Ҳамоно ки гӯйии мазҳаби машҳури миёни фуқаҳоу мутакаллимон онаст ки ҷони одамӣ ба марг маъдӯм шавад онгоҳи вайро бо вуҷӯди бози оранд ва ин мухолиф онаст .

Бидон ки ҳар ки аз пас сухан дигарон шавад , нобӣно бошад , ва ин касе гуяд ки на аз аҳл тақлид бошад ва на аз аҳли басират ки агар касе аз аҳли басират будӣ , бдонстӣ ки марги қолаб , ҳақиқати одамиро нест накунад ва агар аз аҳли тақлид будӣ , аз қуръон ва ахбор бишнохтӣ ки рӯҳи одамии пас аз марг ба ҷои хеш буд ки арвоҳи пас аз марги ду қисмаст : арвоҳи ашқиё ,у арвоҳи съдо аммо дар арвоҳи съдо , қуръон Маҷид мефармоед : «у лои тҳсбни қтлўои фии сиблати аллоҳи амўото , бал аҳёء ъанд рбҳми ирзқўни бмои атиҳми аллоҳи ман фазлаи фараҳин » мефармоед , мапиндоред ки касоне ки дар роҳи ҳақ кушта шуданд , эшон мурдаанд , балки зиндаанд ва шодмонанд ба хлътҳо ки аз ҳазрат рубубият ёфтаанд ва бар давом аз он ҳазрати рӯзӣ хеш меситонанд ) ва аммо дар ҳақи ашқиё , кофарони бадар чун расӯл ( с )у асҳоби эшонро бикуштанд , як як эшонро овоз медод ва Нидо мекард ва эшон кушта ва мегуфт , « ё фалон , ё фалон ! ваъдаҳо ки аз ҳақ таъолӣ ёфта будам дар қаҳри душманони вай , ҳамаро ҳақ ёфтам ,у ҳақи таъолӣ таҳқиқ кард он ваъдаҳо ки шуморо дода буд ба уқубат , пас аз марг ҳақ ёфтанд ё на . »

Бо вай гуфтанд , « эшон мурдоранд , бо эшон чаро сухан май гӯйӣ ? » гуфт ( с ) « бидон худоӣ ки нафаси Муҳамад ба дасти қудрат вайаст ки эшон ин суханро шнўотрнд аз шумо , влкн аз ҷавоб оҷизанд » ва ҳар ки тафаҳҳус кунад аз ахбор ки дар ҳақи мурдагон омадаасту огоҳ бӯдан эшон аз аҳли мотаму зиёрату ончӣ дар ин олам равад , бқтъ донад ки нестии эшон дар шаръ наёмадааст , балки он омадааст ки сифати бигардаду манзили бигардаду гӯр ё ғорӣаст аз ғорҳои дӯзах ё равзае аз равзаҳои биҳишт .

Пас ба ҳақиқат бидон ки ба марги ҳеҷ чиз аз зоти ту ва аз хавоси сифоти ту ботил нашавад , локини ҳавосу ҳаракоту тахайюлоти ту ки он ба восита димоғаст ва ба воситаи аъзо , ботил шавад ва ту онҷои Бамонеи фарду муҷаррад , ҳамчунон ки аз ӣнҷо бирафтае ва бидон ки асби бимирад , агар савори ҷўлоаҳ буд фақиҳ нагардад ва агар нобӣно буд бино гардад , балки пиёда гардаду басу қолаб мураккабаст , чун асбу савори тўӣӣ .

Ва бад-ӣн сабабаст ки касоне ки аз худ ва аз маҳсусот ғоиб шаванд ва ба худ фурӯ шаванд ва ба зикри худои таъолӣ мустағриқ шаванд , чунон ки бдоитро тасаввуфаст , аҳволи охирати эшонро ба завқи мушоҳидаи ббошд ки онро рӯҳи ҳайвонии эшон агар чаҳ аз эътидоли мизоҷ бнгрдидаҳ бошад , локин то саййида шуда бошад ва чун хидрӣ дар ваии падед омада бошад то аз ҳақиқати зоти эшонро ба худ ҳеҷ машғӯл надорад , пас ҳоли эшон ба ҳоли мурда наздик бошад пас ончии дигаронро ба марг макшуф хоҳад шуд , эшонро ӣнҷо макшуф шавад онгаҳ чун бо хештан оянд ва бо олам маҳсусот уфтанд , бештар он бошад ки аз он чизе бар ёди вай бнмондаҳ бошад , влкни асарӣ аз он бо вай бимонада бошад агар ҳақиқати биҳишт бо вай намӯда бошанд , рӯҳу роҳату нишоту шодии он бо вай бошад ва агар дӯзах бар вай арз карда бошанд , кӯфтагӣу хастагии он бо вай бошад ва агар чизе аз он дар зикр вай бимонада бошад , аз он хабар боз диҳад ва агар хазонаи хаёли он чизро муҳокотӣ карда бошад , брмсолӣ бошад ки он мисоли беҳтар дар ҳифз бимонада бошад , аз он хабар боз диҳад , чунон ки расӯл ( с ) дар намози дасти фарохат ва гуфт , « хӯшае аз ангури биҳишт бар ман арза карданд , хостам ки бад-ӣн ҷаҳон оварам » ва гумон мабар ки ҳақиқатӣ ки аз хӯшаи ангури муҳокот он карда бошад бад-ӣни ҷаҳони тавон овардан , балки ин худ маҳол бошад ва агар мумкин будӣ биоварадӣ , влкни вайро кашфи афтода буд ба мушоҳидау ҳақиқати астҳолти ин шинохтан дарозаст ва туро талаб кардан ин ҳоҷат нест .

Ва тафовути мақомоти уламои чунин буд ки якеро ҳамагӣ он гирад то бидонад ки он хӯшаи ангур аз биҳишт чаҳ буд ва чаро буд ки вай бидид ва дигарон надиданд ва дигаронро насиб аз ин воқеа беш аз он набӯд ки ваии дасти бҷнбонид « алФъли алқлили лои ибтли алслўаҳ » кирдори андак ботил накунад намозро ,у андари тафсили ин назар дароз кунаду пиндорад ки илми аввалин ва охирин худ инаст ва ҳар ки ин бидонаст ва бидон қаноат накард ва бидон дигар машғӯл шуд , ваии худ маъатталаст ва аз илми шариъати маъразу мақсӯд онаст ки гумон мабарӣ ки расӯл ( с ) аз биҳишти хабари боздод ба тақлид ва ба самоъ аз Ҷабраил , чунон ки ту маънии самоъи доне аз Ҷабраил ки он маънӣ низ ҳамчун дигари корҳо шинохтае , локини расӯл ( с ) биҳиштро бидиду биҳиштро ба ҳақиқат дар ин олам натавон дид , балки вай бидон олам шуд ва аз ин олам ғоиб шуд ва ин як навъ аз миъроҷи вай буд локини ғоиб шудан бар ду ваҷҳаст : яке бмрдни рӯҳи ҳайвонӣу дигари бтосидни рӯҳи ҳайвонӣ аммо дар ин олами биҳиштро натавон дид , чунон ки ҳафт осмон ва ҳафт замин дар пӯсти писта Эй нагунҷад , заррае аз биҳишт дар ин ҷаҳон нагунҷад , бали чунон ки ҳосаҳи самъ маъзуласт аз он ки сӯрати осмону замин дар вай падед ояд , чунон ки дар чашм , ҳамаи ҳавоси ин ҷаҳонӣ аз ҳамаи лаззоти биҳишт маъзуласту ҳавоси он ҷаҳонии худ дигараст .