Инч мегӯйанд ки алқлўб ттшоҳд гуфтӣаст ва ҳикоятӣ мегӯйанд бар эшон кашф нашудааст ва агар на сухан чаҳ ҳоҷат будӣ ? чун қалб гувоҳӣ медиҳад ; гувоҳии забон чаҳ ҳоҷат гардад ? амир нойиб гуфт ки « ореи дил гувоҳӣ медиҳад аммо дилро ҳаззӣ ҳаст ҷудоу гӯшро ҳаззӣ ҳаст ҷудои чашмро ҳаззӣаст ҷудоу забонро ҷудо ба ҳар яке эҳтиёҷ ҳаст то фоида афзӯнтар бошад » фармуд ки « агар дилро астғроқ бошад ҳамаи маҳв ӯ гирданд муҳтоҷ забон набошад охири Лайлиро ки раҳмонӣ набӯду ҷисмонӣу нафас буд ва аз обу гул буд ишқ ӯро он астғроқ буд ки маҷнӯнро чунон фурӯи гирифта буду ғарқи гардонида ки муҳтоҷ дидани Лайлӣ ба чашм набӯду сухан ӯро ба овози шунидан муҳтоҷ набӯд ки Лайлиро аз худ ӯ ҷудо намедид ки :

Акнӯн чун ҷисмониро он қӯт бошад ки ишқ , ӯро бидон ҳол гирданд ки худро аз ӯ ҷудо набинаду ҳисҳои ӯ ҷумлаи дарав ғарқ шаванд аз чашму самъу шаму ғайра ки ҳеҷ узвии ҳаззии дигари нтлбди ҳамаро ҷамъ бинад ва ҳозир дорад . Агар як узвии азин узвҳо ки гуфтеми ҳаззӣ тамом ёбад ҳама дар завқи он ғарқ шаванду ҳаззии дигари нтлбнд , ин талабидани ҳиси ҳаззии дигари ҷудои далел он мекунад ки ин як узви чнонки ҳақ ҳаззӣаст тамом нагирифтааст , ҳаззӣ ёфтааст ноқис ; лоҷарам дар он ҳаззи ғарқ нашудааст ҳиси дигараши ҳазз май талабади адад май талабад ҳар ҳиссии ҳаззии ҷудо . Ҳавос ҷамъанд аз рӯй маънӣ аз рӯй сӯрат мутафарриқанд ; чун як узвро астғроқ ҳосил шуд ҳама дар вай мустағриқ шаванд чнонки магаси боло май пурд ва париш меҷунбад ва сараш меҷунбаду ҳама аҷзоаш меҷунбад чун дар ангабин ғарқ шуд ҳамаи аҷзоаш яксон шуд ҳеҷ ҳаракат накунад астғроқ он бошад ки ӯ дар миён набошад ва ӯро ҷаҳд намонаду феъл ва ҳаракат намонад ғарқ об бошад ҳар феълиро ки азў ояд он феъл ӯ набошад феъл об бошад агар ҳануз дар оби даст ва пой мезанад ӯро ғарқи нгўинд ё бонгӣ мезанад ки оҳ ғарқ шудам инро низ астғроқи нгўинд . Охири ин « аноолҳқи гуфтан » , мардум мепиндоранд ки даъвӣ бузургӣаст ; аноолҳқи азим тавозуъаст зеро инки мегуяд « ман абд худоем » ду ҳастӣ исбот мекунад яке худро ва яке худоро , аммо онк аноолҳқ мегуяд худро адам кард ба бод дод мегуяд аноолҳқ яъне « ман нестам , ҳама ӯст ҷузи худоро ҳастӣ нест ман ба куллӣ адами маҳзам ва ҳеҷам » ; тавозуъи дарин бештараст . Инаст ки мардум фаҳм намекунанд инак мардӣ бандагӣ кунад барои худои ҳсбаҳи ллаҳи охири бандагӣ ӯ дар миёнаст агарчӣ барои худост худро мебинаду феъли худро мебинаду худоиро мебинад ӯ ғарқ об набошад ғарқи об онкс бошад ки дарави ҳеҷ ҷунбишӣ ва феълӣ намонад , аммо ҷунбишҳои ӯ ҷунбиш об бошад . Ширӣ дар пай оҳӯе кард оҳӯ аз вай мегурехт ду ҳастӣ буд яке ҳастӣ шер ва яке ҳастӣ оҳӯ , аммо чун шер ба ӯ расед ва дар зери панҷаи қаҳр ӯ шуд ва аз ҳайбати шери биҳуш ва бе худ шуд дар пеш шер афтод . Ин соъат ҳастӣ шер монад танҳо , ҳастӣ оҳӯ маҳв шуду нмонд . Астғроқ он бошад ки ҳақи таъолии авлиёро ғайри он хавфи халқ ки метарсанд аз шер ва аз паланг ва аз золими ҳақи таъолӣ ӯро аз худ хоиФ гирданд ва бирав кашф гирданд ки хавф аз ҳақасту амн аз ҳақасту айшу тараб аз ҳақаст ва хӯрду хоб аз ҳақаст . Ҳақи таъолӣ ӯро сӯратӣ бинмоед махсӯси маҳсус дар бедории чашми бози сӯрати шер ё паланг ё оташ ки ӯро маълум шавад ки сӯрати шеру паланги ҳақиқат ки май байнами азин олам нест сӯрат ғайбаст ки мусаввир шудааст . Ва ҳамчунин сӯрат хеш бинмоӣанд ба ҷамоли азим ва ҳамчунин бустонҳоу анҳору ҳуру қусӯру таомҳоу шаробҳоу халъатҳоу барроқҳо ва шаҳрҳоу манзилҳоу аҷоибҳои гӯногӯн ва ҳақиқат медонад ки азин олам нест , ҳақи онҳоро дар назар ӯ май намояд ва мусаввир мегирданд пас яқин шавад ӯро ки хавф аз худосту амн аз худосту ҳамаи роҳатҳоу мшоҳдҳо аз худост ва акнӯн ин хавф ӯ ба хавф халқ намонад зеро азон ин мшоҳдаст ба далел нест чун ҳақи муайян ба вай намӯд ки ҳамаи азўст . Фалсафии инро донад аммо ба далел донад далел пойдор набошад ва он хушӣ ки аз далели ҳосили бишавади онро Бақоӣ набошад то далелро ба вай май гӯйии хушу гарм ва тоза мебошад чун зикр далел бугзарад гармӣу хушӣ ӯ намонад чнонки шахсе ба далел донист ки ин хонаро банноӣ ҳаст ва ба далел донад ки ин банноро чашм ҳаст кӯр нест қудрат дорад аҷз надорад мавҷӯд буд маъдӯм набӯд зинда буд ва мурда набӯд бар баннои хонаи собиқ буд ин ҳамаро донад аммо ба далел донад далел пойдор набошад зуд фаромӯш шавад аммо ошиқон чун хизмат ҳо карданд банноро шинохтанду айни алиқини диданду нону намак ба ҳам хӯрданду ихтилот ҳо карданд ҳаргизи банно аз тасаввуру назари эшон ғоиб нашавад пас чунин каси фонӣ ҳақ бошад дар ҳақ ӯ гуноҳ гуноҳ набӯд ҷурм ҷурм набӯд чун ӯ мағлуб ва мустаҳлак онаст .

