Чун ин муқаддамоти маълуму муҳаққиқ гашт бидон ки чун рӯҳи инсонии бқолби ваии пайвандад аз ҳасани тадбирӣу таркибӣ ки дарин сӯрат « всўркми Фоҳсни сўркм » рафтааст ҳар музиъӣ аз мавозиъи зоҳиру ботини он сӯрати қолаби маҳали зуҳӯри сифатӣ аз сифот рӯҳ шаваду чунонкии чашми маҳали зуҳӯри сифати бенаӣу гӯши маҳали шунавоӣу забони маҳал гуёеу дили маҳали доноӣу боқӣ ҳамчунин , чси бавоситаи ин маҳоли ҷисмонӣ ки ҳар як қолаби сифатӣ аз сифот рӯҳаст маълум шавад ки рӯҳ дар олами хеши бад-ӣни сифот мавсуф бӯдааст ва ин қолаби Халифа рӯҳ омаду ойина ҷамол намой зоту сифот ӯ то бҳсб ҳар сифат ки дар рӯҳ буд ӣнҷо дар қолаби маҳаллӣ падед оварад мазҳари он сифат шавад ва он сифати ғайбиро дарин олами шаҳодат пайдо кунад то чунонкии рӯҳ дар олами ғайби мадраки куллиёт буд дар олами шаҳодати мадрак ҷузъиёт шавад то хилофати олами алғибу алшҳодаҳро бшоиду оӣингии ҷамоли сифоти рубубиятро бзибд .

Пас чунонкии шахси инсонӣ мнбӣаст аз он сифати рӯҳро чунонкии чашми маҳал бенаӣаст аз онкии рӯҳ мавсуфаст бсФти бенаии дили бҳқиқти маҳали зуҳӯр ақл омад ва мнбӣаст аз онкии рӯҳ мавсуфаст бсФти ақл чаҳ ақли дониш маҳзасту донишро доноӣ бояд ки сифати дониши бзоти он мавсуф қоим бошад чунонкии ҳақи таъолӣ оламасту илм сифат ӯсту бзот ӯ қоими ишорат « ании ҷоъили фии арзи Халифа » бад-ӣни маънӣ . Яъне : чунонкии қолаби Халифа рӯҳаст то сифоти рӯҳро ошкоро кунад ва ба ниёбату хилофати рӯҳ дар олами шаҳодат бар кор шавад рӯҳи Халифа ҳақаст то сифоти ҳақ ошкоро кунад ва ба ниёбату хилофати вай дар ғайбу шаҳодати брўҳу қолаб бар кор бошад .

Пас хилоиқ дар мартабаи хилофату ҷълкми хлоӣФи аларзи се тайифа омаданд чунонкӣ фармуд : «у кантами азўоҷои сулсаи Фосҳоби алмимнаҳи мо أсҳоби алмимнаҳу асҳоби алмшомаҳи мо أсҳоби алмшомаҳу алсобқўни алсобқўни أўлӣки алмқрбўн » .

Тайифаеро ки сифоти ҳайвонӣ аз бҳимӣу сабъӣу сифоти шайтанат бар сифоти мулкии рӯҳонӣ ғолиб ояд , нури ақли эшон мағлуби ҳўӣу шаҳвату табиат ҳайвонӣ мегардад ва рӯй баталаб астФои лаззоту шаҳавот ҷисмонӣ меовараданд ҳирсу ҳасаду ҳақаду адовату ғазабу шаҳвату кибру бухлу дигари сифоти змимаҳи ҳайвониро парвариш диҳанд бдркот суфло мерасанд « сами рддноаҳи асфали соФлин » онҳо ки асҳоб машома буданд . Ва тайифае дигар ки сифоти мулкии рӯҳонӣ бар сифоти ҳайвонии ҷисмонӣ ғолиб меояд ҳўӣу шаҳвати эшон мағлуби нур ақл мегардад то дар парвариши нури ақлу сифот ҳамида мекӯшанду нафии ахлоқ змимаҳ мекунанд чаҳ мисбоҳи ақлро ахлоқи ҳамида чун равған омаду ахлоқи змимаҳ чун об .

