Шахсе даромад фармуд ки маҳбӯбасту мутавозеъ ва ин аз гавҳар ӯст чнонки шохиро ки мива ӣ бисёр бошад он мива ӯро фурӯкашад ва он шохро ки мива Эй набошад сар боло дорад ҳамчун сапедор ва чун мива аз ҳад бугзарад асетон ҳо ниҳанд то ба куллӣ Фрўнёид . Пайғомбари слии аллоҳи алайҳи вслм , азими мутавозеъ буд зеро ки ҳамаи миваҳои олами аввал ва охир бирав ҷамъ буд лоҷарам аз ҳамаи мутавозеътар буд . « мо сабақи рсўли аллоҳи аҳди болслом » гуфт « ҳаргиз касе пеш аз пайғомбар бар пайғомбари слии аллоҳи алайҳ ва силам наметавонист салом кардан » зеро пайғомбари пеш дастӣ мекард аз ғояти тавозуъ ва салом медод ; ва агар тқдирои саломи пешини надодии ҳам мутавозеъ ӯ будӣу собиқ дар калом ӯ будӣ зеро ки эшон салом азў омухтанд ва азў шуниданд ҳарч доранд аввалёну охирёни ҳама аз акс ӯ доранд ва соя ӯйанд . Агар сояи яке дар хонаи пеш аз ваии даройад , пиш ӯ бошад дар ҳақиқат , агарчӣ соя собиқаст ба сӯрат . Охири сояи азў собиқ шуд фаръ ӯст . Ва ин ахлоқ аз акнӯн нест аз он вақт дар зарраҳои одам дар аҷзоӣ ӯ ин зарра ҳо буданд ; баъзе равшан ва баъзе ним равшан ва баъзе торик , ин соъати он пайдо мешавад аммо ин тобонеу равшанӣ собиқасту зарра ӯ дар одам аз ҳамаи софитару равшантар буду мутавозеътар . Баъзе аввал нигаранд ва баъзе охир нигаранд ; инҳо ки охрнгрнд азизанд ва бузурганд зеро назарашон бар оқибатасту охират ва онҳо ки ба аввал назар мекунанд эшон хос таранд мегӯйанд чаҳ ҳоҷатаст ки ба охир назар кунем ? чун гандум куштаанд дар аввал , ҷӯ нахоҳад растан дар охир , ва онро ки ҷӯ куштаанд гандум нахоҳад растан ; пас назарашон ба авваласту қавмии дигар хос таранд ки на ба аввал назар мекунанд ва на ба охир ва эшонро аввалу охир ёд намеояд ғарқ над дар ҳақ ва қавмӣ дигаранд ки эшон ғарқанд дар дунё ба аввал ва охир наменигаранд аз ғояти ғифлат , эшон алаф дӯзах над . Пас маълум шуд ки асл Муҳамад бӯдааст ки « лўлоки мо хлқти алоФлок » ва ҳар чизе ки ҳаст аз шарафу тавозуъу ҳукму мақомоти баланд , ҳама бахшиш ӯсту соя ӯ зеро ки азўи пайдо шудааст ҳмчнонки ҳарчи ин даст кунад аз соя ақл кунад зеро ки соя ақл бираваст ҳар чанд ки ақлро соя нест аммо ӯро соя ҳаст бе сояи ҳмчнонки маъниро ҳастӣ ҳаст бе ҳастӣ ; агар сояи ақл бар одамӣ набошад ҳамаи аъзоӣ ӯ маъаттал шаванд .

Даст ба ҳанҷор нагирад , пой дар роҳи рости натавонад рафтан , чашм чизе набинад , гӯш ҳарчӣ шунӯди кажи шунӯд ; пас ба сояи ақли ин аъзоъи ҳамаи корҳо биҳанҷору некӯу лоиқ ба ҷой май оранд ва дар ҳақиқати он ҳамаи корҳо аз ақл меояд аъзо олатанд . Ҳамчунин одамӣ бошад азими Халифаи вақт ӯ ҳамчун ақл куласт уқули мардум ҳамчун аъзоӣ вайанд ҳарчӣ кунанд аз соя ӯ бошад ва агар аз эшон кажӣ е бияёд аз он бошад ки он ақли кул , соя аз сар ӯ бардошта бошад ҳамчунон ки мардӣ чун девонагӣ оғоз кунад ва корҳои нописандида пеш гирад ҳамаро маълум гардад ки ақл ӯ аз сар бирафтаасту соя эй бар ӯ наме афканд ва аз сояу паноҳи ақли давр афтодааст . Ақл , ҷинс маликаст агар чаҳ маликро сӯрат ҳасту пар ва бол ҳасту ақлро нест аммо дар ҳақиқат як чизанд ва як феъл мекунанд масалани сӯрати эшонро агар бгдозии ҳама ақл шавад аз пару бол ӯ чизе берун намонад пас донистем ки ҳама ақл буданд аммо муҷассам шуда ; эшонро ақл муҷассам гӯйанд ҳамчинонкӣ аз муми мурғии созанд бо пару бол аммо он мум бошад . Наме бинӣ ки чун май гудозӣ , он пару болу сару пои мурғи якбора мум мешавад ? ва ҳеҷ чиз аз ваии бурун андохтанӣ намемонад ба куллӣ ҳама мум мегардад ? . Пас донистем ки мум ҳамонасту мурғӣ ки аз муми созанди ҳамон мумаст муҷассами нақши гирифтаи ало мумаст ва ҳамчун ях низ ( ҳамон ) обасту лиҳозо чун бгдозии ҳамон об мешавад . Аммо пеш аз онкии ях нашуда буду об буд кас ӯро дар дасти натавонад гирифтан ва дар доман ниҳодан . Пас фарқ беш аз ин нест аммо яхи ҳамон обаст ва як чизанд аҳволи одамӣ ҳамчунонаст ки пари фириштаро овардаанд ва бар дами харӣ бастаанд то бошад ки он хар аз партаву суҳбати фиришта , фиришта гардад зеро ки мумкинаст ки ӯ ҳам ранг фиришта гардад .

