Ҳамоно ки гӯйӣ ки ин шарҳ ва ин тафсили мухолиф онаст ки ҳама уламо мегӯйанд ва дар кутуб овардаанд ки эшон гуфтаанд ки ин корҳо ҷуз ба тақлид ва самоъ натавон донистану басиратро бидон роҳ набошад .

Бидон ки узри эшон аз пеш пайдо карда омад ки чист ва ин сухани мухолиф он нест ки ҳар чаҳ эшон гуфтаанд дар шарҳи охират дурустаст , влкн аз шарҳи маҳсусоти берун нашудаанд ё рӯҳонӣотро надонистаанд ва ё он ки бдонстаҳаст шарҳ накардааст ки бештари халқ дар наёбанд .

Ва ҳар чаҳ ҷисмонӣаст ҷуз ба самоъу тақлид аз соҳиби шаръ маълум нашавад , аммо ин дигари қисми фаръи маърифати ҳақиқат рӯҳаст ва ба донистани вай роҳӣаст аз тариқи басирату мушоҳидаи ботину бад-ӣн касе расад ки аз ватани хеш мФорқт кунад онҷо ки муваллиду Масқати алрос вайаст бноистду сафари роҳи дайн Фропиш гираду бад-ӣни ватан на шаҳру хона май хоҳем ки он ватан қолабасту сафари қолабро қадре нест локини он рӯҳ ки ҳақиқату сар одамӣаст , вайро қароргоҳӣаст ки аз онҷо падед омадасту ватани вай онаст ва аз ӣнҷои вайро сафарӣасту вайро дар роҳ манозиласт ва ҳар манзилии олимии дигару ватану қароргоҳи ваии аввал маҳсусотаст , онгаҳ мтхилот , онгаҳ мавҳумот , онгаҳ маъқӯлоту маъқӯлоти манзили чаҳорум вайаст ва аз ҳақиқати худ дар ин олами чаҳорум хабар ёбад ва беш аз ин хабар надорад .

Ва ин оламҳо ба мисолии фаҳм тавон кард ва он онаст ки то одамӣ дар олами маҳсусот буд , дараҷаи вай чун дараҷаи фарроша буд ки хештанро бар чароғ мезанад ки вайро ҳис чашм ҳаст , влкни хаёл ва ҳифз нест ки вай аз зулмат бигурезаду равзан талаб кунад , пиндорад ки чароғ равзанӣаст . Хештан бар вай ҳаме занад , чун дард оташ биёбад , он дард дар ҳифз вай бинмоанд ва дар хаёли ваии бноистд ки вайро хаёл ва ҳифз нест ва бидон дараҷа нарасидааст , аз он сабаби дигари бори хештанро мезанад бар чароғ то ҳалок шавад ва агар вайро қӯти хаёлу ҳифзи мтхилот будӣ , чун як роҳ дарднок шудӣ муовинат накардӣ ки ҳайвоноти дигарро як роҳ бизананд , чун чӯб бенанд бигурезанд ки хаёли он дард дар ҳифз эшон бимонада бошад , пас маҳсусоти манзил авваласт .

Манзили дувум мтхилотаст ва то одамӣ дар ин дараҷа буд бо бҳимаҳи баробари бўод то аз чизе ранҷур нашавад , надонад ки аз вай бибояд гурехт , влкн чун як бор ранҷур шавад , дигар бор бигурезад .

Манзили сеюм мавҳумотаст ва чун бидон дараҷа расад бо гӯсфанду асб баробараст ки бошад ки аз ранҷ нодида бигурезаду бидонад ки душманаст ва ранҷ хоҳад буд ки гӯсфанд ки ҳаргизи гург надида бошаду асб ки ҳаргизи шер надида бошад , чун гургу шерро бенанд бигурезанд ва бидонанд ки душманаст , агарчӣ аз гову пелу уштур ки ба шакл азимтар ояд нгризнд ва ин дидорӣаст ки дар ботини вай ниҳодаанд ки бидон душмани хешро бибинанд ва бо ин ҳама аз чизе ки фардо хоҳад буд , ҳазари натавонад кардан ки ин дар манзил чаҳорум бошад .

