Чун донистӣ ки омӣ ба ҳеҷ вақт аз хатар холӣ набошад , аз ӣнҷо маълум шавад ки ҳеҷ корӣ ки одамӣ бидон машғӯл хоҳад шуд , фозилтар ва гуворотар аз илм нахоҳад буд ва ҳар пеша ки бидон машғӯл хоҳад шуд , барои талаб дунё хоҳад буду илми бештари халқро дар дунё низ беҳтар аз пешаҳо , чаҳ мутааллим аз чаҳор ҳол холӣ набӯд :

ё кифоят хеш дорад аз дунё ба мизоне ё ба ҷиҳатии дигари илми ҳаросати моли вай буду сабаби ъзи вай буд дар дунёу сабаби саодати охират буд яке ин буд .

Дигар касе бошад ки кифоят хеш надорад , влкн дар вай қнғоът бошад ки бидонча бошад кифоят тавонад карду қадари дарвешии бидонад дар мусулмонӣ ки даравишон беш аз тавонгарон ба панҷсад сол дар биҳишт хоҳанд шуд илм дар ҳақи ин каси сабаби осоиши дунёу саодати охират буд .

Сдигр касе буд ки илм биомузанду ҳақи вай аз ҳалол буд аз байти алмол ё аз дасти мусулмонон ба вай расад , чндонкаҳи кифоят вай бошад бе он ки вайро талаби ҳаромӣ бояд кард ё аз султони золими чизеи талаб бояд кард пас ин ҳар се касро талаби илм дар дайну дунё аз ҳамаи корҳо ба бошад .

Чаҳорум касе бошад ки кифоят худ надораду мақсӯди вай аз илми талаб дунё бошаду рӯзгори чунон буд ки талаби натавонад кардани кифояти хеши ало аз идрори султон ки аз вуҷӯҳи хароҷ ва зулм бошад ё аз мардумон , бериёу мазаллати талаб натавонад кард ин касро ва ҳар ки мақсӯд аз талаби илми мол ва ҷоҳ бошад ва ба илм ба даст хоҳад овардан ,у аўлитр ки ба касб машғӯл шавад , чун аз илмӣ ки фарз айн аст бипардохт ки ин чунин кас шайтонӣ шавад аз шаётини инсу халқӣ бисёр ба вай табоҳ шавад ва ҳар омӣ ки дар вай нигарад ки вай ҳаром месетанду ҳама ҳилтҳо мекунад дар талаби дунё , ба вай иқтидо кунаду фасоди вай дар миёни халқ беш аз салоҳ бошад пас чунин донишманд ҳарчанд камтари беҳтар , пас он беҳтар ки дунё аз корҳои дунёе талаб кунад , на аз корҳои динӣ агар касе гуяд ки илми вайро аз роҳи дунё боз хонд чунон ки гуруҳе гуфтаанд , « тълмноолълми лғири аллоҳи алълми ани икўни алооллаҳ » « илм на барои худо омухтем , влкни илм , худ моро ба роҳи худои барад » ҷавоб онаст ки он илми китобу суннату асрори роҳи охирату ҳақоиқи шариъат буд ки эшонро бози роҳи худои барад ва онгоҳ боист он дар ботини эшон буд ки кора буданд шараи хешро ба дунёу бузургони дайнро май диданд ки аз дунё давр буданд ва эшон орзӯманд буданд ки ба эшон иқтидо кунанд , чун илми он буду ҳоли рӯзгори чунон буд умедвор буд ки эшон ба сифати он илм гирданду илми табаъ эшон нагардад .

Аммо ин илмҳо ки дар ин рӯзгор мехонанд чун хилофи мазҳабу калому қасасу томот ва ин муаллимон ки дар рӯзгоранд ки азълмҳои хеши доми дунё сохтаанд , мхолтт бо эшону таҳсили илм аз эшон мардро аз роҳи дунёи бнгрдонду лӣси алхбри колмъоинаҳ нигоҳ кун то бештари ин қавм аз уламоӣ дунёанд ё аз уламои охирату халқро аз мушоҳидаи аҳволи эшон судаст ё зиён ?

Аммо агар чойӣ касе буд ки ба тақвои ороста буду роҳи уламо салаф дорад ва ба таълими илмӣ машғӯл бошад ки андари он тхўиФ ва таҳзир бошад аз ғурури дунё , суҳбату мушоҳидаи ин каси ҳамаро нофеъ буд то ба таълим чаҳ расад ва чун илмӣ омӯзад ки сӯдманд бошад , аз ҳамаи корҳо аўлитр бошаду илми сӯдманди он буд ки вайро ҳақорати дунё маълум кунаду хатари кори охират ба ваии намояду ҷаҳлу ҳамоқати касоне ки эшон рӯй ба дунё овардаанд ва аз охират эъроз кардаанд ошкоро кунаду офати кибру ҳасаду риёу бухлу аҷабу ҳирсу шарау ҳуб дунё бишносаду алоҷи он бидонад , ин илм касеро ки бар дунёи ҳарис буд , ҳамчун об буд ташнаро ва чун дору буд беморро .

Аммо машғӯл бӯдан ин кас ба фиқҳу хилофу калому адаб , ҳамчун бемор бошад ки чизе хӯрд ки дар иллати вай зиёдат кунад ки бештар аз ин илмҳо тухми ҳасаду риёу мубоҳоту маъодоту ръўнту тсўқу такаббуру талаби ҷоҳ дар дили афканд ва ҳар чанд ки бештар хонд , он дар дил муҳкамтар мешавад чун мхолтт бо қавмӣ дорад аз мтФқҳаҳ ки бидон машғӯл медорад ва чунон шавад ки агар вақте хоҳад ки аз он роҳ тавба кунад бар вай душвор ояду натавонад .