Подшоҳии ғуломонро фармуд ки ҳар яке қадаҳии заррин ба каф гиранд ки меҳмон меояд ва он ғуломи муқаррабтарро низ ҳам фармуд ки қадаҳӣ бигир . Чун подшоҳ рӯй намӯд он ғуломи хос аз дидори подшоҳ бе худ ва маст шуд қадаҳ аз дасташи биФтод ва бишикаст дигарон чун азўи чунин диданд гуфтанд « магари чунин май бояд » қадаҳҳоро ба қасди биндохтнд . Подшоҳ итоб кард « чаро кардед ? » гуфтанд ки « ӯ муқарраб буд чунин кард » подшоҳ гуфт : « эй аблаҳон , онро ӯ накард онро ман кардам » . Аз рӯй зоҳири ҳамаи сӯратҳо гуноҳ буд аммо он як гуноҳи айни тоъат буд балки болои тоъату гуноҳ буд худ мақсӯд аз он ҳамаи он ғулом буд . Боқии ғуломон табаъ подшоҳанд пас табаъ ӯ бошанд чун ӯ айн подшоҳаст ва ғуломӣ бирав ҷуз сӯрат нест ; аз ҷамоли подшоҳ параст . Ҳақ таъолӣ мефармоед лўлоки мо хлқти алоФлоки ҳам аноолҳқаст мъниш инаст ки афлокро барои худ офаридами ин аноолҳқаст ба забони дигару рамзии дигар . Суханҳои бузургон агар ба сад сӯрат мухталиф бошад чун ҳақи яке сету роҳи яке сети сухани ду чун бошад ? аммо ба сӯрати мухолиф май намояд ба маънӣ якеасту тафриқа дар сӯратаст ва дар маънии ҳама ҷамъиятаст . Чунонкӣ амӣрӣ бифармоед ки хайма бидӯзанд ; яке ресмон май тобади яке мех мезанад яке ҷома май бофад ва яке дузад ва яке май дард ва яке сӯзан мезанад ин сӯратҳо агарчӣ аз рӯй зоҳири мухталиф ва мутафарриқанд аммо аз рӯй маънӣ ҷамъанд ва яке кор мекунанд ва ҳамчунин аҳволи ин олам низ чун дрнгрии ҳамаи бандагӣ ҳақ мекунанд аз фосиқу солеҳ ва аз осӣ ва аз мутӣъ ва аз деву малик . Масалан подшоҳ хоҳад ки ғуломонро имтиҳон кунад ва биёзмоед ба асбоб то бо сабот аз бесабот пайдо шаваду неки аҳд аз бадаҳд мумтоз гардаду бовафо аз бевафо . ӯро мўсўсӣу муҳайиҷӣ май бояд то сабот ӯ пайдо шавад , агар набошад сабот ӯ чун пайдо шавад ? пас он мўсўсу муҳайиҷ , бандагӣ подшоҳ мекунад чун хости подшоҳ инаст ки ин чунин кунад . Бодӣ фиристод то собитро аз ғайри собит пайдо кунаду пашшаро аз дарахту боғ ҷудо гирданд то пашша бараваду ончӣ бо шаҳ бошад бимонад . Мулкии канизакиро фармуд ки « худро бёро ва бар ғуломони ман арз кун то амонату хиёнати эшон зоҳир шавад » феъли канизак агарчӣ ба зоҳири маъсият май намояд