Ва ин тайифаи ду синф омаданд синфӣ онанд ки парвариши ақлу ахлоқи ҳам баназар ақл диҳанд ақли эшон аз зулмати табиату офати ваҳму хаёл софӣ набошад ҳар чанд биҷаҳад тамом бакӯшанд ақлро бкмолит худ натавонанд расонид ва аз халали шубаҳоту хаёлоти фосид масӯн намонанд чаҳ як сар аз асрор шариъат онаст ки дар он нурӣ таъбияаст ки брдорндаҳи зулмат табиатасту зоилкунанда офати ваҳму хаёл . Пас ин синф чун нури шаръи парвариш агарчӣ навъе аз сафо ҳосил кунанд ки идроки баъзе маъқӯлот тавонанд кард аммо аз идроки умӯри ухравӣу тасдиқи анбёءи алайҳими ассалому кашфи ҳақоиқ бебаҳра монанди ва дар талаби маърифати ҳақи таъолӣ чун дидаи ақлро бе нури шаръ истеъмол фармойанд дар тӣаи залолати саргардон ва мутаҳайир шаванд .

Ҳади ақли дарин маънӣ онаст ки исботи вуҷӯди бории ҷли ҷалолау исботи сифоти камолу салби сифоти нуқсон аз зот ӯ бидон миқдори маърифати наҷот ҳосил наёяд ва агар ақлро бе нури шаръ дар маърифат таклиф кунанд дар офат шубаҳот уфтанд чунонкии фалосифаи афтоданду анвоъи залолати эшонро ҳосил омад бохтлоФот бисёр ки бо якдигар карданду ҷумлаи даъвии бурҳон ақлӣ карданд .

Агар ақлро дар он майдони маҷоли ҷавлон будӣ ихтилоф ҳосил наомадӣ чунонкӣ дар мъқўлотӣ ки ақлро маҷоласт ҳеҷ ихтилоф нест ки тариқи алъқли воҳид .

Ва синфӣ дигар онанд ки парвариши ақли баназари шаръу мтобъти анбёءи алайҳими ассалому нур имон додаанд то нури шаръи внўри мтобъту нури имони нури босираи басари ақли эшон шудааст то бидон нур ҳар каси бҳсби истеъдоди хешу ҳусӯли он нури мадраки ҳқоӣқи ғайбу умӯри ухравӣ шудаанд аммо ақли эшон бдлолти нури имон аз мадракоти ғайбии тФрси аҳвол охират кардаасту Мусаддиқ он бӯда ки : « атқўои Фросаҳи алмؤмни ?фонаи инзри бнўри аллоҳ » .

Ин тайифаи асҳоб майманаанд машраби эшон аз олам аъмоласт маъоди эшон дараҷоти ҷинот Наим бошад мъҳзои ин тайифаро бмърФти зоту сифоти худовандии бҳқиқт роҳ нест ки ба офати ҳуҷби сифоти рӯҳонии нӯронӣ ҳануз гирифторанд ки : « ани ллаҳи сабъин алифи ҳиҷоби ман нуру зулма » .

Ва ҷой дигар фармуд ки : « ҳиҷобаи алнўри луи кашфати лои ҳрқти сбҳоту ҷҳаҳи мо антҳии илайҳи Басраи ман халқа » .

Лоҷарам бо ин тайифа гуфтанд зинҳор то ақли боъқолро дар майдони тафаккур дар зоти ҳақ ҷавлон надаед ки на ҳад вайаст . « тФкрўои фии олоءи аллоҳу лои ттФкрўои фии зоти аллоҳ » .

