Қоли аллоҳи таъолӣ : «у аҷъли лии взирои ман аҳлӣ . . . » алоиаҳ

Ва қол алнабӣ слии аллоҳи алайҳу силам : « азои ародоллаҳи бмлки хирои ҷаъли ?лаи взирои солҳо ?фон насӣ зикрау ани зикри аъона » .

Бдонки вазорати тлўи салтанати вркни аъзам мамлакатаст ва ҳеҷ подшоҳро аз вазири солеҳи соҳиби рои мушфиқи кофии доҳии олами омил чора нест . Подшоҳӣ худост ҷли ҷалола ки муҳтоҷи вазир ва мушир нест зеро ки ҳазрати ҷлт ӯро мислиу шабиҳ ва назир нест боқии ҳамаи анбиёи алайҳими ассаломи муҳтоҷи вазир ва мушир буданд . Чунонк ҳақи таъолӣ хабар медиҳад аз ҳоли Мӯсои алайҳи ассалом ки аз ҳазрати иззат вазир мехоҳад « воҷъли лии взиро » марои вазирӣ каромат кун ки пушти ман бадви қавӣ буду хоҷаи алайҳ ассалом фармуд ки « лии вазирони фии алсмоءу вазирони фии аларзи Фомои вазирони фии асмоءи Ҷабраилу Микоил ва аммо вазирони фии аларзи Абубакру умр » .

Ва чун дар мамлакати вазирии комил муҳтарам набӯд мамлакатро шиква взиб набӯд . Мисоли мамлакат бар мисоли хайма Эйаст : сутуни он хаймаи вазири соҳиб ройаст ва танобҳои он умароанд хираду бузург чунонк таноби баъзе бузургтар ва баъзе хирадтар буду дигари аҷноди он танобҳои хирад ки дар домани хайма буд ҳалқа кардау наввобу уммолу дигари асҳоб чун он танобҳо ки дар шрҷаҳи хайма буду бҳқиқти мехҳои он хайма то пойдор тавонад буд адлу инсоф подшоҳаст ки агарчӣ умароу вузароу аҷнод бисёр бошанду қӯту шавкату олати въдти бишмор буд мамлакати ҷузи бъдл қарор нагирад ва собит нашавад чунонк хаймаро агар чаҳ сутуну таноби тамом буд валикини ҷузи бмих қарор нагирад ва то дар гӯшае як мехи дрмибоиди халали он дар хайма зоҳир мешаваду хоҷаи алайҳи ассалом азинҷо фармуд : « алмалики ибқии маъаи алкФру лоибқии маъаи алзлм » .

Ва чун вазири бмсобт сутунаст хаймаи мамлакатро чндонк бо рифъаттар въолии қадартар буд хаймаи мамлакати азуи бшкўаҳтару бозеб тар бошад . Валикини вазир бояд ки чун сутуни чаҳор хислат дарав бошад : ростӣу баландӣу саботу таҳаммул .

Ва вазирро се ҳолатаст : аввали ҳолати миён ӯу худои дувуми ҳолати миён ӯу подшоҳи сими ҳолати миён ӯу аҷноду раият . Дар ҳар се ҳолат бояд ки он чаҳор хислатро кори бандад дар ҳар ҳолатии бмънии муносиби он ҳолат .

Чунонк дар ҳолати аввал ки миён ӯ ва худоӣаст ростӣ пеша кунад бидон маънӣ ки ҳақи таъолии миФрмоид « Фостқми комаи амрат » рост бош чунонк туро фармӯдаанд яъне бар ҷодаи шариъати рост рӯ бош ки сироти мустақӣм онаст чунонк фармуд «у ани ҳозои сиротӣ мустақиман Фأтбъўаҳ »у пайваста дар ҳар кор ки бошад ҷониби худоӣ нигаҳ дорад ва аз ан эҳтироз кунад ки кор басӯрат бохқ рост кунаду ҷониби худоӣ мӯҳмал гузорад ки сари ҳамаи кжиҳо инаст валикин бо худои кор рост дорад агар ҷониби халқ каж гардад азон ғам « ман кони ллаҳи кони аллоҳу ?ла » ва аммо баландӣ гӯш дорад бидон маънӣ ки баландҳиммат бошаду бзхорФи ҷоҳу моли дунё фирефта нагардаду сари бад-ӣни ҷиФаҳи дунё фурӯ наёрад

