва тасвирҳои шаҳвати ангез ӯ ҷузи тазйинӣ беш нест , мисли касе ки бихоҳад худашро бикашад ва қабл аз марг ба таҷаммулу тазйини утоқ худаш бипардозад . Азин ҷиҳати хушӣ ӯ бештар тأсроўраст . Хуш бошем ва фаромӯш букунем то хӯн , ин мойеъи зиндагӣ , ки аз ҳазорон захми мо ҷорӣ аст набинем !

Чун хайём аз ҷавонии бадбӣн ва дар шак бӯдау фалсафаи Киеву хуширо дар ҳангоми перӣ интихоб карда ба ҳамин муносибати хушӣ ӯ оғишта бо фикри яъс ва ҳурмонаст : паймонаи умри ман ба ҳафтод расед , ин дам накунам нишот , кӣ хоҳам кард ? ( 141 )

Ин тарона ки зоҳиран лаҳни икнФри ринди коркуштау айёшро дорад ки аз ҳамаи чизи безор ва зада шудау зиндагиро май пурситад ва нафрин мекунад , дар ҳақиқати шитобу рағбат ба бодагусорӣ дар сини ҳФтодсолгии ин рубоиро беш аз рубоиёти бадбӣнӣ ӯ ғам ангез мекунаду комилани фикри як нафари файласуфи моддиро нишон медиҳад ки охирин дақоиқи умри худро дар муқобили фаноӣ маҳз мехоҳад дарёбад !

Рӯй таронаҳои хайёми буии ғализи шароб сангинӣ мекунаду марг аз лои дандонҳои калид шуда аш мегуяд : « хуш бошем ? »

Мўзўғи шароб дар рубоиёти хайёми мақом хосӣ дорад . Агар чаҳ хайём монанди ибни сино дар хӯрдани шароби зиёда рӯй намекарда вале дар мадҳи он то андозае иғроқ мегуяд . Шояд бештари мақсӯдаши мадҳи мнҳёт мазҳабӣаст . Вале дар « нўрўзномаҳ » як фасли китоби махсӯси манофе шаробасту нависанда аз рӯй таҷрибиёти дигарону озмоиши шахсеи манофеи шаробро шарҳ медиҳад ва дар он ҷои исми буъалии синоу Муҳамади закариёии розиро зикр мекунад ( с۶۰ ) мегуяд : « ҳеҷ чиз дар тани мардуми нофеътар аз шароб нест , хоссаи шароби ангурии талху софӣ . Хосияташ онаст ки ғамро бабраду дилро хуррам кунад . » ( си 70 ) : « . . . Ҳамаи доноёни муттафиқи гаштанд ки ҳеҷ неъматии беҳтар ва бузургвортар аз шароб нест . » ( с۶۱ ) : « . . . Ва дар биҳишти неъмат бисёрасту шароби беҳтарини неъматҳои биҳиштаст . » оё метавонем бовар кунем ки нависандаи ин ҷумларо аз рӯй имони навишта дар сӯратӣ ки бо тамасхур мегуяд :

Гӯйанд : биҳишту ҳавз кавсар бошад ! ( 89 ) вале дар рубоиёт , шароб барои Фрўншондни ғаму андӯҳ зиндагӣаст . Хайёми паноҳ ба ҷоми бода май барад ва бо меарғавонӣ мехоҳад осоиши фикрӣу фаромӯшии таҳсили бикунад . Хуш бошем , Киев букунем , ин зиндагии музахрафро фаромӯш букунем . Махсусан фаромӯш букунем , чун дар маҷолиси айши мо як сояи тарснок давр мезанад . Ин соя маргаст , кӯзаи шароби лабашро ки ба лаб мо мегузорад оҳистаи бағал гӯшмон мегуяд : манеҳам рӯзӣ мисли ту бӯдаам , пас рӯҳи латифи бодаро бануш то зиндагиро фаромӯш бикунӣ !

Банушем , хуш бошем , чаҳ масхараи ғамнокӣ ! Киев ? зан , маъшӯқи дмдмӣ , бизанем , бихонем , банушем ки фаромӯш букунем пеш аз он ки ин сояи тарсноки гулӯии моро дар чанголи устихоняши бифишорад . Миёни зарроти тани дигарон Киев букунем ки зарроти тани моро садо мезананду даъват ба нестӣ мекунанду марг бо ханда чандаш ангезиш ба мо механдад .

Зиндагии як дамаст . Он дамро фаромӯш букунем ! май хур ки чунин умр ки ғам дар пай ӯст . Он ба ки ба хоб ё ба мастӣ гузарад ! ( 143 )