Ҳамоно ки гӯйӣ ки ин дараҷоти тавҳид бар ман мушкиласт инро шарҳ бояд кардан то бидонам ки ҳама аз яке чун бенанд ?у асбоб бисёр май байнами ҳамаро яке чун бенанд ?у осмону замину халқро мебинад ва ин ҳама яке нест , бидон ки тавҳиди мунофиқон ба забонасту тавҳиди ом ба эътиқоду тавҳиди мутакаллим ба далел , ин се фаҳм туоне кард . Ашкол дар ин тавҳид бозпасинаст . Аммо тавҳиди чаҳоруми таваккулро бад-ӣн ҳоҷат несту таваккулро тавҳиди сим кифоятаст ва ин тавҳиди чаҳорум дар иборат овардану шарҳ кардан касеро ки бидон нарасида бошад дшхўор буд , аммо дар ҷумлаи ин миқдор бидон ки раво бошад ки чизҳои бисёр бошад локини он чизҳоро ба як дигар навъе аз иртибот буд ки бидон иртибот чун як чиз шавад . Ва чун дар дидори орифи он ваҷҳ ояд яке дида бошад ва бисёре надида бошад , чунон ки дар мардум чизҳои бисёраст аз гӯшту пӯсту сару пойу меъдау ҷигару ғайри он , влкн дар маънии мардуми як чизаст то бошад ки касе мардумиро донад ва аз тафосили аъзои вай бо ёд наёвард . Агар вайро гӯйанд чаҳ дидӣ ? гуяд як чиз беш надидам . Мардумӣ дидам .

Ва агар гӯйанд аз чаҳ май андешӣ ? гуяд , аз як чизе беш наме андешам . Аз маъшӯқи хеш май андешам . Пас ҳамагии вай маъшӯқ гардад ва он як чиз буд , пас бидон ки мақомӣаст ки дар маърифат ки касе ки бидон расад ба ҳақиқат бибинад ки ҳарчӣ дар вуҷӯдаст ба як дигар муртабитасту ҷумла чун як ҳайвонаст .

Ва нисбати аҷзои олам чун осмону замину ситорагон бо якдигар чун нисбати андомҳои як ҳайвонаст бо як дигару нисбати олам бо мудаббири он , аз ваҷҳе на аз ҳамаи вуҷӯҳ , чун нисбати мамлакати тан ҳайвонаст бо рӯҳи вай ки мудаббир онаст ва то касе ин нашносад ки ани аллоҳи таъолии халқи одами алии сӯрата , ин дар фаҳм вай наёяд . Ва дар унвон ба чизе аз ин ишорат кардаему сухани кӯтоҳ кардан дар ин аўлитр ки ин силсилаи девонагонро биҷунбанд ва касе тоқати фаҳм ин надорад .

Аммо тавҳиди сим ки он тавҳидаст дар феъли шарҳӣ дароз гуфтаем дар китоби эҳё . Агар аҳли онӣ аз онҷо талаб кун ва он миқдор ки дар асл шукр гуфтаем ӣнҷо кифоятаст ки бадоне ки офтобу моҳу ситорагону меғу бод ва ҳарчӣ аз асбоби доне ҳама мусаххаранд чун қалам дар дасти котиб ва ҳеҷ ба худ намебошанд ки эшонро меҷунбонанд ба вақти хеш ва ба қадари хеши чунон ки май бояд , пас ҳўолти корҳо бо эшон хатост ҳамчун ҳўолти тўқиъи халъат бо қалам ва бо коғаз , аммо ончӣ дар маҳал назараст ихтиёр ҳайвонотаст ки пиндорӣ ки ба дасти одамӣ чизеаст ва ин хатост ки одамӣ дар нафаси ихтиёри хеши маҷбур ва музтараст чунон ки гуфтаем ки кори вай дар банд қудратасту қудрат мусаххар нахоҳад . Пас чун қудрати мусаххар иродатасту калиди иродат ба даст вай нест , пас ҳеҷ чиз ба даст вай набӯд .

Ва тамомӣ ин бидон бишносӣ ки бадоне ки феълӣ ки ба одамӣ ҳўолт кунанд бар се ваҷҳаст : яке он ки Маслан агар пой бар об наад фурӯ шавад , гӯйанд обро хрқи бикрад ва аз як дигар ҷудо кард . Инро феъл табиӣ гӯйанд . Ва дигари он ки гӯйанд одамии нафаси бузад ва инро феъл иродатӣ гӯйанд . Сими он ки гӯйанд сухан гуфт ва бирафт . Ва инро феъл ихтиёрӣ гӯйанд . Аммо он феъли табиӣ пӯшида нест ки ба вай нест ки чун вай бар рӯй об ҳозир хоҳад омад лобудаст ки аз гаронии ваии об аз ҳам шикофта шавад ва ин на ба вай буд ки агар хоҳад на чунин буд , балки агар сангӣ бар рӯй об наҳй ба об фурӯ шавад . Фурӯ шудан на феъл сангаст .

