Муштоқем ало чун медонем ки шумо ба масолеҳ халқ машғӯлед заҳмат давр медорем . Гуфт бар мо ин воҷиб буд . Даҳшат бархест . Баъди азин ба хизмат ойем фармуд ки фарқӣ нест ҳамаи яке сети шуморо он лутф ҳаст ки ҳама яке бошад . Аз заҳматҳо чунед ? лекин чун медонем ки имрӯзи шмоиид ки ба хайрот ва ҳасанот машғӯлед лоҷарами руҷӯъ ба шумо мекунем . Ин соъати баҳс дарин мекардем агар мардиро аёласту дайгариро нест азў мебаранд ва ба ин медиҳанд . Аҳл зоҳир гӯйанд ки « аз мъил май барӣ ба ғайри мъил май диҳӣ » чун бенгарӣ худ мъил ӯст дар таҳқиқ . Ҳамчинонкии аҳли дилӣ ки ӯро гавҳарӣ бошад шахсеро бузанду сару бинӣу даҳони бишиканад , ҳама гӯйанд ки ин мазлӯмаст аммо ба таҳқиқи мазлӯми он занандааст . Золим он бошад ки маслиҳат накунад . Он лси хӯрдау саршикаста золимаст ва ин занандаи яқин мазлӯмаст . Чун ин соҳиб гавҳарасту мустаҳлак ҳақ аст карда ӯ карда ҳақ бошад . Худоро золими нгўинди ҳмчнонки Мустафо ( слии аллоҳи алайҳу силам ) май кишту хӯн май рехт ва ғорат мекард золим эшон буданд ва ӯ мазлӯм . Масалани мағрибе дар мағриб муқӣмаст машриқе ба мағриб омад ғариби он мағрибӣаст аммо ин чаҳ ғарибаст ки аз машриқ омад ? чун ҳамаи олами хонае беш нест азин хона дар он хона рафт ё азин гӯша бидон гӯша . Охир на ҳам дарин хонааст ? аммо он мағрибӣ ки он гавҳар дорад аз беруни хона омадааст охир мегуяд ки алосломи бад ағрибо нагуфт ки алмшрқии бдои ғрибои ҳмчнонки Мустафои слии аллоҳи алайҳу силам чун шикаста шуд мазлӯм буд ва чун шикасти ҳам мазлӯм буд зеро дар ҳар ду ҳолати ҳақ ба даст ӯст ва мазлӯм онаст ки ҳақ ба даст ӯ бошад Мустафоро ( слии аллоҳи алайҳу силам ) дил бсухт бар асирони ҳақи таъолӣ барои хотири расӯл ваҳй фиристод ки бигӯ эшонро дарин ҳолат ки шумо дар банд ва занҷиред агар шумо ният хайр кунед ҳақи таъолии шуморо азин барраанд вонч рафтааст ба шумо боз диҳаду азъоФи ону ғуфрону ризвон дар охират . Ду ганҷи яке онк аз шумо рафт ва яке ганҷи охират . Савол кард ки « банда чун амал кунад ,

