Он қутби олами рӯҳонии он маъдани ҳикмати раббонии он сокини каъбаи субҳонии он гавҳари баҳри вафои эмоми алмшоихи ибни атои рҳмҳоллаҳи алайҳи султони аҳли таҳқиқ буду бурҳони аҳли тавҳид ва дар фунуни илми оятӣ буду босўлу фурӯъи муфтӣ ва ҳечкасро аз машойих беш азуӣ дар асрори аннзилу маъонии тоўили он кашф набӯд ва ӯ родри илми тафсиру ҳақоиқи он воҳодису дақоиқи ону қироату масоили ону илми баёну латоифи он камолӣ азим дошту ҷумлаи ақрон ӯро муҳтарам доштаанду Абӯсаиди хрор дар кор ӯ маболиғат кардӣ ва ба ҷуз ӯро тасаввуф мусаллам надоштӣ ва ӯ аз кбори мурӣдони ҷунайд буд .
Нақласт ки ҷамъӣ ба савмиъа ӯ шуданд ҷумлаи савмиъаи диданд тршдаҳ гуфтанд ин чаҳ ҳол аст гуфт : марои ҳолатӣ падед омад аз хиҷолати гирди савмиъа май гаштаму об аз чашм мерехтам гуфтанд чаҳ буд гуфт : дркўдкии кабӯтарӣ аз он яке бигирифтам ёдам омад ҳазор динори нуқра ба савоб худовандаш додам ҳануз дилам қарор нагирифт мегарем то ҳол чаҳ шавад .
Нақласт ки аз ӯ пурседанд ки ҳар рӯз чанд қуръон хуоне гуфт : пеш аз ин дар шбонрўзи ду хатм кардамӣ акнӯн чаҳордаҳ соласт ки мехонам имрӯзи бсўраҳи алонФоли расидам яъне пеш аз ин ба ғифлат мехондам .
Нақласт ки ибни ътодаҳ писар дошт ҳамаи соҳиби ҷамол дар сафарӣ май рафтанд бо падари дуздон бар ӯ афтоданд ва як як писар ӯро гардан мезаданд ва ӯ ҳеҷ намегуфт . Ҳар писариро ки бкштндӣ рӯй ба осмон кардӣу бхндидӣ то на писарро гардани бзднд чун он дигарро хостанд ки ба қатли оранд рӯй ба падар кард ва гуфт : зиҳӣ бе шафқати падар ки тўӣӣ на писари туро гардан заданд ва ту май хндӣу чизе намегўӣӣ гуфт : ҷони падари онкас ки ин мекунад бо ӯ ҳеҷ натавон гуфт : ки ӯ худ медонад ва мебинад ва метавонад агар хоҳад ҳамаро нигоҳ дорад дузд чун ин бишунид ҳолатӣ дар вай зоҳир шуд ва гуфт : эй пер агар ин сухан пеш мегуфтӣ ҳеҷ писарат кушта намешуд .
Нақласт ки рӯзӣ бо ҷунайд гуфт : ағниё фозил таранд аз фуқаро ки бо ағниё ба қиёмат ҳисоб кунанду ҳисоби шнўонидни калом бевосита буд дармаҳалли итоби вътоб аз дӯсти фозилтар аз ҳисоб ҷунайд гуфт : агар бо ағниё ҳисоб кунанд аз даравишон узр хоҳанду узри фозилтар аз ҳисоби шайхи алии бен Усмони алҷлобии ӣнҷо латифа мегуяд ки дртҳқиқи муҳаббати узри бегонагӣ буд итоб мҷоҳлт бошад яъне итоби мариммат муҳаббатаст ки гуфтаанд алмътоби мрмаҳи алмҳбаҳи дӯстӣ чун хоҳад ки халали пазирад мариммат кунанд ба иёдату узр дар мӯҷиби тақсир буд ва ман низ ӣнҷо ҳарфӣ бигӯям дар итоби сар аз сӯй банда меуфтад ки ҳақи таъолии бандаро ғанӣ гардонидаасту банди ҳ аз сари нафас ба фузули машғӯл шуда то ба итоби гирифтор шудааст аммо дар фақри сар аз сӯй ҳақ меуфтад ки бандаро фақр дод то банда ба сабаби фақри он ҳама ранҷ кашид пас онрои узр май бояд хосту узрро аи зҳқ буд ки ивази ҳамаи чизҳост ки ҳар ки фақиртар буд баҳақи ғанитар буд ки антми алФқроءи илои аллоҳи ани акрмкми ъндоллаҳи атқикм .