Аммо дар ҳақиқати бандагӣ подшоҳ мекунад . Ин бандагони худро чун дарин олами диданд на ба далелу тақлиди бали муъоина бепардау ҳиҷоб ки ҷумла аз неку бади бандагӣу тоъат ҳақ мекунанд ки вони мни шииءи алои исбҳи бҳмдаҳ . Пас дар ҳақи эшон ҳамин олам қиёмат бошад чун қиёмати иборат аз онаст ки ҳамаи бандагӣ худо кунанду корӣ дигар накунанд ҷузи бандагӣ ӯ . Ва ин маъниро эшон ҳамин ҷо май бенанд ки лўи кашфи алғтоءи мо азддти иқинои олам аз рӯй луғат ин бошад ки аз орифи олӣ тар бошад зеро худоиро олам гӯйанд аммо ориф нишоед гуфтан . Маънии ориф онаст ки намедонист ва донист ва ин дар ҳақ худо нишоед , аммо аз рӯй урфи ориф бешаст зеро ориф иборатаст аз ончи берун аз далел донад оламро мушоҳидау муъоина дидааст . Урафо , орифи инро гӯйанд . Овардаанд ки « олам ба аз сад зоҳид »у олам ба аз сад зоҳид чун бошад ? охири ин зоҳид ба илм зуҳд кард . Зуҳд беилм маҳол бошад . Охир зуҳд чист ? аз дунёи эъроз кардан ва рӯй ба тоъату охират овардан . Охир май бояд ки дунёро бидонаду зиштӣ ва бе саботии дунёро бидонаду лутфу саботу бақои охиратро бидонаду иҷтиҳод дар тоъат ки « чун тоъат кунам ва чаҳ тоъат ? » ин ҳама илмаст ; пас зуҳд бе илми маҳол буд . Пас он зоҳиди ҳам оламаст ҳам зоҳид . Ин олам ки ба аз сад зоҳидаст ҳақ бошад мънишро фаҳм накардаанд . Илм дигараст ки баъди азин зуҳду илм ки аввал дошт худоӣ ба вай диҳад ки ин илми дувуми самараи он илм ва зуҳд бошад , қатъани ин чунин олам ба аз садҳазор зоҳид бошад . Назири ин ҳамчинонкии мардии дарахтии нишонду дарахт бор дод қатъани он дарахт ки бор дод ба аз сад дарахт бошад ки бор надода бошад зеро он дарахтон шояд ки ба бар нарасанд ки офот дар раҳ бисёраст . Ҳоҷӣ е ки ба каъба расад ба азон ҳоҷе бошад ки дар барӣа равонаст ки эшонро хавф аст барисанд ё нарасанд аммо ин ба ҳақиқат расидааст ; як ҳақиқат ба аз сад ҳазор шакаст . Амир нойиб гуфт « онкӣ нарасед ҳам умед дорад » фармуд « кӯи онк умед дорад то он ки расед ? » аз хавф то амни фарқӣ бисёраст ва чаҳ ҳоҷатаст ба фарқ ? бар ҳамаи ин фарқ зоҳираст сухан дар амнаст ки аз амн то амни фарқҳои азимаст . Тафзили Муҳамади слии аллоҳи алайҳу силам бар анбиёи охир аз рӯй амн бошад ва агар на ҷумлаи анбёء дар амнанд ва аз хавф гузаштаанд ало дар амни мақомҳост ки врФънои бъзҳми Фўқи бъзи дрҷоти ало ки олами хавфу мақомоти хавфро нишон тавон дод аммо мақомоти амн бенишонаст дар олами хавф назар кунанд ҳар касе дар роҳи худо чаҳ базл мекунад , яке базл тан мекунад ва яке базли мол ва яке базли ҷони яке рӯзаи яке намоз , яке даҳ ракаат , яке сад ракаат . Пас манозили эшон мусаввирасту муайяни тавон аз он нишон додан . Ҳамчинонкии манозили Қуния бо қисриаҳ муайянаст қимозу апрўху султону ғайра . Аммо манозили дарё аз антолиаҳ то Искандария бенишонаст онро кштибон донад ба аҳл хушкӣ нагӯяд чун натавонанд фаҳм кардан .