Он тавфиқу хайр аз амал май хезад ё атоӣ ҳақаст ? » фармуд ки атоӣ ҳақасту тавфиқ ҳақаст аммо ҳақи таъолӣ аз ғояти лутф ба банда азоФт мекунад ҳардуро . намефармоед ки ҳар ду аз туаст ҷзоءи бмои конўо иъмлўн гуфт : « чун худоиро ин лутфаст пас ҳркаҳи талаб ҳақиқӣ кунад биёбад » фармуд лекин бесолор нашавад чнонки Мӯсоро алайҳи ассалом чун мутӣъ буданд дар дарёи роҳҳо пайдо шуду гирд аз дарё барме овараданд ва мегузаштанд аммо чун мухолифат оғоз карданд дар фалони биёбони чандин сол бимонаданду солори он замони дарбанди ислоҳ эшон бошад ки солор бибинад ки дарбанд ӯйанду мутӣъ ва фармонбардоранд . Маслан чандини сипоҳӣ дар хизмати амӣрӣ чун мутӣъ ва фармон бурдор бошанд ӯ низ ақл дар кори эшон сарф кунаду дарбанди салоҳ эшон бошад аммо чун мутӣъ набошанд кӣ дар тадоруки аҳволи эшон ақли худро сарф кунад ? ақл дар тани одамӣ ҳамчун амӣрӣаст ; модом ки раоёии тани мутӣъ ӯ бошанд ҳамаи корҳо ба ислоҳ бошад аммо чун мутӣъ набошанд ҳама ба фасод оянд . Наме бинӣ ки чун мастӣ меояд хмрхўрдаҳи азин дасту пойу забону раоёии вуҷӯд чаҳ фасодҳо меояд ? рӯзии дигари баъд аз ҳушёрӣ мегуяд « оҳ чаҳ кардам ва чаро задам ва чаро дашном додам ? » пас вақте корҳо ба ислоҳ бошанд ки дар он даҳ , солорӣ бошад ва эшон мутӣъ бошанд . Акнӯн ақл вақте андешаи ислоҳи ин раоё кунад ки ба фармон ӯ бошанд Маслан фикр кард ки « биравам » вақте баравад ки пой ба фармон ӯ бошад ва агарна ин фикрро накунад . Акнӯн ҳамчинонкии ақл дар миёни тан амираст ин вуҷӯдҳои дигар ки халқанд эшон срҷмлаҳ ба ақлу дониши худу назару илми худ ба нисбати он вале , ҷумла тан сарфанд ва ақл ӯст дар миёни эшон . Акнӯн чун халқ ки тананд мутӣъ эшон набошанд аҳволи эшон ҳама дар парешоне ва пушаймонӣ гузарад . Акнӯн чун мутӣъ шаванд чунон бояд шудан ки ҳарч ӯ кунад мутӣъ бошанд ва ба ақли худ руҷӯъ накунанд зеро ки шояд ба ақли худ онро фаҳм накунанд бояд ки ӯро мутӣъ бошанд . Чунонкии кӯдакиро ба дукон дарзе нишонданд ӯро мутӣъи устод бояд бӯдан агар ткл диҳад ки бидӯзад ткли дузад ва агар шлол , шлоли дузад ва агар хоҳад ки биомузади тасарруфи худ раҳо кунад куллӣ маҳкӯми амр устод бошад .

Умед дорем аз ҳақи таъолӣ ки ҳолатӣ падед оварад ки он аноят ӯаст ки болои садҳазори ҷаҳд ва кӯшишаст ки лилаҳи алқдри хири мни алФи шҳри ин сухан ва он сухан якеаст ки ҷзбҳи мни ҷазботи аллоҳи таъолии хири мни ибодаи алсқлин яъне чун аноят ӯ дар расад кори садҳазор кӯшиш кунаду афзӯн . Кӯшиш хубасту некӯ ва муфидаст азим аммо пеши аноят чаҳ бошад ? пурсед ки « аноят , кӯшиш диҳад ? » гуфт чаро надиҳад чун аноят бияёд кӯшиш ҳам бияёд , исои алайҳи ассалом чаҳ кӯшиш кард ки дар маҳд гуфт ании ъбдоллаҳи отонии алктоби яҳё ҳануз дар шиками модар буд васф ӯ мекард . Гуфт Муҳамади расӯли аллоҳро бекӯшиш шуд гуфт аФмни шарҳи аллоҳи сдраҳ .

Аввал фазласт чун аз залолати бедорӣ дарав ояд он фазл ҳақасту атои маҳзу ало чаро он ёрони дигарро нашуд ? ки қарин ӯ буданд . Баъд аз он фазлу ҷазо ҳамчун асторҳи оташи ҷуст аввалаш атост аммо чун пунба наҳодӣ ва он ситораро май парварӣ ва афзӯн мекунӣу баъди азин фазл ва ҷазост одамии аввали вҳлти хирад ва заъифаст ки вхлқи алонсони зъиФо аммо чун оташи заъифро парваред олимӣ шаваду ҷаҳониро бисӯзад ва он оташи хирад , бузург ва азим шавад ки анки лаълии хлқ ъзим гуфтам « мавлонои шуморо қавӣ дӯст медорад » фармуд ки не омадан ман ба қадари дӯстии сету неи гуфтан онч меояд мегӯям агар худо хоҳад ин андаки суханро нофеъ гирданд ва онро дар андаруни синаи шумо қоим дорад ва нафъҳои азим кунад ва агар нахоҳад садҳазор сухан гуфта гири ҳеҷ дар дил қарор нагирад ҳам бугзарад ва фаромӯш шавад ҳмчнонки асторҳи оташ бар ҷома сӯхта афтод . Агар ҳақ хоҳад ҳамон як ситора бигирад ва бузург шавад ва агар нахоҳад сад ситора бидон сӯхта расад ва намонад ва ҳеҷ асар накунаду ллаҳи ҷнўди алсмўот .