Ҷоҳу моли дунё бар мисоли зоду роҳилаи шиносаду имтидоди айёми умрро бар мисоли ашҳри ҳаҷу аҷали маҳтумро бар мисоли мавсиму рӯзи вақфа ва худро қосиди байт аллоҳ доранд .

Ва яқини шиносад ки зод ва роҳила бидон ҷиҳат буи дода андтои бодияи сифоти нафас аммора бидон қатъ кунад ки ҳиҷоби миён ӯу каъбаи ҳазрат ки мақсад ва мақсӯдаст ҷузи бодия нафас нест .

Пас агар ӯро кори шати ҳаво хуш ояд ббғдоди табиат фурӯдед ва ҳар рӯзи шутуронро миороиди вози олату ъдти сафари таҷаммулот ҳзр месозад ва аз шароби шаҳавоти худро масти ғФлоти мигрдонду қофилаҳо бар вай мегузарад тоногоаҳи мавсими даройад ва дигарон ҳаҷ гузоранд ва ӯро дар дасти ҷузи боди ҳурмон ва бар сари хоки хиҷлат ва дар дидаи оби ҳасрат ва дар дили оташ надомат намонад . Ин воқеа касеаст ки ҷоҳу моли дунёро ки всилти саодат абадӣметавон сохт мӯҳмалу зойеъи фурӯгузорад ва азон бтнъму таҷаммул қонеъ шавад .

Амоонҳо ки ҷоҳу моли дунёро ки всилти дараҷоти биҳишту қурбот ҳақаст зоду роҳилаи сафари Ҳиндӯстони ҳавоӣ нафсонӣ кунанду всилти шаҳавоту таматтуъоти ҳайвонии созанд аз роҳи мақсаду мақсӯд пштопшт уфтанду ҳаргизи ҷамоли каъба висол набенанд ва дар мартаба « аўлӣк коло наом бали ҳам азл » Фрўмоннди насибаи эшон ин буд ки « зарраами ёклўоу итмтъўоу илҳҳми алои мли ФсўФи иълмўн » .

Пас чун марди баландҳиммат буд бад-ӣни музахрафоти фонӣ мағрур нашаваду назар бар дараҷоти охирату мақомоти олӣ наад вҷоаҳу моли днёўриро всилти қурбати вқбўл ҳақ созад .

Ва аммо набот бидон маънӣаст ки дар кори дайни дурусти яқину собит қадам бошаду корӣ ки аз барои назари халқу маломату тағйири эшон аз он рӯй нигараданд ва аз кас натарсад ки хосияти хоссагони ҳақ инаст ки « иҷоҳдўни фии сиблати аллоҳу лои ихоФўни лўмаҳи лоӣм » .

Ва аммо таҳаммул бидон маънӣаст ки дар кашӣдан бори амонати таколифи шаръ ки аҳли осмону замин аз таҳаммули он оҷиз омаданд ки « анои ързнои аломонаҳи алии алсмўоту аларзу алҷболи Фобини ани иҳмлнҳо » тҷлду тсбру таҳаммули намояд ва дар амонат хиёнат накунад то қадам ӯ брслўки ҷодаи роҳи ҳақ росих гардад . То он рӯз ки хитоб дар расад ки « ани аллоҳи иأмркми ани тўдўои аломоноти илои аҳлҳо » ӯ ббҳонаҳи ради амонати сурх рӯй бҳзрти соҳиби амонат дар равад .

