Ин миқдор ки гуфта омад аз аҳволи дили одамӣ , дар чунин китоби кифоят буд ва агар касе зиёдат шарҳӣ хоҳад , дар китоб « аҷоиби алқлб » гуфтаему бад-ӣн ҳар ду китоби ҳам одамии хештани шинос тамом нагардад ки ин ҳамаи шарҳи баъзе аз сифот диласт ва ин як рукнаст аз вайу дигари рукни одамӣ танасту андари офариниши тан низ аҷоиб бисёрасту андар ҳар узвӣ аз зоҳиру ботини ваии маъонӣ аҷибасту андар ҳар яке ҳикматҳо ғарибаст .

Ва андари тани одамӣ чанд ҳазор рагу пай ва устихонаст , ҳар яке бар шаклӣу сифатии дигар ва ҳар яке барои ғаразии дигар ва ту аз ҳама бехабар бошӣ , балки ин миқдори доне ки дасту пой барои гирифтан ва рафтанасту забон барои гуфтанаст , аммо он ки чашм аз даҳ табақаи мухталиф таркиб кардаанд ки агар аз даҳ яке кам шавад , дидор ба халал шавад , ндонӣ ва ндонӣ ки он ҳар табақа барои чист ва ба чаҳ ваҷҳ дар дидор бидон ҳоҷатасту миқдори чашми худ пайдоаст ки чандасту шарҳи илми вай дар муҷалладҳои бузург гуфтаанд , балки агар ин ндонӣ аҷиб нест ва низ ндонӣ ки аҳшоءи ботин чу кабиду тиҳолу мрораҳу кулияу ғайри он аз барои чист кабид барои онаст ки таомҳои мухталиф ки аз меъда ба вай расад , ҳамаро як сифат гирданд ба ранги хӯн то шоиста он шавад ки ғизои ҳафт андом шавад ва чун хӯн дар ҷигар пухта шуд , пораи дардӣ аз вай бимонад ва он савдо буд тиҳол барои онаст ки то он савдо аз вай бастанд ва бар сари ваии кафӣ аз зрдоб гирданд ва он сафро буд марорат барои онаст то он сафро аз ваии бикашад ва чун хӯн аз ҷигар берун ояд , тангу рақиқ ва беқавом буд кулия барои онаст то он об аз вай бастанд то хӯн бесафро ва бесавдо ва бо қавом ба урӯқ расад .

Агар мароратро олатӣ расад , сафро бо хӯн бимонад , аз ваии иллати ирқони хезаду дигари иллатҳо сафрое дар вай падедор ояд ва агар тиҳолро офатӣ расад , савдо бо хӯн бимонад , иллатҳои савдое дар вай пайдо ояд ва агар кулияро офатӣ расад , об дар хӯн бимонаду истисқо падедор ояд .

Ва ҳамчунин ҳар ҷузвиро аз аҷзоъи зоҳиру ботин барои корӣ офарӣдаанд ки тан бе он ба халал бошад , балки тани одамӣ бо мухтасарии вай , мисолӣаст аз ҳамаи олам ки аз ҳар чаҳ дар олами офарӣда шудааст , андари вай нмўдгорӣаст устихон чун кӯҳасту арақ чун боронасту мӯӣ чун дарахтонасту димоғ чун осмонасту ҳавос чун ситорагонасту тафсили ин низ дарозаст , балки ҳамаи аҷноси офаринишро дар вай мисолӣаст чун хӯку сагу гургу сутуру деву парӣу фиришта , чунонкӣ аз пеш гуфта омадааст , балки аз ҳар пешаи варӣ ки дар оламаст , дар ваии нмўдгор дараст он қӯт ки дар меъдааст , чун таббохаст ки таом ҳазм кунад ва он ки софии таомро ба ҷигар фиристаду сФлро ба амъо , чун ассораст ва он ки таомро дар ҷигар хӯн кунад , рангразаст ва он ки хӯнро дар синаи шер сипед гирданд ва дар асниини нутфа сифед гирданд , чун гозраст ва он ки дар ҳар ҷузвии ғизо аз ҷигар ба хештан кашад , чун ҷлобаст ва он ки дар кулияи об аз ҷигар мекашад то дар масона меравад , чун саққост ва он ки сФлро берун андозад , чун кносаст ва он ки сафроу савдои ангезад дар ботин то танро табоҳ кунад , чун айёр муфсидаст ва он ки сафро ва иллатҳоро дафъ кунад , чун раис одиласту шарҳи ин низ дарозаст .