Пас ин ҳар ду тайифа аз асҳоби майманау асҳоби мшأмаҳро дар хилофати мартабаи изҳори сифоти лутфу қаҳр ҳақ додаанд аммо бавосита , то мустуҷиби биҳишт ва дӯзах гаштаанд ки биҳишти сӯрати раҳмат ҳақаст ки аз сифот лутфасту дӯзахи сӯрати азоб ҳақаст ки аз сифот қаҳрасту ақлро идроки ин сифот аз пас ҳуҷби всоӣт бархӯрдорӣ додаанду ҳад ӯу камоли аўтои ӣнҷо беш нест ки соҳили баҳр илмасту вирди вақт ӯ барин соҳил « раби заданеи уламо »аст ӯро блҷаҳи дарёии маърифати ҳақиқӣ . Роҳ нест зеро ки онҷои роҳбар бехудӣасту сайр дар он дарёи бқдми фано тавон карду ақл айн бақосту зиди фанои пас дар он дарёи ҷузи ?фонёни оташи ишқро сайр муяссар нагардад ва ин тайифа симанд алсобқўни алсобқўни аўлӣки алмқрбўн » нисбат нома эшонаст :

Тору пуди ҷомаи вуҷӯди эшон аз пудӣ дигараст лоҷарами гардани ҳиммати эшон ҷузи бкмнди ҷазбаи ишқ банд натавон кард ки аз маъдани моварои кунин гавҳар ӯст чунонкии ин заъиф гуяд :

Ишорат « алсобқўни алсобқўн » магар дар ҳақи эшон бар он маънӣаст ки дар бдоити Фитри рӯҳи эшон собиқ арвоҳ бӯдааст пеш аз онкии бошорт « кун » аз мкмни илми бъолми арўоҷ омадааст « иҳбҳм » махсӯс ва мушарраф бӯда ва дар олами арвоҳи бсъодти қабули ршош « ани аллоҳи халқи алхлқи фии зулмаи сами раши алайҳими ман нураи Фмни асобаҳи злки алнўри Фқди аҳтдӣ ва ман ахтоаҳи Фқди зл . » аз дигарон ихтисос « аллазӣнаи сабқатати ?лаами мноолҳснӣ » ёфта ва чун бъолми қолаби пайваст агарчӣ рӯз кӣ чанд аз барои парвариши қолаб ӯро дар мартаъи ҳайвонӣ фурӯ гузошта ногоҳ бкмнд рӯй дил ӯро аз кули офариниши бгрдонидаҳу силсилаи муҳаббати иҳбҳми бҷнбонидаҳ ва ба оби рأФту раҳмати тухм « иҳбўнҳм »ро дар замини дил ӯ парвариш додау Нидои лутфи ҳақи бсрҷон ӯ расидаи чунонкии ин заъиф гуяд :

Ва он тайифаро ки бкмнди ҷазботи алуҳият аз матолиби башарияти бгрдоннд ва дар сиръбўдити бъолм рубубият расонанду қобили файз бевосита гардонанд ду синфанд :

Яке онҳоанд ки дар олами арвоҳ дар суфӯф « алорўоҳи ҷунуди мҷндаҳ » дар саф аввал бӯдаанд қобили файзи алуҳият бевосита гашта ва эшон анбёءонди алайҳими ассалом ки дар қабули нури ҳидояти ӣнҷо мустақиланд .

Ва синфи дувум арвоҳ авлиёст ки онҷои қобили файзи бавоситаи ттқи арвоҳ анбёء бӯдаанд ӣнҷо низ қобили он файз дар давлати мтобъти эшон хамири мояи ршоши сами раши алайҳими ман нура ниҳода буданд чун бкмнди ҷазба рӯй аз музахрафоти днёўии бгрдониднд ҳам бидон нур аз пас чандини ҳазор ттқи иззати ҷамоли ваҳдат мушоҳида карданд . Чунонкии амӣралмуъминӣни алии ризвони аллоҳ алайҳ фармуд : « лои аъбди рибои лами арра ) мабодии ишқи ӣнҷо пайдо гардад .

