эй писар , бидон ва огоҳ бош ҳар чанд бозаргонии пеша Эй нест ки онро саноатии мутлақ тавон гуфт влкн чун ба ҳақиқати бенгарӣ русум ӯ чун русуми пеша варонаст ва зиракон гӯйанд ки : асли бозаргонӣ бар ҷаҳл ниҳодаанду фаръи он бар ақл , чунонк гуфтаанд : лӯлои алҷҳоли лҳлки алрҷол , яъне агар на бе хирадони Андии ҷаҳон табоҳ шудӣу мақсӯди ми азин сухан онаст ки : ҳар ки ба тамаъи афзӯнӣ аз шарқ ба ғарб равад ва ба кӯҳу дарёу ҷону тану хоста дар мухотира наад , аз дузду сълўку ҳайвони мардуми хору ноэминии роҳ бок надорад ва аз баҳри мардумони неъмати {и шарқи } ба эшон расонад ва ба мардумони машриқи неъмат ғарб бирасонад ночораи ободонии ҷаҳон буд ва ин ҷуз ба бозаргонӣ набошад ва чунин корҳои мухотираи он кас кунад ки чашми хирад дӯхта бошад . Ва бозаргони ду гӯнааст ва ҳар ду мухотирааст : яке муомила ва яке мусофира , муомилаи муқӣмонро буд ки матоъи косад ба тамаъ афзӯнӣ бихаранд ва ин мухотира бар мол буду далер ва беш байну мардӣ бояд ки ӯро дил диҳад то чизи косади бихарад , бар умеди афзӯнӣу мусофирро гуфтам ки кадомаст ; бар ҳар ду рӯй бояд ки бозаргон далер бошад ва бебок бар мол ва бо далерӣ бояд ки бо амонат ва диёнат бошад ва аз баҳри суди хеши зиён мардумон нахоҳад ва ба тамаъи суди хеши сарзаниш халқ наҷуеду муомила бо он кас кунад ки зибардаст ӯ буд ва агар бо бузургтар аз худ кунад бо касе кунад ки диёнату амонат ва мурувват дорад ва аз мардум фарибанда бипарҳезад ва бо мардумӣ ки дар матоъ бсорт надорад муомила накунад , то аз дркўби эмин буд ва бо мардуми танги бизоъату сафеҳ муомила накунад ва агар бикунади тамаъ аз суди бабрад то дӯстӣ табоҳ нагардад , чаҳ бисёр дӯстӣ ба сабаби андаки мояи суди зиёни табоҳ шудаи сет ва бар тамаъи бешӣ ба нася мъомлт накунад ки бисёр бешӣ буд ки камии бори ораду хиради ингораши бузург зиён бошад , {и чунонкӣ ман гӯям , рубоӣ :

Ва дар исрофаст то аз тасарруф бибояд аз суд мол битавон хӯрд , аз моя набояд хӯрдан , ки бузургтарин зӣонеи бозаргонро аз моя хӯрданасту беҳтарини матоъии онро дон ки ба ратл ва саман бихаранд ва ба дирам санг фурушанду бадтарӣни матоъӣ ба хилофи ин дон ва аз харидани ғалла ба умед суд бипарҳез , ки ғаллаи фуруши модоми бад буду бад ният бошаду тамомтарин диёнатӣ онаст ки бар харид дурӯғ нагӯяд , ки кофару мусулмонро бар харида дурӯғи гуфтани нописанд буд , чунонкии ман дар он ду байтӣ гӯям , байт :

Бояд ки байъи нокардаи ҳеҷ чиз аз дасти надиҳад ва дар муомила шарм надорад , ки зиракон гуфтаанд ки : шарми рӯзиро бакоҳаду муҳобо кардан аз бешӣ одат накунад валикин бемурувватӣ низ тариқат накунад , ки мутасаррифони ин саноат гуфтаанд ки : асли бозаргонӣ тасарруфасту мурувват , неи тасарруфи мол нигоҳ дораду муруввати ҷоҳи чунонкӣ дар ҳикоят шунидам :