Амир гуфт « ҳам гуфт низ фоида мекунад агар ҳамаро ндонанд андак бидонанд ва пай баранд ва гумон баранд » фармуд « эй валлоҳ касе дар шаб торӣ нишастааст бедор ба азми онки сӯии рӯз май рӯм агарчӣ чигунагӣ рафтанро намедонад аммо чун рӯзро мунтазираст ба рӯз наздик мешавад то шахсе дар шаби торику абри пас корвонӣ меравад намедонад ки куҷо расед ва куҷо мегузарад ва чаҳ қадари қатъ масофат кард аммо чун рӯз шуд ҳосили он рафтанро бибинад сар ба ҷое барзанади ҳркаҳи ҳасбаи аллоҳ агарчӣ ду чашм барҳам занад он зойеъ нест Фмни иъмли мсқоли зрҳи хирои ираҳи ало чун андарун торикасту маҳҷӯб , намебинад ки чаҳ қадари пеш рафтааст охир бибинад алднёи мзръаҳи алохраҳ ҳарчӣ ӣнҷои бикорад онҷо баргирад . » исои алайҳи ассалом бисёр хандидӣ , яҳёи алайҳи ассалом бисёр гиристӣ яҳё ба исо гуфт ки « ту аз макрҳои дақиқи қавӣ эмин шудӣ ки чунин май хндӣ ? » исо гуфт ки « ту аз аноятҳоу лутфҳои дақиқи латифи ғариби ҳақи қавӣ ғофил шудӣ ки чандинӣ майгаре ? » вале е аз авлиёъи ҳақи дарин моҷарои ҳозир буд , аз ҳақ пурсед « азин ҳар ду киро мақом олӣ тараст ? » ҷавоб гуфт ки « аҳснҳми бии зно яъне анои ънди занни ъбдии бии ман онҷоом ки занни банда манаст ба ҳар бандаи марои хаёлии сет ва сӯратӣаст ҳарч ӯ маро хаёл кунад ман онҷо бошам . » ман бандаи он хаёлам ки ҳақ онҷо бошад безорам азон ҳақиқат ки ҳақ онҷо набошад . « хаёлҳоро эй бандагони ман пок кунед ки ҷойгоҳу мақом манаст . » акнӯн ту худро май озмо ки аз гиряу ханда аз савму намоз ва аз хилвату ҷамъияту ғайраи турои кадом нофеъ тарасту аҳволи ту ба кадоми тариқи рост тар мешаваду тараққӣати афзӯнтар ; он корро пеши гири астФти қлбку ани аФтоки алмФтўни туро маънӣ ҳаст дар андарун ; фатво муфтён бирав арзи дор то онч ӯро мувофиқ ояд онро гирад . Ҳамчинонкии табиб назд бемор меояд аз табиби андарун май пурсад . Зеро туро табибӣ ҳаст дар андарун ва он мизоҷ туаст ки дафъ мекунад ва май пазираду лиҳозои табиби берун аз ваии пурсад ки « фалони чиз ки хӯрдӣ чун буд ? сабк будӣ ? гарон будӣ ? хобат чун буд ? » аз ончи табиби андарун хабар диҳад табиб берун бидон ҳукм кунад , пас асли он табиби андаруни сет ва он мизоҷ ӯст . Чун ин табиб заъиф шаваду мизоҷ фосид гардад аз заъфи чизҳо бъкс бинаду нишонҳои каж диҳад ; шукрро талх гуяду сиркаро ширини пас муҳтоҷ шуд ба табиби берӯнӣ ки ӯро мадд диҳад то мизоҷ бар қарор аввал ояд .

