Чун бар ҳқоӣқи он асрор ки шарҳ дода шуд андак вуқуфӣ уфтад оқили соҳиби басирати мунсифро муҳаққиқ шавад ки ақли дарин боргоҳ бар кор карда дигараст чун дигари авомил ӯро қисмӣ аз ақсоми мавҷӯдот балки ҳама мавҷӯдотаст ва аз тмўиҳоту ҳазёноту тараоти саргашта гум гашта мҳтрз бошаду бахотири азизи худ хаёлоту шубаҳоти роҳи надиҳад ки ҷамъӣ аз эшон гуфтанд бтлқини шайтон ки ақлу оқилу маъқӯл ҳар се якеаст ва бидон борӣ таъолӣ хостанд лафзи ақл аз асмоء муштаракааст ки бад-ӣни лафз ҳар тайифаи ҳақиқатӣ дигар мехоҳанд чунонкии баъзе аз занодақаи фалосифаи лафзи ақл эрод мекунанд ва бидон худованд таъолӣ мехоҳанд куфрии бад-ӣни сариҳӣ ки ӯро баномӣ мехонанд ки ӯу анбёء ӯ зот ӯро ҷл ҷалола бидон ном нахондаанд .

Ва тайифае дигари ҳам аз фалосифаи лафз ақл мегӯйанд ва бидон ақл кул мехоҳанд ва мегӯйанд маълули аввал аз иллат аввалӣасту тайифае дигари ақл фаъол мегӯйанд : «у ҳўи алмалики алаъзами алмдбри лФлки алмҳит . » ва баъзе ақл мстФод мегӯйанд ва баъзе ақл инсонӣ мегӯйанд ва ин онаст ки бидон фикр мекунанду тамизи баъзе чизҳо аз баъзе бидон мекунанд ва он бар ду қисматаст :

Яке ақли билқувваи чунонкӣ дар атфол ҳаст ҳануз камол наёфта .

Ва дувуми ақли билфеъли чунонкӣ дар оқил комил ҳаст ки аз қӯти бФъл омадааст ва дар ҳади ин ақл гуфтаанд : « алъқли қувваи долаи алии ҳақоиқи алошёءи кулҳо . »

Ва баъзе гуфтаанд : « алъқли ибораи ани маҷмӯи улӯми азои ваҷди фии воҳиди иўҷби кунаи ъоқло . » чун ҳар тайифаеро аз лафзи ақли ҳақиқатии дигари марои даст ва дар он баъзе мхтӣанд ва баъзе мсиб то аз ?хитои он фалосифаро чандини масаълаи куфри мтФръ шудааст .

Чун бноءи ин масоил бар фасоди фаҳми он хато афтод ҷумла аз қабил « бноءи алФосди алии алФосд » омад .

Чун моро ба бароҳини ақлӣ ва нақулӣу кашфӣ муҳаққиқаст фасоди ақоўили фосиди баъзе дар истилоҳи лафзи ақл на бмҳли хеши он мақолоти маҳолотро эътиборӣ наменаҳем .

Ва аммо мо бад-ӣни ақл ки зиди ишқи хўонимши ақли инсонӣ май хоҳем ки чун парвариши он дар инсон бкмол мерасад мадраки моҳият ашёъ мешаваду фалосифа иттифоқ доранду идрок ба наздик эшон иборатаст аз ҳусӯли моҳияти маълум дар оламу маъқӯл дар оқил агар чаҳ дарин хилофӣ кардаанд влкн бо ин ҳамаи эшон аз ҳусӯли моҳияти маълум дар оламу маъқӯл дар оқил он намехоҳанд ки ҳақиқати он моҳияти кмоҳӣ дар нафаси олам ҳосил ояд ки агар чунин будӣ чун касе бузед ё бъмр ва олам шудӣ боистӣ ки зайд ё Амр дар нафас ӯ ҳосил омадӣ ва на чунинаст локини иборати эшон аз онкии моҳияти маълум дар нафаси олам ҳосил ояд онаст ки мисоли ону сӯрати он дар ақли донанда падед ояд чунонкии мардум дар оина нигарад сӯрат рӯй ӯ дар оина падед ояд на ҳақиқати вуҷӯд ӯ .