Аммо ҳолати дувум ки миёни вазиру подшоҳ буд ҳамон чаҳор хислатро кори бандад . Аввал ростӣ бидон маънӣ ки зоҳиру ботин бо подшоҳ яке дораду андаруни хешро аз олоиши хиёнати вғлу ғаш софӣ кунад ва дар хизмат ӯ бнФоқ зиндагонӣ накунад чунонк дар ҳузур хуш омад ӯ гуяду баҳри неку бад ки кунад ё гуяд сидқ аломир занаду мизоҷ ӯ нигоҳ дорад ва чун берун ояд мусовӣ ӯ гуяд ва ё ҳар каси шикоят ӯ оғоз кунад то ӯро дар забон халқ андозад ббдӣу нодонӣу золимӣ . ё чун хоҳад ки аз баҳри тамаъи хеш бар касе ҳайфӣ кунад баҳона бар подшоҳ наад ки ӯ чунин миФрмоиду хештанро барии алсоҳаҳи фарои намояд . Ин ҷумлаи кажӣу нифоқу хиёнат буд .

Ростӣу ихлоси вомонт онаст ки ончи салоҳи вақт дарон бошаду рои соиби он иқтизо кунад онро дар ҳазрати подшоҳи дебочае некӯ нааду дрксўти иборатии ҳарчи латифтар баъд аз риояти одоби салтанати буқати фурсат арза дорад вогар низ подшоҳро барон сухани эътирозӣ ё астдрокӣ уфтад онро наҳй наниҳаду тахтаъаи сухан ӯ накунад ки подшоҳонро бФри яздонеи фаросатӣ мулӯкона бошад ва гуфтаанд « каломи алмулуки мулӯки алклом » сухан ӯ бсмъи ризо асғо кунаду ошиқи сухан хеш набошаду дарони сухани таъаммулии шоФии воҷиби шимурд агар барон мазидӣ рӯй намояд аз сари тааннӣ арза дорад фии алҷмлаҳи калима алҳақ боз нагирад аммо вақту фурсату ҳолати подшоҳи гӯши дордто дар вақти малолат ӯ науфтад ё дар вақти хашм ки ҳиҷоби назари ҳақ байн шавад бақадр вусъи ончи ҳақу савоб ва салоҳ бошад дар ниҳод ӯ менишонд блтоиФи олҳил то тариқи ростӣу ихлос брзидаҳ бошад .

Хислати дувум ва он баландӣаст дар ҳазрати подшоҳи баҳамати баланд зиндагонӣ кунад ва бар кокт ва хаст табъи тамаъҳои фосид накунаду назар бар ҳеҷ чиз наяндозад ва дар илтимосоти пароканда баста дорад ва худро азизи алнФсу қонеъу кӯтоҳ даст дорад ки подшоҳ чун бнўри фаросати ин ахлоқ мушоҳида кунад мақбулу маҳбӯби назар ӯ уфтад дар тўқиру эҳтиром ӯ биафзояду онч мақсӯд бошад зиёдат аз он бо ҳасани алўҷаҳ ҳосил шаваду об рӯй биафзояду номи некӯ мунташир гардад .

Хислати сим ва он саботаст бояд ки дар хизмати подшоҳи вафодору некӯи аҳду собит қадам бошад то агар муъоризону муонидон подшоҳ хоҳанд ки ӯро бФрибнди бҳич навъ натавонанд фирефт ва агарчӣ басии ҷоҳ ва мол бирав арза кунанд бҳич аз роҳ наравад .