Ин суханҳо сипоҳ ҳақанд қалъаҳоро ба дастурии ҳақ боз кунанд ва бигиранд агар бифармоед чандини ҳазор саворро ки бирӯяд ба фалони қалъа рӯй бинмоӣед аммо мгирид чунин кунанд ва агар як саворро бифармоед ки бигир он қалъаро ҳамон як савор дарро боз кунад ва бигирад . Пашшаеро бар намруд гуморд ва ҳалокаш кунад чнонк мегуяд астўии ънди алъорФи алдонқи волдинори волосди волҳраҳ ки агар ҳақи таъолӣ баракат диҳад донқии кори ҳазор динор кунаду афзӯн . Ва агар аз ҳазор динор баракат баргирад кор донагӣ накунад . Ва ҳамчунин агар гурба баргуморад ӯро ҳалок кунад чун пашшаи намрудро ва агар шерро бигуморад , аз ваии шерон ларзон шаванд ё худ дрозгўш ӯ шавад чунонкии баъзе аз даравишон бар шер савор мешаванду чнонки оташ бар иброҳӣм ( алайҳи ассалом ) барад ва салом шуду сабзау гулу гулзор . Чун дастурӣ ҳақ набӯд ки ӯро бисӯзад фии алҷмлаҳ чун эшон донистанд ки ҳама аз ҳақаст пеши эшон ҳама яксон шуд . Аз ҳақ умед дорем ки шумо ин суханҳоро ҳам аз андаруни худ бишанвед ки муфид онаст агар ҳазор дузди берӯнии биёянд дарро натавонанд боз кардан то аз андаруни дуздии ёр эшон набошад ки аз андарун боз кунад . Ҳазор сухан аз берун бигӯӣ то аз андарун Мусаддиқӣ набошад суд надорад ҳамчинонкии дарахтиро то дар бех ӯ тарӣ набошад агар ҳазор сайл об бирав резӣ суд надорад ; аввали онҷо дар бех ӯтарӣ бибояд то оби мадд ӯ шавад .

То дар чашм нурӣ набошад ҳаргизи он нурро набенанд . Акнӯн асли он қобилиятаст ки дар нафасаст . Нафас дигарасту рӯҳи дигар . Наме бинӣ ки нафас дар хоб куҷоҳо мераваду рӯҳ дар танаст аммо он нафас мегардад чизе дигар мешавад . Гуфт : « пас онч алӣ гуфт мни урф нафса Фқди урфи рабаи ин нафасро гуфт ? » гуфт ва агар бигӯем ки ин нафасро гуфт ҳам хрдкорӣ нест ва агар он нафасро шарҳи диҳем ӯ ҳамин нафасро фаҳм хоҳад кардан чун ӯ он нафасро намедонад масалани оинае кучак дар дасти гирифтае , агар дар оинаи неки намояди бузурги намояди хиради намояд он бошад ба гуфтан маҳоласт ки фаҳм шавад . Ба гуфтани ҳамин қадар бошад ки дарави хорхорӣ падед ояд . Беруни онк мо мегӯйем олимӣ ҳаст то баталабем . Ин дунё ва хушӣҳо насиби ҳайвонят одамӣаст ин ҳамаи қӯти ҳайвонят ӯ мекунаду онч ки асласт ки инсонаст дар коҳишаст . Охир мегӯйанд ки алодмии ҳиўони нотқи пас одамии ду чизаст ончи дарин олами қӯт ҳайвонят ӯст ин шаҳавотаст ва орзӯҳо аммо онч хулоса ӯст ғизоӣ ӯ илму ҳикмату дидор ҳақаст .