Ҳикоят : шунӯдам ки рӯзии бозаргонӣ буд , бар дар дӯкони бёъии ҳазор динор муомила кард . Чун муомила ба поён расед миёни бозаргону бёъ ба ҳисоби қурозае зар хилоф шуд ; бёъ гуфт : туро бар ман динорӣ зараст . Бозаргон гуфт : динорӣу қуроза Эйаст . Бад-ӣни ҳисоби андар аз намози бомдод то намози пешин сухан рафту бозаргон сдоъ менамӯду фарёд ҳаме кард ва аз қавли худ ба ҳеҷ гӯнаи боз наме гашт , то бёъ дилтанг шуду динор ӣу қурозае ба бозаргон дод , бозаргон бастанд ва бирафт ; ҳар ки он медид марди бозаргонро маломат мекард ; шогирди бёъ аз пас бозаргон бирафт ва гуфт : эй хоҷа , шогирдона бидиҳ . Бозаргони он динору қуроза бадв дод . Кӯдаки бозгашт . Бёъ гуфт : эй ҳромзодаҳи мардӣ аз бомдод то намози пешин аз баҳр тсўҷӣ медидӣ ки чаҳ мекард , дар миёни ҷамоатӣ ва шарм намедошт , ту тамаъ кардӣ ки туро чизе диҳад ? кӯдаки зар ба устод намӯд , марди оҷизи гашт , бо худ гуфт : субҳони аллоҳ ! ин кӯдаки хуб рӯй несту сахт хирадаст , бирав заннӣ наме тавон барад ба хато , ин марди бад-ӣни бахилӣ чаро кард ин чунин сахо ? бёъ бар асар бозаргон бирафт ва гуфт : ё шайх , чизе аҷаб дидам аз ту , як рӯзи миёни қавмии маро дар сдоъи тсўии зар то намози пешини брнҷонидӣу онгоҳи ҷумла ба шогирд ман бахшедӣ , он сдоъ чаҳ буд ва ин саховат чист ? мард гуфт : эй хоҷа , аз ман аҷаби мадор ки ман марди бозаргонам ва дар шарт бозаргонӣ чунонаст ки дар вақти байъу шарӣу тасарруф агар ба як дирами мағбуни гирдами чунон буд ки нимаи умр мағбун бӯда бошам ва дар вақти мурувват агар аз касе бемурувватӣ ояд чунон буд ки бар нопокии асли хеш гувоҳӣ дода бошад , пас ман на мағбунӣ умр хоҳаму { на }и нопокии асл .