Хислати чаҳорум таҳаммуласт бояд ки ҳмўл ва бурдбор бошаду брончи подшоҳ дар ҳолати ғазаби ваҳдат ва сурат гуяд ё кунад бо ӯ ё бо дайгарии бтлтФу сукӯни бпиш бозед ва калимотӣ гуяд ки итфоъи ноираҳи оташи ғазаб ӯ кунад ва аз калимотӣ ки хашми ангезу ҳақад омез бошад эҳтирози намояд . Ва чун подшоҳро воқеа Эй уфтад ё ҷозибае пеш ояд аз қабл хасм агар бмсобрту сукӯнату тадбири солеҳу рои соиби он корро тадорукӣ тавонад кард ки подшоҳро ҳарбу қаттоли нбоидкрд ва дар маъраз хатар набояд афтод бикунад ки « волслҳи хайр » . Вогар маъразӣ бошад ки муъолиҷати он бтиғи обдор тавон карду марҳами мувофиқату мроФқт нофеъ науфтаду подшоҳи майл бқтол кунад ӯро дарон қотр нигараданду баддилии надиҳад ки дили шикастагии оради лосимо ки бо куффор бошад ӯро барон ҳарис ва далер гирданду мададу муовинати намояд ва агар ӯ ҳаросону махуф буд он хавф аз дил ӯ бардорад ва ӯро бхдои умедвор ва мстзҳр гирданд вдл ӯ бФтҳу нусрати ҳақ қавӣ гирданд ки « алои ани ҳизби аллоҳи ҳам алғолбўн » ва агар лашкари андак буд дил дар худои бандад ки « кам ман Фӣаҳи қалилаи ғлбти Фӣаҳи касӣраи бозни аллоҳ . . . » алоиаҳ . Ва дар кули аҳвол бояд ки ончи салоҳи дайну малику раият дарон бошад дар пеши аўнҳд ва мудоҳина накунаду ончи бмФсдт таъаллуқ дорад ӯро дилсардӣ диҳаду бҳхироти далолат ва аъонт мекунад . То бар қазияи ишорати нас « ан насӣ зикра ваон зикри аъона » кор карда бошдў чун вазири бад-ӣни одоби вохлоқ ки намӯда шуд ороста бошад . Пушти подшоҳи бадви қавӣ буд ва аз ан ҷумла бошад ки ҳақи таъолии миннати ниҳод бар Мӯсои алайҳи ассаломи бўзорти ҳрўн чунонк фармуд « синнашади ъздки бохик ва наҷаъл лкмои слтоно » .

Фомои ҳолати сим ки миёни вазиру ҳашам ва раиятаст бояд ки ҳамон чаҳор хислатро нигаҳ дорад ва риоят кунад .

Аввали ростӣу ростӣ бо ҳашам ва раият бидон ваҷҳ бошад ки бар аҳволи эшон мушфиқ буду пайвастаи бғмхўоргӣ ва тимор дошт эшон машғӯл бошад чунонк хашми бобаргу навоу олати въдт буду раияти осӯда ва мураффаҳ бошанд ва бар эшон борӣ набӯд .

Ва ин маънӣ вақте даст диҳад ки вазир дар иморату зироат вилоят кӯшаду подшоҳ дар банди ҷамъ мол набошад ки агар дар ниҳоди подшоҳи офати ҳирси ҷамъи мол падед ояд бзрўрти зулму бидъат ниҳодан оғлз кунаду ҷомагии лашкар дар нуқсон андозад ҳам раият хароб шавад ва ҳам ҳашам бебарг монад . Ва чун раият хароб шавад вилоят хароб гардад ва чун ҳашам бебарг монад малик дар тазалзул уфтаду таваққуъи офоту Фтн ва халалҳои азим тавон дошт ки баъд аз он хаз ин рӯй замини дафъи он натавонад кард . Дар банди ободонии вилояту раият бояд буд ки ҳашамро азон ббрг тавон дошт ва чун ҳашам бо баргу дилхуш буд дар мамлакат тавон фузуд ва чун малик бар ҷо бошад ҳамаи ҷаҳони хазонаи подшоҳ буд .

Ва вазир набояд ки аз баҳри тақарруби бподшоаҳ дар мамлакати бидъатҳо наад ки дӯстӣ набошад блаки душмании тамом буд подшоҳро бадномии дунёу уқоби охирату хашми худоӣ андӯхтан .