Аммо феъли иродатӣ чун нафас заданаст . Чун тааммул кунӣ ҳамчунинаст ки агар хоҳад ки нафаси бозгирд ва агарна ва касе ки қасд кунад ки сӯзанӣ дар чашм касе занад аз давр , ба зарурати он каси чашми барҳам задан гирад ва агар хоҳад ки назанад натавонад ки вайро чунон офарӣдаанд ки онро иродат ба зарурат падед меояд дар вай , чунон ки вайро офарӣдаанд ки ба об фурӯ шавад чун бар оби истад . Пас изтирори одамӣ дар ин ҳарду маълум шуд .

Аммо феъли ихтиёрӣ чун рафтану гуфтан , ашкол дар инаст ки агар хоҳад кунад ва агар нахоҳад накунад , влкн бояд ки бадоне ки агар хоҳад он вақт хоҳад ки ақли вай ҳукм кунад ки хайри ту дар инаст . Ин иродат ба зарурат падед ояду аъзоро ҷнбонидн гирад , ҳам чун чашми барҳам задан вақте ки сӯзан аз давр ояд , локин чун илми он ки сӯзани зарар чашмасту барҳам задан хайраст ҳамеша ҳозираст ва бар бдиҳаҳ маълумаст онро ба андеша ҳоҷат набӯд ки беандеша худ донист ки он хезаст . Аз донистани хайр дар он иродат падед ояд ва аз он иродати қудрат ба зарурат дар кор ояд .

ӣнҷо чун он андеша шуд ҳам бидон сифати гашт ки онҷо буд ва ҳам он зарурат падед омад , чаҳ агар касе чӯбӣ баргирад , ва касеро мезанад , ӯ май гурезад ба табъ , то аг ба канор намерасад ва донад ки ҷустан аз осонтар аз чӯб хӯрдан ба ҷаҳд ва агар донад ки он азим тараст ба зарурати пой вай боистад ва тоъат надорад ки ҳаракат кунад . Ки ҳаракати пой дар банд иродатасту иродат дар банди он ки бидонад ки он беҳтараст . Ва барои инаст ки касе хештанро натавонади кишт агарчӣ даст дорад ва кор дорад ки қудрати даст дар банд иродатасту иродат дар банди он ки ақл бигӯед ки ин хабар туаст ва карданӣаст . Ва ақл низ музтараст ки чун оина Эйаст ки ончии шиносад дар ваии сӯрати он падед ояд . Чун куштани худ хайр набошад ақл ҳукм накунад ва он иродат падед наёяд , магар вақте ки дар балое бошад ки тоқат он надорад ки куштан аз он беҳтар набошад . Пас инро феъли ихтиёрӣ аз он гуфтанд ки хайри вай дар тамиз падед ояд , вагарнаи зарурати ин чун падед омад ҳам чун зарурати нафас задану чашми барҳам заданасту зарурати он ҳам чун зарурат ба оби фурӯ шуданаст .

Ва ин асбоб дар ҳам бастаасту ҳалқаҳои силсилаҳоро асбоб бисёрасту шарҳи он дар китоб эҳё бигуфтаем , аммо қудрат ки дар одамӣ офарӣдаанд яке аз ҳалқаҳои он силсилааст . Аз ӣнҷои гумони барад ки ба вай чизеаст ва он ?хитой маҳзаст ки таъаллуқи он ба вай беш аз ин нест ки ваии маҳал онасту роҳгзр онаст , пас ваии роҳгзр ихтиёраст ки дар вай меофаринанду роҳгзри қудрату иродат ки дар вай меофаринанд , пас чун дарахт ки аз бод меҷунбад ва дар ваии қудрат ва иродат наёфариданду вайро маҳал он насохтанд , ба зарурати онро изтирори маҳз ном кардаанд , чун эзади таъолӣ ончӣ кунад қудрати вай дар банди ҳеҷ чиз нест беруни вай , онро ихтироъ гуфтанд .

Ва чун одамӣ на чунин буд ва на чунон ки қудрату иродати вай ба асбобии дигар таъаллуқ дорад ки он на ба дасти вай буд , феъли вай монанди феъли худоӣ таъолӣ набӯд то онро халқ ва ихтироъ гӯйанд ва чун ваии маҳали қудрату иродат буд ки ба зарурат дар вай меофаринанд монанди дарахт набӯд то феъли вайро изтирор маҳз гӯйанд , бали қисмии дигар буд вайро номи дигар талаб карданд ва онро касб гуфтанд . Ва аз ин ҷумла маълум шуд ки агар чаҳ зоҳиран кори одамӣ ба ихтиёр вайаст , локини худ дар нафаси ихтиёри хуш музтараст , агар хоҳад ва агар нахоҳад , пас ба дасти вай чизе нест .