Ва ҳаркии тавонгартар буд аз ҳақи давртар буд ки дарвешӣ ки тавонгарро тавозуъ кунад дўслсш аз дайн баравад пас тавонгари мағрури тавонгарӣ буд ки донад ки чун буд ки эшон ба ҳақиқат мурдагонанд ки аёкму маҷолисаи аламутӣу баъд аз панҷсад сол аз даравишон ба ҳақ роҳ ёбанду итобӣ ки панҷсад соли интизор бояд кашид аз узрӣ ки аҳли он ба панҷсад соли ғарқ васл бошанд куҷо беҳтар бошад чгўӣӣ ки пайғамбари алайҳи ассаломи мари фарзандони худро ҷузи фақри рўондошту бегонагонро ба ато тавонгар мекард кҷотўон гуфт : ки тавонгар аз дарвеши фозилтар пас қавли қавл ҷунайдаст валлоҳи аълам .
Нақласт ки баъзе азмтклмони ибни аторо гуфтанд чаҳ бӯдааст шумо суфиёнро ки алфозӣ иштиқоқ кардаед ки дар мустамеъон ғарибасту забони муътодро тарк кардаед ин аз ду берун нест ё тмўиаҳ мекунеду ҳақро тмўиаҳ бакор наёяд пас дуруст шуд ки дар мазҳаби шумо айбии зоҳири гашт ки пӯшида мегардид суханро брмрдмони ибн ато гуфт : аз баҳр он гирдем ки моро бад-ӣни иззат буд аз онкии ин амал бар мо азиз буд нахостем ки ба ҷузи ании тайифа онро бидонанд ва нахостем ки лафзи мустаъмал бакор дорем лафзии хоси пидокрдим ва ӯро калимотӣ олӣаст .
Ва гуфт : беҳтарин амал онаст ки кардаанду беҳтарин илм онаст ки гуфтаанд ҳарчӣ нагуфта анд магӯӣ ва ҳарчӣ накарда анд макун .
Ва гуфт : мардро ки ҷӯяндаи дрмидони илми ҷӯянди онгоҳ дар майдони ҳикмати онгоҳ дар майдони тавҳиди агрдри ин се майдон набӯд тамаъ аз дайн ӯ гусаста кун .
Ва гуфт : бузургтарин даъвӣҳо онаст ки касе даъвӣ кунад ва ишорат кунад ба худоӣ ё сухан кунад аз худоӣу қадам дар майдони инбисот наад ӣнҳама ки гуфтем аз сифоти дурӯғ занонаст .
Ва гуфт : нишоед ки банда илтифот кунад ва бар сифот фурӯд ояд .
Ва гуфт : ҳар амалиро беонеаст ва ҳар беонеро забонӣаст ва ҳар забониро иборатии вҳри иборатиро тариқӣ ва ҳар тариқиро ҷамъӣанд махсӯси пас ҳаркии миёни ин аҳвол ҷудо тавонад кард ӯро расад ки сухан гуяд .
Ва гуфт : ҳар ки худро бодби суннат ороста дорад ҳақи таъолии дил ӯро ба нури маърифат мунаввар гирданд .
Ва гуфт : ҳеҷ мақом нест бартар аз мувофиқат дар фармонҳо вдри ахлоқ .
Ва гуфт : бузургтарин ғифлатҳо он ғифлатаст ки аз худоӣ ғофил монад ва аз Фрмонҳоء ӯ ва аз мъомлт ӯ ва гуфт : бандааст мақҳуру илмии мақдӯр ва дар ин миён ҳар ду нест маъзӯр .
Ва гуфт : нФсҳоءи худро дар роҳи ҳавои нафаси худ сарф макун баъд аз он барои ҳар ки хоҳӣ аз мавҷӯдот сарф кун .
Ва гуфт : афзали тоъоти гӯши доштан ҳақаст бар давоми авқот .
Ва гуфт : агар касе бист сол дар шеваи нифоқи қадами зндў дар ин муддат барои нафъи бародарии як қадам бардорад фозилтар аз онкии шаст соли ибодат бохалос кунад ва аз он наҷоти нафаси худ талаб кунад .
Ва гуфт : ҳар ки ба чизеи дуни худоӣ сокин шавад блоء ӯ дар он чиз буд ва гуфт : саҳеҳтарин ақлҳо ақлӣаст ки мувофиқи тавфиқ буду бадтарӣни тоъот тоъатӣаст ки азъҷби хезади вабатарин гуноҳҳо гуноҳӣ ки аз пас он тавбаи даройад .
Ва гуфт : ором гирифтани босбоби мағрур шуданасту астодн бар аҳвол баридан аз муҳаввали аҳвол .