Асли ҳамаи ошиқии з дидор уфтад чун дида бидид онгаҳе кор уфтад

Тухми ишқ дар бдоити ҳол агар чаҳ бтсрФи сами раши алайҳими ман нура дар замин арвоҳ андохтанд аммо то оби лои аъбди рболм арра бидон нарасед сабза « ании зоҳби илои рабӣ » пайдо наомад балки тухми ишқ дар бдоит бе худии бдсткорӣ « иҳбҳм » дар замин « иҳбўнаҳ » андохтанду об « аласти брбкм » бидӯни расониданди сабза « қолўои балӣ » пайдо омад .

Аввал ки шарари оташи ишқ аз қдоҳаҳ « Фأҳббти ани аърФ » бархест ҳануз на олам буд ва на одами ҳроқаҳи сиёҳ рӯй « халқи алхлқи фии зулма » мебоист то қобили он шарар гардад ки « Фхлқти алхлқи лои урф чун дарин олами кибряти сидқи талабро ки бҳқиқт кибрят аҳмараст оташи афрӯзи он шарар мекунанд аз кибряти сидқи талаб ки натиҷа « иҳбўнаҳ »аст шарари он оташ ки натиҷа « иҳбҳм »аст муштаал мешавад он шуъларо ишқ хонанд чун оташ шуъла кашид ҳар чаҳ дар хонаи вуҷӯди ҳизуми сифоти ҷисмонӣ ва рӯҳонӣаст ҷумла Фросўхтн меояд ӣнҷои ишқ дар олами инсонии сифати қиёмат ошкоро кунад . Чунонкии хоҷаи слии аллоҳ алайҳ фармуд : « ман ашроти алсоъаҳи нори тхрҷи ман қабл алимни ттрди анноси илои мҳшрҳм . » замини сифоти башариро мубаддил кунанд ; « явми тбдли аларзи ғайри аларз » осмони сифоти рӯҳониро дарнаварданд ; « явми нтўии алсмоءи ктии алсҷли ллктб . »

Чунонкии масдари мавҷӯдоти ҳазрати ҷлт буд марҷаъи ҳамон ҳазрат бошад ки : «у ани илои рбки алрҷъӣ »

Баҳмони тартиб ки омаданд раванди боз аз коргоҳи қудрати бъолм рӯҳоният оянд ва аз он рӯҳонияти бҷсмонити баҳмони қадами бозгрдонндш , « комаи бдأнои аввали халқи нъидаҳ . »

Чун оташи ишқ дар ғлботи вақти бахонаи пардозии вуҷӯди сифот башарият бархест дар паноҳи нури шаръи баҳри қадамӣ ки бар қонӯни мтобът ки сӯрат фаност мезанад нури кашиш ки Фнобхш ҳақиқӣаст аз алтофи рубубияти истиқбол ӯ мекунад ки : « ман тақарруби илои шброи тақаррубати илайҳи зроъо »

Дарин мақоми равандаи ҷузи бзмоми киштии ишқу қадами зикру бадарғаи мтобът натавонад рафт ки : « қул ани кантами тҳбўни аллоҳи Фотбъўнии иҳббкми аллоҳ . »

Ақлро ӣнҷо маҷол нест зеро ки Утба олам фаносту роҳ бар нестӣ маҳзасту ақлро сайр дар олам бақосту сифат об дорад ҳар куҷо расад ободонӣу нузҳатӣ пайдо кунад ва чун об рӯй дар нишеби ободонии ду олам кунад .

Ишқи сифати оташу сайр ӯ дар олам нестӣаст ҳар куҷо расаду баҳр чаҳ расад фанои бахше « лои тбқӣу лои тзр » пайдо кунад ва чун оташи ۰ъшқ ] сайри бмркзи асир ваҳдоният дорад ӣнҷои ақлу ишқи зидон лоиҷтмъонанд ҳар куҷои шуълаи оташи ишқ партав андозад ақли фусурдаи табъи хонаи пардозад .