Ва мақсӯд аз ин онаст ки бадоне ки чанд омилҳост мухталиф ва дар ботини ту , ҳар яке ба кории машғӯл ва ту дар хоб хуш бошӣ ва эшон ҳеҷ аз хизмати ту нёсоинд ва ту на эшонро бадоне ва на шукри он ки эшонро ба хизмати ту ба пой кардаанд ба ҷойоварӣ .

Агар касе як рӯзи ғуломи хешро ба хизмат ту фиристад , ҳамаи рӯз балки ҳамаи умр ба шукри вай машғӯл бошӣ ва онро ки чунин чандини ҳазор пешаи варро дар даруни ту ба хизмати ту фиристодааст ки дар ҳамаи умри ту як лаҳза аз хизмати ту фурӯ нанишинанд , аз ваии худ ёд наёварӣ .

Ва донистани таркиби тану манфиати аъзои вайро илм ташреҳ хонанд ва он илмӣаст азиму халқ аз он ғофил бошанд ва нахонанд ва он ки хонд , барои он хонд то дар илми тиб устод шаваду тиби илми худ мухтасараст ва агар чаҳ ба вай ҳоҷатаст ба роҳи дайн таъаллуқ надорад .

Аммо касе ки назар дар тан барои он кунад то аҷоиби сунъи худоӣ таъолӣ бинад , вайро се сифат аз сифоти илоҳят зарурӣ шавад : яке он ки бидонади баннокунанда ин қолабу офаринандаи ин шахс , қодирӣаст бар камол ки ҳеҷ нақсу аҷзро ба қудрати вай роҳ нест ки аз қатраи оби чунин шахс тавонад офарид ва он ки ин тавонад кард , зинда кардан пас аз марг бар ӯ осонтар буд дувуми он ки олимӣаст ки илми вай муҳӣтаст ба ҳамаи корҳо ки ин чунин аҷоиб бо чунин ҳикматҳои ғариб мумкин нагардад ало ба камоли илми сеюм он ки лутфу раҳмату анояти вайро ба бандагони ҳеҷ ниҳоят нест ки аз ҳар чаҳ дар мебоист , офаридагор дар офаридан ҳеҷ чиз боз нагирифтааст , балки ончӣ ба зарурат мебоист , чун дилу ҷигару димоғу усӯл ҳайвон бидод вончаҳ ба ваии ҳоҷат буд , агар чаҳ зарурӣ набӯд чун дасту пойу чашму забон , ҳама бидоду ончӣ на бидон ҳоҷат буд ва на зарурат ,у локин дар ваии зиёдати зинат буд ва бар он ваҷҳи некӯтар буд , он низ бидод , чун сиёҳии мӯӣу сурхии лабу гўжии абрӯӣу ҳамвории мижгони чашму ғайри он .

Ва ин лутфу аноят на бо одамӣ танҳо карду бас , балки бо ҳамаи офарӣдаҳо то сорхку занбӯру магас ки ҳар яке эшонро ҳар чаҳ боист бидоду ҳамаи шакли эшону зоҳири эшонро ба нақшҳо ва рангҳои некӯ биёрост .

Пас назар дар тафсили офариниши тани одамӣ , калиди маърифати сифот илоҳятаст бар ин ваҷҳу бад-ӣни сабаби илм шарифаст , на бидон сабаб ки табибонро бидон ҳоҷатаст .

Ва ҳамчунон ки ғароиби шеъру таснифу санъат , ҳар чанд ки бештари доне , азимати шоиру мунсифу сонеъ дар дили ту зиёдат буд , аҷоиби сунъи эзади таъолӣ ҳамчунин мифтоҳ илмаст ба азимати сонеъ , ҷли ҷалола , ва ин низ бобӣ аз маърифат нафасаст , влкн мухтасараст ба азоФт бо илми дил ки ин илм танасту тан чун мураккабасту дил чун савору мақсӯди офариниш савораст на мураккаб ки мураккаб барои савораст на савор барои мураккаби влкни ин миқдор низ гуфта омад то бадоне ки бад-ӣни осонии хештанро ба тамомӣ натавон шинохт , бо он ки ба ту ҳеҷ чизи наздиктар аз ту нест ва касе ки худро нашинохта бошаду даъвии шинохти чиз дигар кунад , ҳамчун муфлисӣ бошад ки худро таом натавонад дод , даъвӣ он кунад ки даравишони шаҳри ҳамаи нон вай мехуранд ва ин , ҳам зишт буд ва ҳам маҳол .