Бидон ки чизе ки шинохтани вай мутааззир шавад аз ду сабаб буд : яке он ки пӯшида бошад ва равшан набӯд . Ва дигари он ки бғоит равшан бошаду чашми тоқат он надорад . Ва бад-ӣн сабабаст ки хафоаш ба зӯр ҳеҷ набинад ва ба шаб бинад , на аз он ки ба шаби чизҳо зоҳираст , локин ба рӯзи бас зоҳирасту чашми вай заъифаст . Пас душвории маърифати ҳақи таъолӣ аз равшанӣаст ки аз бас равшанаст дилҳо тоқат дарёфт он намедораду равшанӣу зуҳӯри ҳақ таъолӣ бидон шиносӣ ки қиёс кунӣ ки агар хаттии набиштаи бинӣ ё ҷомае дӯхта , ҳеҷ чизи наздики ту равшантар аз қудрату илму ҳиўаҳу иродати котиб ва ё дарзӣ набошад ки ин феъли ваии ин сифотро аз ботини ваии чунон равшан гирданд ки илми зарурӣ ҳосил ояд .

Агар худои таъолӣ дар ҳамаи олами як мурғ беш наёфаридӣ , ҳар ки дар ваии нгридии вайро камоли илму қудрату ҷалоли сонеъи вай зарурӣ шудӣ ки далолати ин аз далолати хат бар котиб зоҳиртараст , влкн ҳарчӣ дар вуҷӯдаст аз осмону замину ҳайвону наботу сангу кулӯх балки ҳарчӣ офарӣдааст ва дар ваҳм ва хаёл ояд ҳамаи як сифатаст ки гувоҳӣ ҳаме диҳад бар ҷамоли сонеъ . Ва аз бисёре далелу равшанӣ пӯшидааст ки агар баъзе феъли вай будӣ ва баъзе набӯдӣ онгоҳи зоҳир будӣ , чун ҳамаи як сифат шуд пӯшида шуд .

Ва мисли ин он ки ҳеҷ чизи равшантар аз офтоб нест ки ҳамаи чизбаҳи вай зоҳир шавад , влкн агар офтоб ба шаб фурӯ нашудӣ ва ё ба сабаби соя маҳҷӯб нашудӣ ҳеҷ кас надонистӣ ки бар рӯй замини Маслан нурӣ ҳаст ки ҷузи сифедӣу сабзӣ ва рангҳои дигари ндидндӣ . Гуфтандӣ пеш аз ин нест . Пас ин ки бдонстнд ки нур чизеаст беруни алвон ки алвон бидон пайдо шавад аз он буд ки ба шаби алвон пӯшида шуд ва дар сояи пӯшидатар буд аз он ки дар офтоб . Пас аз зиди вайро бишнохтанд ?

Ҳамчунин агар офаридагорро ғайбату адами мумкин будӣ , осмону замини барҳами аўФтодӣ ва ночиз шудӣ онгоҳи вайро ба зарурати бшнохтдӣ , локин чун ҳамаи чизҳо як сифатаст дар шаҳодат ва ин шаҳодат бар давомасту бас равшанаст , пас аз равшании пӯшида шудааст . Ва дигари он ки дар кӯдакии ин дар чашми қарор гирифтааст . Дар вақте ки ақли ин нбўаҳаст ки шаҳодат ин башнавад . Чун ху фаро кард ва алиф гирифт пас аз шаҳодати огоҳии наёбади магари ҳайвонӣ ғариб бинад ё баннои ғариб , онгоҳ бе ихтиёри ваии субҳони аллоҳ аз даҳон вай биҷаҳад ки шаҳодати он огоҳӣ ба дил вай диҳад пас ҳаркиро чашм заъиф нест ҳарчӣ бинад аз сунъ ӯ бинад на аз он ҷинс ки осмон ва заминаст , балки аз он бинад ки сунъ вайаст , чунон ки касе ки хаттӣ бинад на аз он рӯй ки хабарасту коғаз ки ин чунин касе бинад ки хат надонад балки аз он рӯй ки хат манзумаст то дар ваии котибро мебинад , чунон ки дар таснифи мунсифро бинад на хат ва чун чунин шуд дар ҳарчӣ нигари худоиро бинад ки ҳеҷ чиз нест ки на сунъ вайаст , балки ҳамаи олами таснифу санъат вайаст . Агар хоҳӣ дар чизенигарӣ ки на аз вайаст ва на ба вай ?ит натавонӣ ,у ҳама ба забони фасеҳ ки онро забон ҳол гӯйанд гувоҳӣ медиҳанд ба камолу қудрату ҷамолу азимати вай , ва аз ин равшантар ҳеҷ чиз нест влкни аҷзи халқ аз ин заъф эшонаст .