Ва гуфт : ботини ҷои назар ҳақаст взоҳри ҷои назари халқи ҷои назари ҳақ ба покии сазовортар аз назари халқи ҷой .
Вагуфт : ҳар ки аввали мадхал ӯ баҳамат буд ба худоӣ расад ва ҳар ки аввали мадхал ӯ бородт буд ба охират расад ва ҳар киро аввали мадхал ӯ ба орзӯ буд ба дунё расад .
Ва гуфт : ҳарчӣ бандаро аз охират боз дорад он дунё буд ва баъзеро днёсроӣӣ буд ва баъзеро тиҷоратӣ ва баъзеро ъзӣу ғалаба ва баъзеро илмӣу мФохртӣ ба илм ва баъзеро маҷлисии мухталифӣ ва баъзеро нафасӣу шаҳватии ҳиммат ҳар яке аз халқ ба ҳади хеш бастаанд ки даронанд .
Ва гуфт : дилҳоро шаҳватӣасту арвоҳро шаҳватӣасту нуфусро шаҳватии ҳамаи шаҳватҳоро ҷамъ кунанд шаҳвати арвоҳи қурб буду шаҳавоти дилҳо мушоҳидау шаҳавоти нуфуси лиззат гирифтани броҳт .
Ва гуфт : сиришти нафаси брбӣ адабӣасту банда маъмураст ба мулозимати адаби нафаси бдончаҳ ӯро сиришта анд меравад дар майдони мухолифату банда ӯро биҷаҳад боз медорад аз матолибати бдҳркаҳи Аннан ӯро кушода кунад дар фасод бо ӯ шарик буд .
Пурседанд ки бар худои таъолӣ чаҳ душман тар гуфт : рӯяти нафасу ҳолҳоءи аўўи иваз ҷустан бар феъли хеш .
Ва гуфт : қӯти мунофиқ хӯрдан ва ошомидан буду қӯти муъмини зикри ду ҷаҳд буд .
Ва гуфт инсофӣ ки дар миёни худованду банда буд дар се манзалатаст истионату ҷаҳду адаб аз бандаи истионат хостан ва аз худои қӯт додан ва аз бандаи ҷаҳд кардан ва аз худои тавфиқ додан ва аз бандаи адаби биҷой овардани вози худои каромат додан .
Ва гуфт : ҳар ки адаб ёфта буд ба одоби солеҳон ӯро салоҳияти бисоти каромат буд ва ҳар ки адаб ёфта буд ба одоби садиқон ӯро салоҳияти бисоти мшоҳд буд ва ҳар ки адаб ёфта буд ба одоби анбёء ӯро салоҳияти бисоти инс буду инбисот .
Ва гуфт : ҳар кро аз адаб маҳрӯм гардониданд аз ҳамаи хайроташ маҳрӯм гардониданд .
Ва гуфт : тақсир дар адаб дар қурби саъбтар буд аз тақсири адаб дар баъд ки азҷҳоли кбоири дргзорнду садиқонро ба чашми захмӣ ва илтифотӣ бигиранд .
Ва гуфт : ҳалокати авлиёъ ба лаҳазот қулӯбасту ҳалокати орифон ба хатароти ашороту ҳалокати муваҳҳидони бошорти ҳақиқат .
Ва гуфт : муваҳҳидони чаҳор табақаанд табақаи аввали онкии назар дар вақт ва ҳолат мекунанд дувуми онкии назар дар оқибат мекунанд сеюм он ки дар ҳақоиқ мекунанд чаҳоруми онкии назар дар собиқат мекунанд .
Ва гуфт : аднии манозили мурсалони аъло маротиб шуҳадост воднии манозили шуҳадои аъло манозили слҳоу аднии манозили слҳои аъло манозили муъминон .
Ва гуфт : худоиро бандагонанд ки иттисоли эшон ба ҳақ дуруст шаваду чшмҳоءи эшон то абади бадви равшан буд эшонро ҳиўаҳ набӯд алои бадв ва ба сабаби иттисоли эшон бадву длҳоءи эшонро бсФоءи яқини назари доим буд бадв ки ҳиўаҳи эшон бҳиўаҳ ӯ мавсул буд лоҷрмоишонро то абад марг набӯд .
Ва гуфт : чун кашф гардад рубубият дар сарви соҳиби он нафас занад он бирав ҳаром гардад ва бараваду ҳаргиз боз наёяд .
Ва гуфт : ғайрат фаризааст бар авлиёъи худоӣ пас гуфт : чаҳ некӯаст ғайрат дар вақти мнодмт ва дар муҳаббат .
