Ин бечораи табиии маҳрӯму мунаҷҷими маҳрӯм , корҳо бо табоиъу нуҷуми ҳўолти крдндўи мисоли эшон чун мӯрчааст ки бар коғаз меравад ва коғаз мебинад ки сиёҳ мешавад ва бар ваии нақшӣ пайдо меояд нигоҳ кунад , сари қаламро бинад , шод шавад ва гуяд , « ҳақиқати ин кор бишнохтам ва фориғ шудам . Ин наққошӣ қалам мекунад » ва ин мисли табиӣаст ки ҳеҷ чиз надонист аз таҳаррукоти олами ҷузи дараҷаи бози пасин .

Пас чун мӯрча дигар биёмад ки чашми ваии фарохтар буду масофати дидори ваии бештар , гуфт ғалат кардӣ ки ман ин қалами мусаххар май байнаму варои ваии чизеи дигари ҳамеи байнам ки ин наққошӣ вай мекунаду бад-ӣн шод шуд ва гуфт , « ҳақиқат инаст ки ман донистам ки наққош ангуштаст на қаламу қалам мусаххараст » ва ин мисол мунаҷҷимаст ки назари вай бештар бикашед ва бидид ки табоиъи мусаххар кавокибанд , ва локин надонист ки кавокиби мусаххар ва Фариштагонанд ва ба дараҷотӣ ки варои он буд роҳ наёфт .

Ва чунончии ин тафовути миёни табиӣу мунаҷҷим аз олам аҷсом афтод ва аз вай хилофӣ хост , миёни касоне ки ба олами арвоҳ тараққӣ карданд ҳам ин хилофаст ки бештари халқ чун аз олами аҷсом тараққӣ карданду чизеи беруни аҷсом боз ёфтанд , бар аввали дараҷа фурӯд омаданд ,у роҳи миъроҷ ба олами арвоҳ бар эшон баста шуд ва дар олами арвоҳ ки он олам анвораст ҳамчунин ақаботу ҳуҷб бисёраст , баъзе дараҷаи вай чун кавкаб , ва баъзе чун қамар , ва баъзе чун шамс ва ин ?мароқии миъроҷ касонеаст ки малакӯти алсмўот ба эшон намоянд , чунон ки дар ҳақи халил ( ъ ) хабар дод ҳақи ъзўҷл : « ӯ кзолк нарай иброҳӣми малакӯти алсмўоту аларз » то онҷо ки гуфт : « ании ваҷҳати ваҷҳеи ллзии Фитри алсмўоту аларз » ва барои ин буд ки расӯл ( с ) гуфт : « ани аллоҳи ъзўҷли сабъин ҳҷобои ман нури луи кашфҳо лои ҳтрқти сбҳоти виҷҳаи кули ман адрки Басра »у шарҳи ин дар китоб « мшкўаҳи алонўру мусаффоаи алосрор » гуфтаем , аз онҷои талаб бояд кард .

Ва мақсӯд онаст ки бадоне ки табиии бечора ки чизе бо ҳарорату рутӯбат ва баравадату юбусат ҳўолт кард , рост гуфт ки агар эшон дар миёнаи асбоби илоҳии набудандӣ , илми талаби ботил будӣ , влкни хато аз он ваҷҳ кард ки чашми ваии мухтасар буд , ба аввали манзил фурӯд омад ва аз ӯ аслии сохт на мусаххарӣу худовандии сохт на чокарӣу ваии худ аз ҷумлаи чокарон бозпасинаст ки дар саф алнъол бошаду мунаҷҷим ки ситораро дар миён асбоб оварад , рост гуфт ки агар на чунин будӣ , шабу рӯзи баробар будӣ ки офтоби ситора Эйаст ки равшаноӣу гармӣ дар олам аз вайасту зимистону тобистони баробар будӣ ки гармии тобистон аз онаст ки офтоб ба миёни осмон наздик шавад ва дар зимистон давр шавад ва он худоӣ ки дар қудрат вай ҳаст ки офтобро гарму равшани офарид , чаҳ аҷаб агар Зуҳалро сарду хушки офаринаду Зуҳраро гарм ватар офаринад , ин дар мусулмонии ҳеҷ қадаҳ накунад мунаҷҷим аз онҷо ғалат кард ки аз нуҷуми аслу ҳўолти гоҳи сохту мусаххарӣ эшон набидид ва надонист киу алшмсу алқмру алнҷўми мусаххароти бомраҳу мусаххар он бошад ки вайро ба кор доранд , пас эшон коргаронанд , на аз ҷиҳати хеш , балки ба кори доштгоннд аз ҷиҳати уммоли Фариштагон , чунон ки аъсоби мустаъмалат дар таҳти таҳрики атроф , аз ҷиҳати қӯтӣ ки андар димоғасту кавокиби ҳам аз чокарони боз пасинанд , агар чаҳ дар дараҷа ӣ нақибонанд ва ба сафи алнъол наанд , чун чаҳор табъ ки эшон мусаххарони боз пасинанд , чун қалам дар китобат .