Пас бад-ӣни муқаддамоти маълум ва муҳаққиқ мешавад ки камолят ақл онаст ки мадраки мисоли моҳияти ашёъи локмоҳӣ на мадраки ҳақиқат ашёъ шавад кмоҳӣ агар он чиз аз олам маҳсус бошад ки модӯн ақласт ақл муҳтоҷ мешавад ба олатии ҳиссӣ дар идроки ҳақиқати он маҳсус . Чунонкии Маслан агръқл хоҳад ки мадраки ҳақиқат туранҷӣ шавад бодроки ақли ҷузи мадраки сифоти маъқӯли он натавонад шуд ки ӯро чаҳ табъи гарму хушк ё сард ватару ғайри он ва чун хоҳад ки сифоти маҳсуси он бидонад чун рангу буиу таъму нармӣу дуруштӣу хурдӣу бузургии ақл оҷиз монаду муҳтоҷи олат ҳавос шавад дар идрок ва агар гӯйанд ҳавоси он идроки ҳам бқўт ақл мекунад гўӣими ҳайвонот ақл надоранд ва ин идрок бҳўос кунанд ва агар мусаллам дорем ки ақлро ин қӯт ҳаст ки идроки ин ҳқоӣқ маҳсус кунад локин чаҳ лозим ояд аз идрок ӯ олами маъқӯлро ки олам ӯсту идроки маҳсусот ки модӯн ӯсту идроки олами алуҳият ки мо фавқ ӯст балки фалосифа муттафиқанд ки бории таъолии маъқӯли ақл башар нест .

Пас ӣнҷои равшан ки ақли қисмӣ аз ақсом мавҷӯдотаст ва он сухан ки бакули вуҷӯд ӯ рости суханӣ ммўаҳаст аз қавли онҳо ки гуфтаанд ақлу оқилу маъқӯл ҳар се якеасту бад-ӣни зоти бории таъолӣ хостаанд . Куфрии бад-ӣни сариҳӣ ва муъадӣаст ин масаълаи бдонкаҳ эшон гӯйанд бории таъолии олам лаззотаасту бад-ӣн он хоҳанд ки нафй сифот кунанду далели эшон он шубҳааст ки гӯйанд бории таъолӣ мавҷӯдӣаст муҷаррад яъне ҷисм несту вуҷӯди муҷарради ҳам ақл бошад ва ҳам оқил ва ҳам маъқӯли ин сухани ҳуҷҷатии фосиду суханӣ ботиласт дар ҳақи бории таъолӣу ҳуҷҷату шабаҳати эшон дарин маънӣ онаст ки : « алълми болшиءи ҳузури моҳӣаи злки алшиءи алмълўм . »

Бошад дар олам , илму оламу маълум ҳар се яке бошад ин шабаҳатро ботил карда ем бидон далел ки агар илми ҳузури моҳияти маълум будӣ дар олам боистӣ ки аз илм ба зайд ё ба ҳарорат ё ба баравадат нафаси зайд ё ҳарорат ё баравадат дар нафаси олам ҳосил омадӣ ва на чунинасту ҷўои дигари азин ашкол гуфтаанд ва онаст ки мафҳум : « куни алшиءи ъолмои муониди лмФҳўми кунаи мълўмо ,у лзлки исҳи ани иълми аҳдҳмои маъаи алзҳўли ани алохр . Фодои ахзнои алзоти ман ҳайси анҳо оламаи канти муғираи лҳои ман ҳайси анҳо маълумау азои ҳсли алтғоири амкни таҳаққуқи алнсбаҳи алмсмоаҳи болҳзўру ҳозои аизои фосиду злки лони алмсомаҳи болълми алтии ҳаии алҳзўри лмои таваққуфи таҳаққуқҳо алии таҳаққуқи алтғоиру таҳаққуқи алтғоири итўқФи алии таҳаққуқи куни алшиءи ъолмоу мълўмои лзми алдўр . »

Пас пайдо омад ки ончӣ гуфтаанд :

« алшиءи алмҷрд моҳията ъанд моҳията » сухании ммўаҳ вномълўмаст ва чун идроки ақлиро вуҷӯди моҳияти маъқӯли кмоҳӣ дар нафаси ъол ҳосил намебошад ақли муҳӣти ашёъ кмоҳӣ набошад .