Зиддияти ақлу ишқи ӣнҷо муҳаққиқ мешавад ки боздонд ки ақли қаҳрамони ободонии ду олами ҷисмонӣ ва рӯҳонӣасту ишқи оташии хирмани сӯзу вуҷӯди барандози ин ду оламаст .

Пас бҳқиқт ишқаст ки ошиқро бқдми нестии бмъшўқи расонади ақли оқилро бмъқўл беш нарасонаду иттифоқи уламо ва ҳкмоءаст ки :

Ҳақи таъолии маъқӯли ақли ҳеҷ оқил нест иро ки « лои тдркаҳи алобсору лои икнФаҳи алъқўлу ҳўи идрки алобсору икнФи алъқўлу лои иҳитўни бшиءи ман илмаи алои бмошоءу қади аҳоти бакули шийъи уламо . »

Пас чун ақлро барони ҳазрат роҳ нест равандаи бқдм ақл бидон ҳазрат натавонад расед алои бқдми зикр « илайҳи исъдолклми алтиби зокири бқдми Фозкрўнии бзмоми киштии ишқи бадарғаи мтобъту далолати Ҷабраили ақл то бсдраҳи алмнтҳӣ рӯҳоният баравад ки соҳили баҳр олам ҷабарутаст ва миннатҳои олами маъқӯл . Ҷабраили ақлро хитоб расад ки : « луи днўти анмлаҳи лои ҳтрқт . »

Аз онҷои роҳи ҷузи броҳбрии рФрФи ишқи натавонад буд ӣнҷост ки ишқ аз кисвати айну шину қоф берун ояд ва дар кисвати ҷазба рӯй бинмоед бики ҷазбаи соликро аз қоби қавсин сарҳад вуҷӯд бигузаранд ва дар мақом « аўоднӣ » бар бисоти қурбати нишонд ки : « ҷазбаи ман ҷазбот алҳақ тавозии амали алсқлин . »

Яъне : бмъомлаҳи сиқлин онҷо натавонад раседу ӣнҷои зкрниз аз қишри Фозкрўнӣ берун ояд султони азкр кам ҷамол бинмоед зокир мазкӯр гардаду ошиқ маъшӯқ шавад ва чун ошиқро бмъшўқи расониди ишқи даллолаи сифат бар дар бимонад ошиқ чун қадам дар боргоҳи висоли маъшӯқи ниҳоди парвонаи сифат нақд ҳастӣ ошиқро нисори қадами шуълаи шамъи ҷалол маъшӯқӣ кунад то маъшӯқи бнўри ҷамоли хеши ошиқи сӯхтаро мизбонӣ кунад ҳастӣ маҷозии ошиқӣ бархеста ҳастӣ ҳақиқии маъшӯқӣ аз хафои канти кнзои мхФёи мутаҷаллӣ шуда аз ошиқи ҷуз ном намонда .

Ишорат « лоязоли алъбди итқрби илои болнўоФл ҳатто аҳбаҳи Фозои аҳббтаҳи канти ?лаи смъоу бсроу лсоноу идои Фбии ибср ва беинтқ ва беисмъ ва беибтш » бад-ӣн маънӣ бошад . Фоидаи такрори лафз « алсобқўни алсобқўн » ӣнҷо муҳаққиқ гардад чун донистӣ ки « алсобқўн » дар бдоит онҳо буданд ки дар хитоб кун собиқ арвоҳ буданд дар ниҳоят ки вақт муроҷиатаст бхтоб « арҷъии илои рбк » гӯии мсобқт дар майдони қурбати ҳам эшон рабӯдаанд ки : « алсобқўни алсобқўни аўлӣки алмқрбўн . »

Яъне : « алсобқўни алоўлўни болхрўҷи ани ғайби алғиби ҳам алсобқўни алохрўни болрҷўъи илои ғайби алғиб , нҳни алохрўни алсобқўн . » рамзии бад-ӣн маънӣаст :