Аммо бозаргон кам сармоя бояд ки аз ҳамбозӣ бипарҳезад ва агар кунад бо касе кунад ки бо мурувват ва ғанӣ бошаду шармгин то вақти ҳайф аз ӯ ҳайфӣ наравад ва низ ба сармояи яке матоъ нахирад ки бкро ӯро харҷ бисёр уфтад ва чизе нахирад ки шикаста ва мурда бошад ва бар сармояи бахт озмоиӣ накунад , магар донад ки агар зӣоне кунад беш аз ним сармоя набӯд ва агар касе нома диҳад ки фалон ҷой бирасон , нахуст бихон ва онгоҳ бирасон , ки бисёр балоҳо дар номаи сар баста бошад , натавон донист ки ҳол чун бошад , аммо бар номаи ниёзмандон зинҳор махӯр ва ба ҳар шаҳрӣ ки дар шӯии хабари ароҷифи мада ва чун аз роҳии даройии хабари каси мада ва ба хабари таҳният тақсир макун ва бе ҳамроҳи бароа берун машав ,у ҳамроҳи сқаҳи ҷӯй ва дар корвони миёни анбӯҳии фурӯди ойу қумошоти ҷои анбӯҳи бунау миёни силаҳи дори ани Марв ва манишин , ки сълўки аввали қасд силаҳдор кунад , агар пиёда бошад бо савор ҳамроҳӣ накунад ва аз мардуми бегона роҳ напурсад , магар ки ба салоҳ бошад , ки бисёр мардум нопок бошад ки роҳи ғалати намояд ва аз пас ояд ва коло бастанд ва агар касе туро ба роҳ пеш ояд ӯро ба тозаи рӯе салом куну хештанро ба музтарӣу дармондагӣ бадв манимоӣ ва бо рсдбонон хиёнат макун , валикин ба лутфу сухани хуш бо эшон тақсир макун дар фирефтан эшон ва безоду тӯша ба роҳ берун машав ва ба тобистон бе ҷомаи зимистони Марв , агар чаҳ роҳи сахти ободон буду макориро хушнӯди дор ва чун ҷое фурӯди ое ки ошно ва далер набошӣ бёъ амин гузин ва бояд ки бо се гуруҳи мардуми суҳбати дорӣ : бо ҷавонмарду айёри пеша ва бо мардуми тавонгар ва бо муруввату ҳақи шинос ва ҷаҳд кун то ба сармоу гармоу гуруснагӣу тишнагӣ ху кунӣ ва дар осоиш исроф макун , то агар вақте ба зарурат ранҷӣ расад осои Н тар бошад ва ҳар корӣ ки битавонӣ ҳам ту кун ва бар кас эмин мабош , ки дунёи зуд фиребаст ва дар харид ва фурухт ҷилд бошу амину рости гӯ ӣ бош ва бисёр хрндаҳу боз фурӯшанда бош ва то битавонӣ ба нася сетанд ва дод макун , пас агар кунӣ бо чанд гӯна мардум макун : бо мардум кам чизу нави кӣсау донишманду алавӣу кӯдак ва бо вакилони хоси қозӣ ва бо муфтёни шаҳр ва бо ходимон , ҳаргиз бо ин қавм муомила макун ва ҳар ки кунад аз сдоъ ва пушаймонӣ нараҳаду мардуми чизеи нодидаро бар чизи устувори мадор ва бар мардуми нои озмуда эмин мабошу озмударо ба ҳар вақти миозмоӣу озмуда ба ноозмудаи мадау Муътамидӣ бадаст ояд , ки дар мисласт ки : деви озмуда ба аз мардуми ноозмудау мардумро ба мардуми озмоӣ , пас ба хештан , ки ҳар ки худро нишоед мумкин буд ки касе дигарро ҳам нишоед ; аммо ҳар крои озмоиӣ ба кирдори озмоӣ на ба гуфтору гнҷшгии нақд ба ки товусӣ ба нася , ва то дар сафари хушки даҳ ним суд ёбӣ бидиҳ ёздаҳ дар дарёи манишин , ки сафари дарёро суд то каъб буду зиён то гардан ва бояд ки ба тамаъи андаки сармоя бисёр ба боди диҳӣ ва агар бар хушкии воқеа Эй уфтад ки моли бишавади магар ҷон бимонад , дар дарё ҳар дуро бим буд , молро иваз буду ҷонро набошад ва низ кори дарё бо кори подшоҳ мисл кардаанд ки ба ҷамъ ояд ва ба ҷамъи бишавад , влкн аз баҳри осори таъаҷҷубро як бор дар нишинии раво буд , ба вақти тавонгарӣ , ки расӯл гуфтааст , слии аллоҳи алайҳу силам : аркбўи албҳри мараи вонзрўои илои осори азмаи аллоҳи таъолӣ ва ба вақти ситад ва дод бемкос мабош валикини мкоси дархур охирён куну кори хеши ҷумла ба дасти касони бози мада , ки гуфтаанд ки : ба дасти касони мор гирифтан некӯ ояду суди зиёнҳои хеши ҷумла ҳамеша шумор карда дор ва ба дасти хати хеши ҳеҷ бар хеш воҷиб макун , то агар вақте ки хоҳӣ ки мункир шӯй битавонӣ пайвастау кадхудоеи пешаи дор , то аз саҳву ғалат эмин бошӣ ва бо ғуломону касони хеш ҳамеша шумор карда дору муомилаи худ боз мепрессу мутолиа ҳаме кун , то аз огоҳ бӯдани суду зиёни хеш фурӯ наМонӣ ва аз мардум бо хиёнат бипарҳез ва бо мардумон хиёнат макун , ки ҳар ки бо мардумон хиёнат кунаду пиндорад ки он хиёнат бо мардумон кардааст , ғалат сӯй ӯст , кони хиёнат бо худ кардааст .