Пас камоляти ақл он омад ки мадраки моҳият ашёъ шавад локмоҳӣ аммо камолят ишқ онаст ки мадраки моҳият ашёъ шавад кмоҳии ишорат : « арнои алошёءи кмоҳӣ » бад-ӣни маънӣ .

Пеши азин баён ишқ кардаем ки натиҷаи муҳаббат ҳақасту муҳаббати сифат ҳақаст аммо муҳаббати бҳқиқти сифати иродат ҳақаст ки аз сифот зотаст ки чун бъом таъаллуқ мегирад иродат май гўӣим офаридани мавҷӯдоти натиҷаи он иродатаст ва чун бхос таъаллуқ мегирад баъзеро ки бонъомӣ махсӯс мекунад раҳмат мехонем ва чун бохс таъаллуқ мегирад ки бонъомии хос махсӯс мекунад онро муҳаббат мехонем ва ин анъоми хос ки қавмӣ аз ахас алхўос бидон махсӯсанд ки « иҳбҳму иҳбўнаҳ » анъомӣаст ки ҳеҷ мавҷӯди дигари ҷузи инсони истеҳқоқи ин саодат надошту бтшриФи муҳаббати ҳеҷ мавҷӯди дигарро мушарраф накарданд . Малоикаи муқаррабро фармуд : « бали ибоди мкрмўн . »

Исми муҳибӣу маҳбӯбии хавоси инсонро собит фармуд ва ин мартабаи тамомии неъмат манъамаст ,у ишорат : «у атммти алайкуми неъматӣ » бад-ӣни неъмати хос ки махсӯсанд бозоФт , ва ин неъмат онаст ки чун бории таъолии бҷзбаҳи иҳбҳми ошиқро аз ҳастӣ ошиқӣ бастанду бзрўаҳи олами фанои расонаду бтҷлии сифоти маҳбӯбӣ ӯро аз олами фанои бъолми маҳбӯбӣ расонад ҳастӣ маҷозии бархеста ва ҳастӣ ҳақиқии ошкоро шуда то чунонкии баназари ақли бинои олам маъқӯл бошад баназар бе басари бинои ҷамол рубубият шаваду мадраки ҳқоӣқи ашёъи кмоҳии баназари илоҳӣ .

Ақл агар чаҳ нӯронӣаст бнсбт бо олами ҷисмонии зулмонеи влкну самт ҳудус дорад бнсбт бо нури қадам зулмонеаст бодроки нури қадами муҳӣт натавонад шуд ки : «у лои иҳитўни бшиءи ман илма » .

Влкни нури қадами бодроки ақлу ғайр ӯ муҳӣт тавонад шуд «у қади аҳоти бакули шийъи уламо » .

Пас муҳаққиқ шуд ки чунонкии миёни нуру зулмати мзодтсти миёни қадаму ҳудуси мзодтст .

Аммо ончӣ фармӯдааст мо ҳар куҷои ақл бештар меёбем ишқ бар ваии зарифтар ва шарифтару собит тар меёбем чунонкии Сайиди коиноти оқилтарин мавҷӯдот ва ошиқтарин мавҷӯдот буд .

