Бидон ки расӯл ( с ) чунин гуфтааст , « талаби алълми фаризаи алии кули мусаллам » ҷустани илм фаризааст бар ҳамаи мусулмонону ҳамаи уламо хилоф кардаанд ки ин чаҳ илмаст ? мутакаллимон мегӯйанд ки ин илм каломаст ки маърифати худои таъолии бад-ӣн ҳосил ояд ва фуқаҳо мегӯйанд ки ин илм фиқҳаст , ки ҳалол аз ҳароми бад-ӣни ҷудо буд ва муҳаддисон мегӯйанд ки ин илм китобаст ва суннатаст ки асли илми шаръ инаст .

Ва суфиён мегӯйанд ки илми аҳвол диласт ки бандаи роҳ , ба ҳақи таъолӣ вайаст ва ҳар касе аз ин қавми илми хешро таъзим ҳаме кунанду ихтиёри мо онаст ки ба як илм махсӯс нест ва ин ҳамаи илмҳо низ воҷиб нест , влкни инро низ тафсилӣ ҳаст ки ин ашкол бидон бархезад

Бидон ки ҳар ки чоштгоҳ , Маслан мусулмон шавад , ё болиғ шавад , ин ҳамаи илмҳо бар ваии омухтан воҷиб нагардад , влкн дар вақт воҷиб шавад ки маънии калима : « лоолаҳи алооллаҳ , Муҳамади расӯли аллоҳ » бидонад , ва ин бидон буд ки он эътиқоди аҳли суннат ки дар асли аввали гуфтем ҳосил кунад , на бидон маънӣ ки ба далели бидонад ки он воҷиб нест , влкн бар ҷумлаи сифоти ҳақи таъолӣу сифоти пайғомбар ( с )у сифоти охирату биҳишту дӯзаху ҳашару нашр эътиқод кунаду бидонад ки вайро худоӣаст бад-ӣни сифат ва аз ҷиҳати вай матолибаст бар забони расӯли вай ки агар тоъат кунад ба саодатӣ расад пас аз марг ва агар маъсият кунад ба шақоватӣ расад .

Чун ин бидонаст , пас аз ин ду навъ аз илми воҷиб шудан гирад , якка ба дил таъаллуқ дорад ва яке ба аъмоли ҷавориҳ .

Ва он ки ба аъмоли ҷавориҳ таъаллуқ дорад , ду қисм бошад , яке карданӣ ва яке нокарданӣ .

Ва аммо илм карданӣ чунин буд ки чун чоштгоҳ мусулмон шавад , он вақтро ки намоз пешин ояд , воҷиб буд бар ваии илми таҳорату намози омухтан , он миқдор ки фаризааст аз ин ду илм , ва аммо ончӣ суннатаст , илми он суннатаст на фариза агар Маслан ба намоз шом расад , онгоҳи илми намози шом воҷиб шавад ки бидонад ки он се ракаатасту пеш аз он воҷиб нашавад чун ба моҳ рамазон расад , илми рӯзаи рамазон воҷиб шавад , ин қадар ки бидонад ки ният кардан воҷибаст ва аз вақти субҳ то фурӯ шудани офтоб хӯрдану мубошират кардан ҳаромаст ва агар бист динор зар дорад , илми зкўаҳ дар вақт воҷиб нашавад , локини он вақтро ки солӣ тамом шавад воҷиб гардад ки бидонад ки зкўаҳи он чандаст ва ба ки бояд додану шарт он чисту илми ҳаҷ воҷиб нашавад то онгоҳ ки ҳаҷ хоҳад кард ки вақти он дар ҷумла умраст ва ҳамчунин ҳар кор ки пеш меояд , бидон вақти илми он воҷиб мешавад , Маслан чун никоҳ хоҳад кардан , илми он воҷиб шавад , чунон ки бидонад ки ҳақи зан бар шӯй чист ва дар ҳоли ҳайз мубоҳ нест суҳбат кардан ва пас аз ҳайз то таҳорат накунад ва ҳамчунин ончӣ бидон таъаллуқ дорад ва агар ба мисли пеша Эй дорад , илми он пеша бар вай воҷиб шавад то агар бозаргон буд илми рбўо бар вай воҷиб шавад , балки воҷиб шавад ки ҷумлаи шурӯти байъи бидонад то аз байъи ботил ҳазар тавонад кард ва барои ин буд ки умри аҳли бозорро дарра ҳаме зад ва ба талаб илм мефиристод ва мегуфт ки ҳар ки фиқҳ байъ надонад , набояд ки дар бозор буд ки онгоҳ ки ҳаром хӯрд ва рбўо хӯрд вайро хабар набӯд ва ҳамчунин ҳар пешаро илмӣаст то агар ҳҷом буд Маслан , бояд ки бидонад ки чаҳ чиз шояд аз одамии бабрад ва чаҳ дандон шояд ки бикунад ва то чаҳ ғоят шояд ки дар доруии ҷароҳатҳо иртикоб кунаду амсоли ин .