Балки дарон кӯшад то дар идророту мъоиш ва анзор афзоеду сидқоту салоат ӯ бсодру вориду аъиммаи взҳоду ибоду аҳл дайн мерасад пайваста ки он пштиўони мамлакату астдомти салтанат буду мӯҷиби қурботу дараҷоти охират .

Ва вазир аз хоссаи худ ҳамчунин бояд ки дар хайрот кӯшад ва дар гоҳи худ бар асҳоби ҳўоиҷ кушода дораду тнгсорӣу танги хуӣу такаббур бо халқ худоӣ накунаду бхлқи хушу караму мурувват бо халқ зиндагонӣ кунад .

Аммо хислати дувум ва он баландӣаст . Бояд ки бо ҳашаму раияти бблнди ҳимматӣ тъиш кунад чунонк тамаъи бхдмтии Варшаваат эшон надораду пайвастаи натиҷаи караму муруввати худ бадишон мерасонад .

Хислати сим ва он саботаст . Бояд ки бо ҳашаму раияти сабот барзад бидон ваҷҳ ки чун амӣриро иқтоъӣ тарбият фармуд ё омилиро баъамалӣ насб кард ё мансабии бксӣ тафвиз фармуд аз газофи тағйир ва табдил бидон роҳи надиҳаду сухани асҳоби ағроз мсмўъ надорад бебинтӣ чунонк миФрмоид « ё аиҳо аллазӣнаи омнўои ани ҷоӣкми фосиқи бнбои Фтбинўо » алоиаҳ . Ва чун хиёнату ҷиноят касе муҳаққиқ шавад албата дарон мўосо ва мудоро накунад ва дар мукофот эҳмол набарзад ва гӯш дорад то бар даргоҳи ҷамъиро бар шӯату хизмат аз роҳ набаранд ва ки эшон ҳақ бпушонанду бшФоът ва дафъ бархезанд ки дигаронро ҷуръат афзоеду дасти зулму татовул бар раият кушода шавад .

Ва бар вазир воҷибаст ки чун касеро бшғлӣ ё мансабӣ ё амалӣ насб хоҳад кард эҳтиёт кунаду бостҳқоқ кор фармоед ки ҷумлаи халал дар маносиби динӣу днёўии азин ваҷҳ падед омад ки ишғолу маносиби бмстҳқон он надоданд бксонӣ доданд ки хидматӣ доданд ва бар даргоҳи мураббӣ бадаст овараданд дар аҳляти эшон ннгристнд . Ва онҳо ки аҳляти корҳо ва маносиб доштанд аз тъззи нафасу иззати дайн раво надоштанд ки бар даргоҳ мулӯк гирданду ҳроҳлу ноаҳлро хизмат кунанд вау тол бақо зананд . Ва подшоҳонро камтари ҳиммати он буд ки аҳл ҳар шуғлро талаб кунанд ва бақадр истеҳқоқ ӯ ӯро ишғол фармойанд . Лоҷарами бештари маносиби динии бадаст ноаҳлон афтод . Ва ҳар чаҳ дарон боб на бар ваҷҳ истеҳқоқ меравад аз тақсири вузароу ҳиҷобу наввоби ҳазрат буд ки мтФҳс аҳвол набошанду аҳли ҳунару фазлу диёнатро талаб накунанду ҳунармандонро дар гӯшаҳо зойеъ гузоранд ва бо таммоъи фосидаи аъмолу маносиби банно аҳлон фармойанд .