Ва ин манзил маъқӯлотаст , чун одамӣ ба ӣнҷо расад , аз ҷумла бҳоем даргузарад , то ӣнҷо бҳоем бо вай ҳамроҳ буданду ӣнҷо ба ҳақиқат ба аввали олам инсоният расад ва чизҳо мебинад ки ҳису тахайюлу ваҳмро бидон роҳ набошад ва аз корҳо ки дар мстқбл хоҳад буд , ҳазар кунаду рӯҳу ҳақиқати корҳо аз сӯрат берун кунад ва дарёбаду ҳудӯди ҳақиқат ҳар чизе ки ҷумлаи сӯратҳо он чизро шомил буд дарёбад ва чизҳо ки дар ин олам тавон дид , бениҳоят набӯд , чаҳ ҳар чаҳ маҳсус буд ҷуз дар аҷсом набӯду аҷсоми ҷузи мутаноҳии натавонад буд .

Ва тараддуду равиши вай дар олами маҳсусот , ҳамчун рафтанаст бар замин ки ҳама касе тавонаду равиши вай дар олами чаҳорум , дар маҳзи арвоҳу ҳақоиқи корҳо чун рафтанаст бар об ;у тараддуди вай бар мавҳумот , чун бӯданаст дар киштӣ ки дараҷаи миёни об ва хокасту варои дараҷаи маъқӯлот мақомӣаст ки он мақоми анбиёу авлиёу аҳл тасаввуфаст , ки мисли он чун рафтанаст дар ҳаво ва барои он буд ки расӯлро гуфтанд ки , « исо ( ъ ) бар об бирафт гуфт , « валав аз дод яқинан лмшии фии алҳўоء » « агар дараҷаи яқини вай зиёдат шудӣ , дар ҳаво бирафтӣ . »

Пас манозили сафари одамӣ дар оламҳои идрокот буд ва ба охири манозил хеш бошад ки ба дараҷа млоикаҳ расад пас аз охир дараҷа бҳоем то аъло дараҷоти млоикаҳ , манозили миъроҷ одамӣасту нишебу болои кор вайасту вай дар хатараст ки ба асфали алсофлин фурӯ шавад ё ба аъло алӣин расаду иборат аз ин хатар чунин омад , « анои ързнои аломонаҳи алии алсмўоту алозу алҷболи Фобини ани иҳмлнҳоу ашФқни минҳо ва ҳамлҳо алонсони анаи кони злўмои ҷҳўло » .

Ҳар чаҳ ҷамодаст дараҷа бингараду вай бехабар буд , пас бехатар буду млоикаҳ дар алӣинанд ва эшонро берун аз дараҷаи худ роҳ нест , балки дараҷа ҳар касе бар вай вақфаст , чунонкӣ гуфтанд , « ва мо мнои алолаҳи мақоми маълум » ва бҳоем дар асфал алсофлинанд ва эшонро ба тараққӣ роҳ несту одамӣ дар васат ҳар дуаст ва дар хатаргоҳасту вайро мумкинаст ки ба тараққӣ ба дараҷа млоикаҳ расад ва ба таназзул бо дараҷа бҳоем ояду маънии таҳаммули амонати тақлиди ӯҳда хатар бошад , пас ҷузи одамиро худ мумкин нест ки бор амонат кашад .

Ва мақсӯд онаст ки гуфтӣ ки бештари ин суханҳо гуфтаанд , то бадоне ки ин аҷаб нест ки мусофир ҳамеша мухолиф муқӣмон бошаду бештари халқ муқӣм бошанду мусофири нодир буд ва касе ки аз маҳсусоту мтхилот ки манзилгоҳ авваласт ватану мустақари хеши сохт ҳаргизи вайро ҳақоиқу арвоҳи корҳо макшуф нагардад ва рӯҳонӣ нашаваду аҳком рӯҳонӣон банданд бидон сабаб буд ки шарҳи ин дар китобҳо камтар шавад , пас бад-ӣни миқдор ақтсор кунем аз шарҳи маърифати охират ки аФҳом беш аз ин эҳтимол накунад , балки бештари аФҳоми ин миқдорро худ эҳтимол накунад .