Ва гуфт : агар соҳиби ғайратро ҳолатии саҳеҳ буд куштан ӯ фозилтар аз он буд ки ғайр ӯ яъне ҳоли саҳеҳи соҳиби ғайрати чунон ба ғоят буд ки ҳар ки ӯро бикашад савоб ёбад то ӯ аз он оташи ғайрати барраад .
Вагуфт : ҳиммат онаст ки ҳеҷ аз аворизи онрои ботил натавонад гардонид .
Ва гуфт : ҳиммати он буд ки дар дунё набӯд .
Ва гуфт : зиндагии муҳаббат ба базласт взндгии муштоқ бо шаку зиндагии ориф ба зикру зиндагии муваҳҳид ба забони взндгии соҳиби таъзим ба нафасу зиндагии соҳиби ҳиммат ба инқитоъ аз нафас ва ин зиндагӣ сӯхтану ғарқа шудан буд агар касе гуяд зиндагии муваҳҳид ба забон чигуна буд гӯям ботинаши ҳамаи тавҳиди гирифта буд ва ин зарра аз ботинаш хабар набӯд ҷузи онкӣ забон меҷанбанд чунонкӣ боязид гуфт : сӣ соласт то боязид меҷӯяму зиндагии соҳиби таъзим ба нафаси чунон буд ки забонаш аз кор шуда буду нафасии мондаи взндгии соҳиби ҳиммати мунқатиъ шудани нафаси он буд ки агар дар он ҳиммат нафас занад ҳалок шавад кмоқоли алайҳи ассаломи лии маъаи аллоҳи вақти алҳдиси ман дргнҷм на набии мурсал на Ҷабраил .
Ва гуфт : илм чаҳораст илми маърифати вълми ибодату илми убудийяту илми хизмат .
Ва гуфт : ҳақиқати исм бандааст ва ҳар ҳақиро ҳақиқатӣасту ҳақиқатиро ҳақӣ ва ҳар ҳақиро ҳақӣ яъне ҳар ҳақиқат ки ту донеи исми банда буд ва он бенишонаст ва бениҳоят ва чун бениҳоят буд ҳар ҳақиқатиро ҳақӣ буд .
Ва гуфт : ҳақиқати тавҳиди нисён тавҳидаст ва ин сухан баён онаст ки ҳақиқати исм бандааст .
Ва гуфт : сидқи тавҳиди он буд ки қоими некӣ буд .
Ва гуфт : муҳаббат бар давоми итоб буд .
Ва гуфт : чун муҳиби даъвӣ мамлакат кунад азмҳбт биафтад .
Вагуфт : ваҷди инқитоъ авсофаст то нишон иродат намонад ҳамаи андӯҳ буд .
Ва гуфт : ҳаргоҳ ки ту ёди ваҷд туоне кард ваҷд аз ту давраст .
Ва гуфт : нишони набуввати муҳаббати бархестан ҳиҷобаст миёни қулӯбу ъломи алғиўб .
Ва гуфт : илми бузургтарин ҳайбатасту ҳаё чун азин ҳар ду давр намонад ҳеҷ хайри дарави ннмонд .
Ва гуфт : ҳар крои тавба бо амали дуруст буд тавба ӯ мақбул буд .
Ва гуфт : ақли олат убудийятаст на ашроф бар рубубият .
Ва гуфт : ҳар ки таваккул кунад бар худоӣ аз барои худоӣ ва ё мутаваккил буд бар худоӣ дар таваккули хеш на барои насиби дигари худоӣ кораш бисозад дарин ҷаҳон ва дар он ҷаҳон .
Гуфт : таваккул ҳасан илтиҷост бхдои таъолӣу сидқи аФтқорсти бадв .
Ва гуфт : таваккул онаст ки то шиддати фоқа дар ту падед наёяд бҳичи сабаб боз нанигарӣ ва аз ҳақиқати сукӯни беруни нёӣии чунонкӣ ҳақ донад ки ту бидон рости истода .
Ва гуфт : маърифати расаи рукн буд ҳайбату ҳаёу инс .
Ва гуфт : ризои назар кардан диласт бохтёри қадими худоӣ дар ончӣ дар азали бандаро ихтиёр кардааст ва он дасти доштан хашмаст .
Ва гуфт : ризо онаст ки бадали бадви чиз назора кунад яке онкӣ бинад ки ончӣ дар вақт ба ман расед маро дар азали ин ихтиёр кардаасту дигар онкӣ бинад ки маро ихтиёр кард он чаҳ фозилтараст вникўтр .
Ва гуфт : ихлос онаст ки холис буд аз офот .