Бҳқиқти бдонкаҳи нури ақл бо камоли мартаба ӯ дар мисоли мшкўаҳи ҷасаду зҷоҷаҳи дилу равғани зяти рӯҳи бмсобти сафоӣ зятаст ки : « икоди зитҳои изиء » ва агарчӣ зяти рӯҳонияту сафои он ки нур ақласт млоикаҳ доштанд ки : « хилқати алмлоӣкаҳи ман нур » ва он зят буд ки қобили норити нури илоҳӣ буд ки : «у лами тмссаҳи нор . » влкни мшкўаҳи ҷасаду зҷоҷаҳи ءи дилу мисбоҳи сару фатила хФӣ надоштанд ки қобили норити нур илоҳӣ нашуданд бе ин асбобу ҳайвонот агар чаҳ мшкўаҳи ҷасаду зҷоҷаҳи дил буд аммо зяти рӯҳонияту сафоӣ нур набӯд ҳам қобил натавонистанд омадан « Фأбини ани иҳмлнҳоу ашФқни минҳо » .

Камоли истеъдоди қабули он амонат ки бҳқиқти нури файз бевоситааст инсонро доданд ки : « лақади хлқнои алонсони фии аҳсани тақвим » ки ӯро тании мшкўаҳи вору дилии зҷоҷаҳи сифату зяти рӯҳ бо сафои ақл ки зҷоҷаҳ дил бидон чунон нӯронӣ кард ки : « алзҷоҷаҳи конҳо кавкаби дарӣ » бидод ва дар зҷоҷаҳи дили мисбоҳи сару фатила хФӣ биниҳоду бнори нури илоҳии бад-ӣни маҷмӯъа ки одам иборат азуаст таҷаллӣ кард ки : « халқи одами Фтҷлии фӣаи мисбоҳ » ниҳод ӯ қобили он нур илоҳӣ омад ки : « ва ҳамлҳо алонсон » .

Пас ҳар мисбоҳ ки зят ӯ софитару сафоӣ ӯ дар нӯронӣати бештар чун нори нури илоҳӣ бадв расед он мисбоҳ дар нӯронӣати нури алии нури комилтар ва зарифтар чун ҳеҷ мисбоҳро дар қабули нӯронӣати он камол истеъдод надоданд ки мисбоҳи Сайиди коинотро слии аллоҳи алайҳу зяти он мисбоҳи тамомтару сафои он зят ки ақл мехонем комилтару латифтар буд лоҷарам дар қабули нури файз бе воситаи бдрҷаҳи камол « алиўми акмалати лаками динкму атммти алайкуми неъматӣ » ӯ раседу вирди вақт ӯ ин дуо буд ки ҳар бомдод бигуфтӣ : « аллоҳами аҷъли фии қалбии нурови фии самъии нуроу фии басарии нуроу фии лисонии нуроу ани яминии нуроу ани ясории нуро ва ман таҳтии нуроу аҷълнии нуроу аъзами лии нуро » .

Ва чун ҳамаи вуҷӯд ӯ он нур буд ҳақи таъолӣ ӯро нур хонд ва фармуд ҷоء кам ман аллоҳи нуру китоби мубин . »

Аммо бдонкаҳ ҳар ҷо ки нури ишқ ки шарари нори нур илоҳӣаст бештари нури ақл ки қобили машъали он шарараст бештар ки « нури алии нур » .

Влкн на ҳар куҷои нури ақли бештари ёбӣ лозим ояд ки нур бошад бештар халқ онанд ки нури ақли эшон бенур ишқаст чунонкӣ фармуд : « икоди зитҳои изиءу луи лами тмссаҳи нор . »

Ва ҳаволаи нури он нор ба махсӯсон машйат кард ки : « ядии аллоҳи лнўраҳи ман ишоء » .

Пас нури ақл дар ҷабалат ҳар шахс мркўз омаду нури ишқи ҷузи манзурони назари аноятро набӯд ки : « ва ман лами иҷъли аллоҳи ?лаи нурои Фмолаҳи ман нур » ин давлати баҳр мтмнӣ нарасад .