Аммо хислати чаҳорум таҳаммуласт . Бояд ки вазир ҳамчун сутуни хайма ки бо ҷумлагӣ хайма мекашад бори ҷмлиги ҳашаму раияту мамлакат бар сифти ҳиммат ва шафқат мекашаду баназари раҳмат бар раият менигарад . Ва агар азёшни басии хурдаҳо дар вуҷӯд ояд ки бхосаҳ ӯ таъаллуқ дорад дар гузорад ва афв кунаду ҳаламу таҳаммули намояди магари ончи бхлли малик боз гардад ки тадоруки воҷиб буд . Ва бояд ки малолатро бтбъи худ роҳи надиҳад ки масолеҳи малик ва раият бидон мухтал ва мӯҳмал монад . Ва бояд ки аз аҳволи малику раияту дӯсту душману мулӯку мамолики дигари ҷумлаи мтФҳс ва мстхбр бошад то аз ҳар навъ ки халалии динӣ ё днёўӣ рӯй намояд қабл алвуқуъи бтдорк машғӯл шавад ки чун воқеа ҳодис шуд тадоруки душвор даст диҳад .

Яқини шиносад ки бад-ӣни хисол ки намӯда омад бо худоӣу подшоҳу раият агар зиндагонӣ кунад ва дар ҳамаи аҳволи ниятии мухлисона бо он зм кунад чунонк дар замири худ чунон андешад ки : ин ҷумлаи хизмати подшоҳроу раиятро аз барои ризои худоӣу тақарруби бҳзрт ӯ мекунам ва дар он микўшм то роҳатӣу осоишӣ аз ман бмўмнӣ расаду дафъи шарӣ аз мазлӯмии бикунаму золимиро аз зулм боз дорам ва бидон тақарруб ҷӯям баҳақ ки хоҷаи алайҳи ассаломи миФрмоид « ансри ахоки золмо ӯ мзлўмо » қил ё расӯли аллоҳ « ансраҳи мзлўмои ФкиФи ансри золмо » Фқол « тмнъаҳи ман алзлми Фзлки нсрк Аёа » .

Пас ҳар ҳаракату саъйу таҳаммулу сабру ростӣу сукӯну саботу амр ва наҳйу адлу инсофу хизмату тавозуъу ранҷу машаққат ва доду ситаду дахлу харҷ ва гуфт ва шунид ки бо дӯсту душману хосу ому подшоҳ ва раият карда ва намӯда бошад ҳар як мӯҷиби қрбтӣу рифъат дрҷтӣ шавад дар ҳазрати иззат . Бшрти онк аз олоиши мтобъти ҳавоу ръўнти нафасу кибру нихвати хоҷагӣу бтри тнъму борномаҳи ҳокимӣу арорти халқи пок ва маҳфӯз бошад то қабули ҳақро шояд ки « ани аллоҳи таййиби лои иқбли алои алтиб » .

Ва ҳамчунин дигари наввобу уммолу асҳоб чун дар кори хеш ҳар касе амонату диёнат бҳоӣ оварад ва худро бақадр ҳоли хеши бад-ӣни хисол ки намӯда омад мтҳлӣ гирданду ҷониби худоӣ гӯш дорад ва дар тахфиф раоё кӯшад мустуҷиби дараҷот ва қурбот гардад .

Ва бояд ки вазирро воин ҷамоатро ӯ родӣу авқотӣ низ бошад чунонк : аз шаб қадре бар хостну бзкри машғӯл бӯдан бидон шароит ки дар фасли зикр рафтааст ва бо мидоду намози дигари соъатии ҳам бзкру қуръони хондани машғӯл шудан то аз ҷумла онҳо бошанд ки мадҳи эшон миФрмоид « идъўни рбҳми болғдўаҳу алъшии иридўну ҷҳаҳ » . Ва агар ҳамаи рӯзаи зФони бзкр « лои илоҳи алои аллоҳ » машғӯл тавонад дошт дар омадан ва рафтану нишастану вақт хуфтани алои буқати зарурати ин худ давлатии тамом буд ва азонҳо бошад ки « аллазӣнаи изкрўни аллоҳи қёмоу қъўдоу алии ҷнўбҳм »у слии аллоҳи алии Муҳамаду ?ала .