Ва ин илмҳо ба ҳол ҳар касе бигардад ва бар бзоз воҷиб набӯд ки илми пешаи ҳҷоми биомузад ва на ҳҷоми воҷиб буд ки илми бзозии бидонади мисоли илми корҳои карданӣ инаст .

Аммо нокарданӣ , илми он низ воҷибаст , влкн ба ҳол ҳар каси бигардад агар он буд ки он каси дебои пӯшад ё ҷое бошдкаҳ хамр хуранд ё гӯшт хӯк хуранд ё дар ҷое бошад ки ба ғасб ситада бошанд ё молии ҳаром дар даст дорад , воҷиб шавад бар уламо ки вайро ин илм биомузанд ва бигӯянд ки ҳаром аз он чист то даст бидорад ва агар ҷое бошад , Маслан , ки бо занон мхолтт дорад , бар вай воҷиб шавад ки бидонад ки муҳаррам кист ва номаҳрам кисту назар ба ки раво набошад .

Ва ин низ ба ҳол ҳар касе бигардад ки ҳар касе дар маърази корӣ дигар бошад бар вай воҷиб нашавад ки илми кори дигарон биомузад ки бар занон воҷиб нашавад ки биомузанд ки дар ҳоли ҳайзи талоқ додан раво набӯд ва ҳар мардӣ ки талоқ хоҳад дод воҷиб шавад ки биомузад .

Аммо он ки ба дил таъаллуқ дорад ду ҷинсаст : яке ба аҳволи дил таъаллуқ дорад , яке ба эътиқодот .

Аммо ончӣ ба аҳволи дил таъаллуқ дорад , мисоли он буд ки воҷиб буд ки бидонад ки кибру ҳасад ҳаромасту гумони бади бурдану амсоли ин ва ин фарз айнаст бар ҳамаи халқ ки ҳеҷ кас аз чунин маъонӣ холӣ набошад , пас илми ону илми алоҷи он воҷиб буд ки ин навъи беморӣ омасту алоҷи он беилм рост наёяд ва аммо илми байъу силаму раҳну аҷорт ва ин аҷнос ки дар фиқҳ гӯйанд фарз кифоятаст , фарзи айн бар касе шавад ки он ба мъомлт бихоҳад карду бештари халқ аз он холӣ тавонад буд , аммо аз ин аҳволи дили холии натавонад буд .

Аммо ҷинси дигар ки ба эътиқод таъаллуқ дорад , он буд ки агар дар эътиқоди вайро шаккӣ падед ояд , бар ваии воҷиби бўдкаҳи он шак аз дили бабрад , ҳар гоҳ ки он шак аз дили бабрад , ҳаргоҳ ки он шак дар эътиқодӣ бошад ки воҷиб буд дар асли хеш ё дар эътиқодӣ ки шак дар он раво набӯд .

Пас аз ин ҷумла маълум шуд ки илм бар ҳамаи мусулмонон фаризааст ки ҳеҷ мусулмон аз ҷустани илм мустағнӣ нест , влкни он илми як ҷинс нест ва дар ҳақ ҳар касе баробар нест , балки ба аҳволу авқоти бигардад аммо ҳеҷ кас аз навъи ҳоҷати бад-ӣни маънӣ холӣ набошад пас , аз ин гуфт расӯл ( с ) ки , « ҳеҷ мусулмон нест ки на талаби илм бар вай фарзияаст » яъне талаби илмӣ ки ба амали он ҳоҷатманд буд .