Ҳар чанд инсони мутлақро истеъдоди қабули файзи ишқ ки шарари нор илоҳӣ аст додаанд ки : « ҳамлҳо алонсон » аммо тавфиқи тарбияти шаҷараи зайтӯнаи нафаси инсонии баҳр кас намедиҳанд ки «у нафасу мосўиҳои Фأлҳмҳои фуҷурҳо втқўиҳои қади аФлҳи ман зкиҳоу қади хоби ман дсиҳо » .

Ва баъзеро ки тавфиқи тарбияти шаҷара « тؤтии аклҳои кули ҳайни бозни рабҳо »

Ва баъзеро бсмркӣ расонанд на ҳар касеро давлат он диҳанд ки самараи зайтӯна ӯро дар мъсраҳи муҷоҳидату риёзату сидқ талаб андозанд то равғани зяти рӯҳоният ӯро аз олоиши сифоти нафсонӣ софӣ кунанд ва дар зҷоҷаҳи дили бмртбаҳи сафоӣ « алзҷоҷаҳи конҳо кавкаби дарӣ » расонанд .

Ва баъзеро ки сафои зяти рӯҳоният каромат карданд на ҳар касро салтанат ёфт нури илоҳии ишқ даст диҳад .

Мисбоҳи вуҷӯд ҳар кас ки бидон нур мунаввар нест ӯ агар чаҳ худро зинда медонад аммо бҳқиқт мурдааст .

Зиндагии ҳақиқии онҳо рост ки мисбоҳи эшонро бидон нур мунаввар кардаанд ки : « أўмн кон мето Фأҳииноаҳу ҷълнои ?лаи нурои имшӣ ба фии анноси кмн мислаи фии алзлмоти лӣси бхорҷи минҳо » .

Сари беъсати сад ва бист ваанд ҳазор нуқтаи набуввати ин як ҳарф буд то хилоиқро аз зулмоти халқяти ҷисмонӣу рӯҳонӣу мурдагии табиат халос диҳанду бнўру зиндагии олам ҳақиқат расонанд ки : «у ихрҷҳми ман алзлмоти илои алнўр » .

Ҳар ки даъвати эшон қабул кард ва мтобът намӯд бақадр сидқу қабулу саъии мтобът аз он нуру зиндагӣ ҳаззӣ ёфт ки : « أФмни шарҳи аллоҳи садраи ллосломи Фҳўи алии нури ман раба ? »у қавла « Флнҳиинаҳи ҳиўаҳи тайиба » .

Хавосро ки бкмнди ишқу ҷазботи алуҳияти бмртбаҳи вилояти расониданд аз зулмоти вуҷӯди куллӣ халос доданду бнўри олами бқоءи ҳақиқӣ мунаввар гардониданд ки : « аллоҳ вале аллазӣнаи омнўои ихрҷҳми ман алзлмот » .

Ва авоми уммат агар чаҳ куллӣ аз зулмоти вуҷӯди ҷисмонӣу рӯҳонӣ халос надоданд аммо аз дарёфт зўءи нури ҳақиқӣ ҳар чанд аз пас ҳуҷб буд бенасиб накарданд .

Аз партави анвори набуввати вўлоити бҳсби мтобъту мувофиқат ҳар касро бқдми иродату муҳаббати бҳўолӣ эшон мегардад аз он нури тбшӣ ва тобишӣ мерасад : « ани бўрки ман фии алнор ва ман ҳавлҳо » .

Ва ҳар ки аз давлати мтобъти анбёءу мувофиқати авлиёъ маҳрӯмасту саодати қабули даъвату зиндагии истимоъи калом ҳақ надорад бҳқиқт мурдааст ки : « анки лои тсмъи аламутӣ »

Онҳо ки брўҳи ҳайвонӣ на брўҳи инсонӣ зиндаанд эшонро бҳқиқти зиндаи мшмр ки зиндагӣ маҷозӣаст . Сифати эшон дар ду ҷаҳон онаст ки : « лои имўти фӣҳоу лои яҳё » зиндагон ҳақиқӣ онҳоанд ки брўҳи хоси ҳазратӣ зиндаанд ки : « кутуби фии қлўбҳми алоямону идаам брўҳ манеҳ » .