Одамиро онч ҳайвонят ӯст аз ҳақ гурезонасту инсонияташ аз дунёи гурезони Фмнкми коФри вмнкми мўмн . Ду шахси дарин вуҷӯд дар ҷанганд - то бахт киро буд киро дорад дӯст . Дарин шак нест ки ин олам дайаст ҷамодотро . Ҷамод чаро мегӯйанд ? зеро ки ҳама мунҷамиданд , ин сангу кӯҳу ҷома ки пӯшидае , вуҷӯди ҳама мунҷамидаст . Агарна дайе ҳаст олам чаро мунҷамидаст ? маънии олам баситаст дар назар наёяд аммо ба таъсири тавон донистан ки бод ва сармое ҳаст . Ин олам чун фасл дайаст ки ҳама мунҷамиданд чигуна дай ? даии ақлӣ на ҳиссӣ . Чун он ҳавоӣ илоҳӣ бияёд кӯҳҳо гудохтан гирад , олам об шавад ҳамчинонкӣ чун гармоӣ тамӯз бияёд ҳамаи мунҷамидот дар гудоз оянд . Рӯзи қиёмат чун он ҳаво бияёд ҳамаи бгдознди ҳақи таъолии ин калимотро лашкар мо кунад гирди шумо то аз аъдои шуморо сад шаванд то сабаби қаҳр аъдо бошад . Аъдое бошанд аъдои андарун ; охири аъдои бурунӣ чизе нестанд ; чаҳ чиз бошанд ? наме бинии чандини ҳазор кофари асир як кофаранд ки подшоҳ эшонаст ва он кофари асири андеша ? пас донистем ки кор , андеша дорад чун ба як андешаи заъифи мукаддари чандини ҳазор халқ ва олам асиранд онҷо ки андешаҳои бепоён бошад бингар ки онро чаҳ азимат ва шиква бошад ? ва чигуна қаҳр аъдо кунанд ва чаҳ оламҳоро мусаххар кунанд ? чун май байнами муайян ки садҳазори сӯрат беҳаду сипоҳӣ бе поёни саҳро дар саҳрои асир шахсеанд ва он шахси асири андешае ҳақири пас ин ҳамаи асири як андеша бошанд то андешаҳои азим бе поёни хатири қудсии алавӣ чун бошанд ? пас донистем ки кор , андеша ҳо доранд ; сувар ҳама тобеъанд ва олатанд . Ва беандеша маъатталанд ва ҷамоданд . Пас онкӣ сӯрат бинад ӯ низ ҷамод бошад ва дар маънӣ роҳ надорад ва Тифласту ноболиғ агарчӣ ба сӯрат перасту садсолаи рҷънои ман алҷҳоди алосғри илои алҷҳоди алокбр яъне дар ҷанги сӯратҳо будем ва ба хасмони сӯратӣ масоф мезадем ин соъат ба лашкарҳои андешаҳо масоф мезанем то андешаҳои неки андешаҳои бадро бишиканад ва аз вилояти тан берун кунад . Пас Акбари ин ҷиҳод бошад ва ин масоф . Пас кор , фикрат ҳо доранд ки бевосита тан даркоранд ҳамчинонкии ақли фаъол бе олати чархро мегирданд охир мегуяд ки ба олат муҳтоҷ нест .

Чун арзаст ; бар арз набояд мондан зеро ин ҷавҳар чун нофа машкаст ва ин оламу хушиҳо ҳамчун буии машк . Ин буи машк намонад зеро арзаст ҳркаҳи азин буи , машкро талабед на буиро ва бар буи қонеъ нашуд некаст . Аммо ҳркаҳ бар буии машк қарор гирифт он бадаст зеро даст ба чизе задааст ки он дар даст ӯ намонад . Зеро буии сифат машкаст чндонкаҳи машкро рӯй дарин оламаст буи мерасад чун дар ҳиҷоб равад ва рӯй дар олами дигари оради онҳо ки ба буи зинда буданд бимиранд . Зеро буии мломзи машк буд он ҷо рафт ки машк ҷилва мекунад . Пас неки бахт онаст ки аз буи бар вай занаду айн ӯ шавад баъд азон ӯро фано намонад ва дар айни зоти машк боқӣ шуду ҳукм машк гирад . Баъд азон вай ба олам , буии расонаду олам аз вай зинда бошад . Бар ӯ аз онч буд ҷуз номӣ нест ҳмчнонки асбӣ ё ҳайвонӣ дар нмксор , намак шуда бошад бар вай аз асбии ҷуз ном намонда бошад . Ҳамон дарёӣ намак бошад дар феълу таъсир . Он исм ӯро чаҳ зиён дорад ? аз намакиаш берун нахоҳад кардан ва агар ин кони намакро номӣ дигар наҳй аз намакӣ берун наёяд . Пас одамиро азин хушиҳо ва лутфҳо ки партаву акс ҳақаст бибоядаш гузаштан ва барин қадар набояд қонеъи гаштан ҳарчанд ки ин қадар аз лутф ҳақасту партав ҷамол ӯст аммо боқӣ нест ба нисбат ба ҳақ . Боқӣаст ба нисбат ба халқ . Боқӣ нест чун шуъоъи офтоб ки дар хонаҳо май тобад ; ҳар чанд ки шуъоъ офтобаст ва нураст аммо мулозим офтобаст , чун офтоб ғуруб кунад равшаноӣ намонад пас офтоб бояд шудан то хавф ҷудоӣ намонад . Бохтаст ва шинохтаст . Баъзеро дод ва ато ҳаст аммо шинохт нест ва баъзеро шинохт ҳаст аммо бохт нест аммо чун ин ҳар ду бошад азими мувофиқ касе бошад ин чунин кас беназир бошад . Назири ин Маслан мардӣ роҳ меравад аммо намедонад ки ин роҳаст ё бероҳӣ ? меравад алии алъмёи бўкаҳи овози хурӯсӣ ё нишони ободоне падед ояд . Кӯи ину кӯи он ки роҳ медонад ? ва мераваду муҳтоҷи нишон ва аломат нест ; кор , ӯ дорад пас шинохти вароӣ ҳамааст .