Аз хирад пар дошт исо бар фалак парид ӯгар харашро ним пар будӣ нмондӣ дар харӣ - ва чаҳ аҷабаст ки одамӣ шавад ? худо қодираст бар ҳамаи чизҳо , охири ин Тифл ки аввал мезояд аз хар битарсат , даст дар наҷосат мекунад ва ба даҳон май барад то блисди модар ӯро мезанад ва манъ мекунад ; харро борӣ навъе тамиз ҳаст , вақте ки бўл мекунад пойҳоро боз мекунад то бўл бирав начакад чун он Тифлро ки аз хар битарсат ҳақи таъолӣ одамӣ тавонад кардан , харро агар одамӣ кунад чаҳ аҷаб ? . Пеши худои ҳеҷ чизе аҷаб нест ; дар қиёмати ҳамаи аъзои одамии як як ҷудои ҷудо аз дасту пойу ғайра сухан гӯйанд , фалсафӣони инро таъвил мекунанд ки дасти сухан чун гуяд ? магар бар дасти аломатӣу нишоне пайдо шавад ки он биҷой сухан бошад ҳамчинонкии риш ё днблӣ бар даст барояд . Тавон гуфтан ки даст сухан мегуяд хабар медиҳад ки гармӣ хӯрдаам ки дастами чунин шудааст ё даст маҷрӯҳ бошад ё сиёҳ гашта бошад , гӯйанд ки даст сухан мегуяд хабар медиҳад ки бар ман корд расидааст ё худро бар дик сиёҳ молидааам . Сухани гуфтани дасту боқии аъзо ба ин тариқ бошад , синён гӯйанд ки ҳошо ва куллан блаки ин дасту пои маҳсус сухан гӯйанд чунонкӣ забон мегуяд дар рӯзи қиёмати одамӣ мункир мешавад ки ман надуздидаам , даст гуяд « ореи дздидии ман ситадам » ба забони фасеҳи он шахс , рӯ бо даст ва по кунад ки « ту сухан гӯй набӯдӣ ! сухан чун май гӯйӣ ? » ки антқнои аллоҳи алзии антқи кули шииءи марои он кас дар сухан оварад ки ҳамаи чизҳоро дар сухан оварад ва дару девору сангу кулӯхро дар сухан меоварад . Он холиқӣ ки он ҳамаро нутқ мебахшад маро низ дар нутқ оварад чунонкии забони туро дар нутқ оварад забони ту гӯшти порае дасти гӯшти порае сухани гӯшти порае ; забон чаҳ маъқӯласт аз онкӣ бисёр дидӣ турои маҳол наме намояд ва агар на назд ҳақи забон баҳонааст чун фармудаш ки « сухани гӯ ! » сухан гуфт ва ба ҳарчӣ бифармоед ва ҳукм кунад сухан гуяд .

Сухан ба қадар одамӣ меояд ; сухани мо ҳамчун обии сет ки мироби онро равон мекунад . Об чаҳ донад ки мироб ӯро ба кадоми дашт равон кардааст ? дар хиёри зорӣ ё кулами зорӣ ё дар пиёзи зорӣ , дар гулистонӣ , ин донам ки чун об бисёр ояд онҷои заминҳои ташна бисёр бошад ва агар андак ояд донам ки замин андакаст боғчааст ё чордиўории кучак « илқни алҳкмаҳи алии лисони алўоъзини бқдрҳмми алмстмъин » ман кафши дузам чарм бисёраст ало бақадр пой бараму дузам :

Дар замини ҳиўонкии сет ки зери замин май зайд ва дар зулмат мебошад . ӯро чашм ва гӯш нест зеро дар он мақом ки ӯ бош дорад муҳтоҷи чашм ва гӯш нест чун ба он ҳоҷат надорад чашмаш чаро диҳанд ? нест ки худоиро чашму гӯш камаст ё бухл ҳаст ! ало ӯ чизе ба ҳоҷат диҳад . Чизе ки беҳоҷат диҳад бар ӯ бор гардад . Ҳикмату лутфу карами ҳақи бор барме гирад ; бар касе бор кӣ наад ? масалани олати даравгар ( ? дурудгар )ро аз тешау арра ва мабараду ғайра ба дарзӣ е диҳӣ ки инро бигир , он бар ӯ бор гардад чун ба он кори натавонад кардан пас чизеро ба ҳоҷат диҳад ; монад ҳамчинонкии он Кирмон дар зери замин дар он зулмат зиндагонӣ мекунанд хлқоннд дар зулмати ин олами қонеъу розӣ ,у муҳтоҷи он оламу муштоқ дидор нестанд , эшонро он чашми басирату гӯши ҳуш ба чаҳ кор ояд ? кори ин олам ба ин чашми ҳиссӣ ки доранд барме ояд , чун азми он тараф надоранд , он басират ба эшон чун диҳанд ? ки ба корашон намеояд .

Акнӯн олам ба ғифлат қоимаст ки агар ғифлат набошад ин олам намонад , шавқи худоу ёди охирату скру ваҷд , меъмори он оламаст агар ҳамаи он рӯи намояд ба куллӣ ба он олам рӯем ва ӣнҷо намонему ҳақ таъолӣ мехоҳад ки ӣнҷо бошем то ду олам бошад пас ду кадхудоро насб кард яке ғифлат ва яке бедорӣ то ҳар ду хона маъмур монад .