Агар хоҳӣ ки аз ҳақиқати марги асарии бадоне ки маънӣ вай чист , бидон ки одамиро ду рӯҳаст яке аз ҷинси рӯҳи ҳайвонот ва мо онро « рӯҳи ҳайвонӣ » ном кунем ва яке аз ҷинси рӯҳи млоикаҳ ва мо онро « рӯҳи инсонӣ » ном кунем ва ин рӯҳи ҳайвониро манба диласт , он гӯшт ки дар ҷониби чап ниҳодаасту вай чун бухорӣ латифаст аз ахлоти ботини ҳайвону вайро мизоҷии муътадил омадаасту вай аз дил ба воситаи урӯқи зўорб ки онро набз ва ҳаракат бошад , ба димоғу ҷумла андомҳо мерасад ва ин рӯҳи ҳмоли қувваи ҳис ва ҳаракатаст ва чун ба димоғ расад , ҳарорати вай кам шавад ва муътадил гардаду чашм аз ваии қӯти басари пазираду гӯш аз ваии қувваи шунидани пазирад ва ҳамчунин ҳамаи ҳавос ва мисли вай чун чароғӣаст ки дар хонае гирд бар меояд , ҳар куҷо мерасад , деворҳои хона аз вай равшан мешавад , пас чунон ки рўшноӣии чароғ дар девор пайдо меояд , ба қудрати эзади таъолӣ ҳамчунин қӯти биноӣӣу шнўоӣӣу ҷумлаи ҳавос аз ин рӯҳ дар аъзои зоҳир падед меояд агар дар баъзе урӯқ , садае ва бандӣ уфтад , он узв ки пас аз он бандагон бошад , маъаттал шавад ва мафлуҷ гардад ва дар ваии қӯти ҳис ва ҳаракат набошаду табиби ҷаҳд он кунад ки сада бигушоед .

Ва мисли ин рӯҳ чун оташ чароғаст ва мисли дил чун фатила ва мисли ғизо чун равған , ҳамчунон ки равған аз чароғи бозгирии чароғи бимирад , чун ғизои бозгирии мазоҳи муътадили ин рӯҳ ботил шаваду ҳайвони бимирад ва ҳамчунон ки агар чаҳ равған буд , фатила чун бисёр равған бихӯрад , табоҳ шавад ва низ равған напазирад , ҳамчунин дил ба рӯзгори дароз чунон шавад ки қабул ғизо накунад ва ҳамчунон ки чизе ки бар чароғи зании чароғ фурӯ меравад , агар чаҳ равғану фатила бар ҷой буд , чун ҳайвониро захмӣ азим расад бимирад .

Ва ин рӯҳ то мизоҷи ваии муътадил буд , чунон ки шартаст , маъонии латифро чун қӯти ҳису ҳаракат қабул мекунад аз анвори млоикаҳи самовӣ ба дастурии эзади таъолӣ чун он мизоҷ аз он ботил шавад , ба ғлбти ҳарорат ё баравадат ё ба сабабии дигар , шоиста набошад қабули он осорро , чун ойинае ки то рӯй ваии рост ва софӣ бошад , сӯратҳо қабул мекунад , аз ҳар чаҳ сӯрат дорад , чун дуруст шавад ва зангор бихӯрад , он сӯрат қабул накунад , на аз он сабаб ки сӯратҳо ҳалок шуд ё ғоиб шуд , локини шойистагии ваии қабули онро ботил шуд ҳамчунин шойистагии ин бухори латифи муътадил ки онро рӯҳи ҳайвонӣ ном кардем , дар эътидоли мизоҷи вай бастааст , чун аз эътидол ботил шавад , қабул накунад ва чун қӯтҳои ҳису ҳаракат қабул накунад , аъзо аз эътои анвор ӯ маҳрӯм монад ва беҳис ва ҳаракат шавад , гӯйанд бамурд .

Маънии марги рӯҳи ҳайвонии ин буду фароҳами оварандаи ин асбоб то ин мизоҷ аз эътидол биафтад , офарӣда Эйаст аз офарӣдаҳои худои ъзўҷл ки вайро « малики аламут » гӯйанду халқ аз вай ном донанду ҳақиқати вай шинохтан дарозаст .

Ин маънии марг ҳайвонотаст , аммо марги одамӣ бар ваҷҳ дигараст чаҳ вайро ин рӯҳ ҳайвонӣ ҳасту рӯҳ дигараст ки мо онро рӯҳ инсонӣ гӯйему дил ном кардем дар баъзе аз фусӯли гузаштау вай на аз ҷинси он дигар рӯҳаст ки он ҷисмӣаст чун ҳавои латиф ва чун бухории пухта шуда ва софӣ гашта ва нсҷ ёфта , аммо ин рӯҳи инсонӣ ҷисм нест , чаҳ қисмат пазир нест вмърФти ҳақи ъзўҷл дар вай фурӯд ояд , чунон ки ҳақи ъзўҷл қисмат напазирад ва якеаст маҳали маърифати яке ҳам яке бошад ва қисмат напазирад , пас дар ҳеҷ ҷисми қисматпазир фурӯ наёяд , бал дар чизеи ягонаи нои қисматпазир фурӯд ояд .

Пас фатилау оташи чароғу нури чароғ , ҳар се тақдир кун фатила чун қолаби дилу оташи чароғ мисли рӯҳи ҳайвонӣу нури чароғ мисли рӯҳ инсонӣаст ва чунон ки нури чароғи латифтар аз чароғ буду гӯйӣ ба вай ишорат натавон кард , рӯҳи инсонӣ латифаст ба азоФт бо рӯҳи ҳайвонӣу ваии ишорат пазир нест ва ин мисоли рост буд , чун аз рӯй латофат назар кунӣ , локин аз ваҷҳеи дигар рост нест ки нури чароғи табаъу фаръи вай ва чун чароғи ботил буд вай ботил шаваду рӯҳи инсонии табаъи рӯҳ ҳайвонӣ нест , балки асл вайаст ва ба ботил шудани вай ботил нашавад , балки агар мисоли ваии хоҳӣ , нурӣ тақдир кун ки аз чароғ латифтар бошаду қавоми чароғ ба вай буд , на қавоми вай ба чароғ то ин мисол рост ояд .

Пас ин рӯҳи ҳайвонӣ , чун мураккабаст рӯҳи инсониро , аз ваҷҳе ва аз ваҷҳе чун олатӣ чун ин рӯҳи ҳайвониро мизоҷ ботил шавад , қолаби бимираду рӯҳи инсонӣ бар ҷой хеш бимонад ,у локин беолат ва мураккаб шаваду табоҳии олат , саворро зойеъ ва маъдӯм нигараданд , влкн беолат кунад .

Ва ин олат ки вайро доданд , барои он доданд то маърифату муҳаббати ҳақи ъзўҷл сайд кунад агар сайд кардааст , ҳалок шудани олати хайр вайаст то аз бори ваии барраад ва он ки расӯл ( с ) гуфт , « марги тӯҳфау ҳадя муъминаст » он буд ки касе дом барои сайд дораду бори он ҳаме кашад , чун сайд ба даст оварад ҳалоки доми ғанимат вай бошад ва агар , волъёзболлаҳ , пеш аз он ки сайд ба даст оварад , ин олат ботил шавад , ҳасрату мусӣбати онро ниҳоят набошад ва ин ?иламу ҳасрати аввали азоби қабр буд , науз биллоҳ манеҳ .