Ва гуфт : тавозуъи қабули ҳақ буд аз ҳар ки буд .
Ва гуфт : тақворо зоҳирӣасту ботинии зоҳир вай нигоҳдоштан ҳдҳоء шаръасту ботини ваии ният ва ихлос пурседанд ки абтдоءи ин кор ва интиҳоаш кадомаст гуфт ибтидоаш маърифатасту интиҳоаши тавҳид .
Ва гуфт : қроргрФтни бадв чизаст одоби убудийяту таъзими ҳақи маърифату рубубият .
Ва гуфт : адаб истоданаст бар муроқибат бо ҳар чаҳ некӯ дошта анд гуфтанд ин чигуна буд гуфт : онкии мъомлт бо худоӣ бодб кунад пинҳону ошкоро чун ин биҷой оварадӣ адиб бошӣ гарчи аҷамӣ бошӣ гуфтанд аз тоъати кадом фозилтар гуфт : муроқибати ҳақ бар давоми вақт .
Пурседанд аз шавқ гуфт : сӯхтани дил буду пора шудани ҷигару забона задани оташ дар вай .
Гуфтанд шавқи бартар буд ё муҳаббат гуфт : муҳаббат зеро ки шавқи азуи хезад .
Ва гуфт : чун овозау ъсии одами баромади ҷумла чизҳо бигиристанд магари симу зари ҳақи таъолӣ бар эшон ваҳй кард ки чаро барорам нагиристед ва гуфтанд мо бар касе ки дар ту осӣ шавад дар нигарӣем ҳақ таъолӣ фармуд ки бъзту ҷалоли ман ки қимати ҳамаи чизҳо ба шумо ошкоро кунаму фарзандони одамро ходими шумо гардонам .
Нақласт ки яке бовай гуфт : ъзлтӣ хоҳам гирифт гуфт : ба ки хоҳии пайваст чун аз халқ мебарӣ гуфт : чаҳ кунам гуфт : ба зоҳир бо халқ мебош ва ба ботин бо ҳақ .
Нақласт ки асҳоби худро гуфт : бача баланд гардад дараҷаи мард баъзе гуфтанд ба касрати савм ва баъзе гуфтанд ба мудовимати слўаҳ ва баъзе гуфтанд ба муҷоҳидау муҳосибау мувозинау базли моли ибн ато гуфт : баландӣ наёфт онкӣ ёфт алои бхўии хуш на бинӣ ки Мустафоро слии аллоҳи алайҳу алии ?алау силам бойен ситуданду анки лаълии халқи азим .
Нақласт ки якбори пеши асҳоби пой дароз кард ва гуфт : тарки адаби миёни аҳли адаб адабаст чунонкии расӯли алайҳи ассаломи пой дароз карда буд пеши Абубакру умри разии аллоҳи ънҳмо ки бо эшон софитар буд чун Усмони разии аллоҳи анҳу дар омад пой гирд кард .
Нақласт ки ибни аторо ба зндқаҳ маҳсӯб карданд алии бен исо ки вазири Халифа буд ӯро бихонад ва дар сухан бо ӯ ҷафо карду ибни ато бо ӯ сухан дурушт гуфт : вазир дар хашм шуд фармуд то музей аз поиши бишиканад ва бар сараш мезаданд то бамурд ва ӯ дар он миён мегуфт : қатъи аллоҳи идику рҷлики дасту поят бурӣда гардонод худои таъолии Халифаи баъд аз муддатии хашм рӯ биравӣ кард фармуд то дасту пой ӯ бибареданд баъзе аз машойихи бад-ӣни ҷиҳати ибни аторо борндоднд яъне чаро бар касе ки туоне ки бдъоءи ту бслоҳ ояд дъоء бдкрд боистӣ ки дъоء нек кардӣ аммо узр чунин гуфтаанд ки тавонад буд ки аз он дъоءи бдкрд ки ӯ золим буд барои насиби мусулмонони дигар ва гуфтаанд ки ӯ аз аҳли фаросат буд медид ки бо ӯ чаҳ хоҳанд кард мувофиқат қазо кард то ҳақ бар забон ӯ баранд ва ӯ дар миён нау марои чунон май намояд ки ибни ато ӯро неки хост на бдто ӯ дараҷа шаҳодат ёбаду дараҷа хорӣ кашӣдан дар дунё ва аз мансабу моли вҷоаҳу бузургии афтодан ва ин ваҷҳе некӯаст чун чунин донеи ибни ато ӯ роники хоста буд ки уқубати ин ҷаҳони дрҷнби он олам саҳласт валлоҳи аълам .