Баъд аз он ӯ боз ба табиби худ намояду азў фатво месетанд . Ҳмчнн мизоҷӣ ҳаст одамро аз рӯй маънӣ чун он заъиф шавад ҳавоси ботина ӯ ҳарч бинад ва ҳарч гуяд ҳама бархилоф бошад пас авлиё табибонанд ӯро мадд кунанд то мизоҷаш мустақӣм гардаду дилу дайнаш қӯт гирад ки арнии алошёءи кмоҳӣ . Одамӣ азим чизаст дар ваии ҳамаи чиз мактубаст ҳуҷб ва зулмот намегузорад ки ӯ он илмро дар худ бихонад ҳуҷбу зулмоти ин машғӯлиҳои гӯногӯнаст ва тадбирҳои гӯногӯни дунё ва орзӯҳои гӯногӯн . Бо ин ҳама ки дар зулмотасту маҳҷӯби пардаҳост ҳам чизе мехонд ва азон воқиф аст бингар ки чун ин зулмот вҳҷб бархезад чаҳ сон воқиф гардад ва аз худ чаҳ илмҳо пайдо кунад ? . Охири ин ҳарфатҳо аз дарзӣ еу банноӣу дурудгарӣу заргарӣу илму нуҷуму тибу ғайрау анвоъи ҳарфи илои молои иъдўлоиҳсӣ аз андаруни одамии пайдо шудааст аз сангу кулӯх пайдо нашуд онкӣ мегӯйанд « зоғии одамиро таълим кард ки мурда дар гӯр кунад » он ҳам аз акси одамӣ буд ки бар мурғ зад тақозои одамӣ ӯро бар он дошт охири ҳайвони ҷузв одамӣаст ҷузви кулро чун омӯзад ? чунонкӣ одамӣ хоҳад ки ба даст чап нависад қалам ба даст гирад агарчӣ дил қавӣаст аммо даст дар нбштн меларзад аммо даст ба амр дил менависад . Чун амир меояд мавлонои суханҳои азим мефармоед ки сухан мунқатиъ нест аз онки аҳл суханаст доимои сухан ба вай мерасаду сухан ба вай муттасиласт . Дар зимистон агар дарахтҳо барг ва бар надиҳад то напиндоранд ки дар кор нестанд , эшон доимо бар коранд . Зимистони ҳангом дахласт тобистони ҳангоми харҷ . Харҷро ҳамаи бенанди дахлро набенанд чунонкии шахсе меҳмонӣ кунаду харҷ ҳо кунад инро ҳамаи бенанд аммо он дахлро ки андаки андак ҷамъ карда буд барои меҳмонӣ , набенанд ва ндонанду асл дахласт ки харҷ аз дахл меояд . Моро бо он кас ки иттисол бошад дам ба дам бо вай дар суханем (у ягона ва муттасилем ) . Дар хамӯшӣу ғайбату ҳузур балки дар ҷанги ҳам ба ҳамем ва омехтаем агарчӣ мушт бар ҳам дигар мезанем бо вай дар суханему ягона ва муттасилем онро мушти мубин ; дар он мушт мавиз бошад ! бовар намекунӣ ? боз кун то бибинӣ чаҳ ҷои мавиз чаҳ ҷои дарҳои азиз . Охири дигарон рқоиқу дақоиқ ва маориф мегӯйанд аз назму наср инак майли амири ин тарафаст ва бо мост аз рӯй маорифу дақоиқ ва мавъиза нест чун дар ҳамаи ҷойҳо азин ҷинс ҳаст ва кам нест . Пас ин ки маро дӯст медорад ва майл мекунад ин ғайри онҳост ӯ чиз дигар мебинаду варои онкӣ аз дигарон дидааст равшаноӣ дигар меёбад .

Овардаанд ки подшоҳии маҷнӯнро ҳозир кард ( вагуфт ) ки « туро чаҳ бӯдааст ва чаҳ афтодааст ? худро расво кардӣ ва аз хону мони баромадӣу харобу фанои гаштии Лайлӣ чаҳ бошад ва чаҳ хӯбӣ дорад ? биё то турои хубону нағзони намояму фидоӣ ту кунам ва ба ту бахшам » чун ҳозир карданд маҷнӯнроу хубонро ҷилва овараданд маҷнӯни сари ФрўоФкндаҳ буду пеш худ менагирист подшоҳ фармуд « охири сарро баргир ва назар кун » гуфт « май тарсам ; ишқи Лайлӣ шамшер кашидааст агар бурдорам серумро биндозад » ғарқи ишқи Лайлӣ чунон гашта буд . Охири дигаронро чашм буду лабу бинӣ буд охир дар вай чаҳ дида буд ки бидон ҳол гашта буд ?