Ҳикоят : мардӣ буд гӯсфанддору рамаҳои бисёр дошт ва ӯро шабоне буд , ба ғояти порсоу муслеҳ , ҳар рӯзи шери гӯсфандони чндонкаҳ будӣ , худро аз суду зиён ва кам беш , ҳам чндонк ба ҳосил кардӣ , ба наздики худовандони гӯсфандони барадӣ ; он мард ки шери барадии об бар вай наҳодӣ ва ба шубон додӣ ва гуфтӣ бирав ва бифурӯш ва он шубони он мардро насиҳат мекард ва панд медод ки : эй хоҷа , бо мусулмонон хиёнат макун , ки ҳар ки бо мардумон хиёнат кунад оқибаташи ноМаҳмӯд буд , марди сухан шубон нишнид ва ҳам чунон об мекард , то иттифоқро як шаби ин гӯсфандонро дар рӯдхонаи бхўобонид ва худ бар болой баланд бирафт ва бихуфту фасли баҳор буд , ногоҳ бар кӯҳи боронӣ азим бабореду силии бхост ва андарин рӯдхона афтод ва ин гӯсфандонро ҳамаро ҳалок кард , [ байт :

Ва як рӯзи шубон ба шаҳр омаду пеши худованд гӯсфандон рафт бешер , мард пурсед ки : чаро шер наёвардӣ ? шубон гуфт : эй хоҷа , туро гуфтам ки : об бар шер меомез , ки хиёнат бошад , фармон ман накардӣ , акнӯн он обҳо ки ҳама ба нархи шери мардумонро дода будӣ ҷумла шуданду дӯш ҳамла овараданду гӯсфандони турои ҷумлаи ббрднд .

Ва то битавонӣ аз хиёнат кардан бипарҳез , ки ҳар ки ба як бори хоин гашти ҳаргиз касе бирав эътимод накунаду ростӣ пеша кун , ки бузургтарин таррорӣ ростӣаст ; неки муомилау хуши ситад ва дод бошу касро ваъда макун , чун кардӣ хилоф макун ва хрбдаҳ магӯӣ , чун гӯйии рости гӯй , то ҳақи таъолӣ бар муомилаи ту баракат кунад ва дар муомилот дар ҳуҷҷати стдн ва додан ҳушёр бош , чун ҳуҷҷатӣ бихоҳӣ дод то нахусти ҳақ ба даст нагирӣ ҳуҷҷат аз даст манеҳ ва ҳар куҷо рӯй ошноӣ талаб кун ва агар бозаргон бошӣ ва ҳеҷ бор ба шаҳр ӣ нарафта бошӣ бо номаи муҳташамии рӯ ба търФи хеш , агар бакор ояд ,у ало зӣоне надорад ва натавон донист ки ҳол чун бошад ва бо мардум сохта бош ва бо мардуми носозандау ҷоҳилу аҳмақу коҳил ва бенамоз ва бебок сафар макун , ки гуфтаанд : алрФиқи сами алтриқ ва ҳар ки туро амин дорад гумон ӯ дар ҳақи хеш дурӯғ макун ва ҳар чаҳ хоҳии хариди нодида ва нонамӯда мхр ва ҳар ки туро амин дорад амини худ ва ӯ бош ва онч бихоҳӣ фурӯхтани аввал аз нарх огоҳ бош ва ба шарт ва паймон мафруш , то охир аз доварӣ ва гуфту гӯй руста бошӣу тариқи кадхудоеи нигоҳи дор , ки бузургтарин бозаргонӣ кадхудоеаст аз он хона бояд ки кадхудое пароканда накунӣу ҳўоиҷи хона дар солӣ ба як бор ба вақти навқони ҷумлаи бихарӣ , аз ҳар чаҳ туро бакор ояд , ду чандон ки дар сол бакор шавад бихар , пас аз нарх огоҳ бош ва чун нарх гарон шавад , аз ҳар чизе нимӣ бифурӯш , аз онч харида бошӣ , то он як соли ройгон хӯрда бошӣ ва дарин буза набӯд ва на бадномӣ ва ҳеҷ каси турои бад-ӣни маънӣ ба бухл мансӯб накунад , ки ин аз ҷумла кадхудоеаст ; чун дар кадхудоеи хеши халалии бинии тадбир он кун то дахли худ зиёдати бинӣ , то он халал дар кадхудоеи ту роҳи наёбад , пас агар чораи зиёдат кардан дахл ндонӣ аз харҷ камтар кун , ҳамчунон буд ки дар дахл зиёдат карда бошӣ . Пас агар аз бозаргонӣ некӯ науфтаду хоҳӣ ки дар илмӣ шариф бошӣ аз гузашти илми дайни ҳеҷ илмии сӯдмандтару шарифтар аз илм тиб нест ки расӯл гуфтааст , слии аллоҳи алайҳу силам : алълми илмони илми алодёну илми алобдон .