Аҷсоми табиӣ аз он рӯй ки ҷисманд бо якдигар мутасовӣанд дар ртбт , ва якеро бар дайгарии фазилатӣ ва шарафӣ нест , чаҳ як ҳади маънавии ҳамаро шомиласт ваяки сӯрати ҷинсии ҳаюлои авлои ҷумларо муқаввим ,у ихтилофи аввал ки дар эшон зоҳир мешавад , то эшонро мутанаввиъ мекунад ба анвоъи аносиру ғайри он , муқтазии табюнӣ ки мӯҷиби шарафи баъзе буд бар баъзе нест , балки ҳануз дар маърази ткоФӣ дар ртбту тасовӣ дар қӯтанд . Ва чун миёни аносири имтизоҷу ихтилот падед меояд ва ба қадари қурби мураккаб ба эътидоли ҳақиқӣ , ки он ваҳдат маънавӣаст , асари мабодӣу сувари шарифа қабул мекунанд тртбу табюн дар эшон зоҳир мешавад . Пас ончӣ аз ҷамодоти мода ӯ қабули суварро мтоўъ тараст аз ҷиҳати эътидоли мизоҷ шарифтараст аз дигарон , ва он шарафро маротиб бисёру мадориҷ бишмораст то ба ҳаддӣ расад ки мураккабро қӯти қабули нафаси наботӣ ҳосил ояд . Пас бидон нафас мушарраф шавад , ва дар ӯ чанд хосияти бузург чун ағтзоу нимуву ҷазби мулоиму нФзи ғайри мулоим зоҳир шавад , ва ин қӯтҳо низ дар ӯ мутафовит уфтад ба ҳасби тафовути истеъдод . Ончӣ ба уфуқи ҷамодот наздиктар бошад монанди марҷон буд ки ба маодин беҳтар монад . Ва азуи гузашта монанди гиёҳҳое ки бебазру заръӣ , ба муҷарради имтизоҷи аносиру тулӯъи офтобу ҳбўби рёҳ , бирӯяд ва дар ӯ қӯти бақои шахси замонии дарозу тбқиаҳ навъ набӯд . Пас ҳам бар ин нсқи фазилат , бар нисбатии маҳфӯз , меафзоед то ба гиёҳҳои тухми дору дарахтони мива дор расад , ки дар эшон қӯти бақои шахсу тбқиаҳи навъ ба ҳад камол бошад , ва дар баъзе ки шарифтар бошад ашхоси зукур ки мабодии сувар маволед бошанд аз ашхоси анос ки мабодӣ мавод бошанд мтмиз шавад , ва ҳамчунин то ба дарахт хурмо расад ки ба чанд хосият аз хавоси ҳайвонот махсӯсаст , ва он онаст ки дар бенят ӯ ҷузвии муайян шудааст ки ҳарорати ғарӣзӣ дар ӯ бештар бошад , ба мсобти дили дигари ҳайвонотро , то ағсону фурӯъ аз ӯ равед , чунонкии шроӣин аз дил , ва дар лиқоҳу гшн додану бор гирифтану мушобеҳати буи ончӣ бидон боз гирад ба буии нутфаи ҳайвонот монанди дигари ҷонўронст ,у онкӣ чун сараши бибаранд ё офатӣ ба дилаш расад ё дар об ғарқа шавад хушк шавад ҳам шабиҳаст ба баъзе аз эшон . Ва баъзе асҳоби фалоҳати хосиятии дигар ёд кардаанд дарахти хурморо аз ҳамаи аҷабтар , ва он онаст ки дарахтӣ бошад ки майл мекунад ба дарахтӣ то бор намегирад аз гшни ҳеҷ дарахтии дигари ҷуз аз гшни он дарахт , ва ин хосият наздикаст ба хосияти улфату ишқ ки дар дигар ҳайвонотаст . Бар ҷумлаи амсоли ин хавос бисёраст дар ин дарахт , ва ӯро як чиз беш намондааст то ба ҳайвон расад ва он анқлоъаст аз замину ҳаракат дар талаби ғизо . Ва ончӣ дар ахбори набавии алайҳи ассалом омадааст аз онҷост , ки дарахти хурморо аммаи навъи инсон хондааст , онҷо ки гуфтааст акрмўои ъмткми алнхлаҳи ?фонҳо хилқати ман бақияи тини одам ҳамоно ки ишорати бад-ӣн маъонӣ бошад .

Ва ин мақоми ғояти камол набототасту мабдаи иттисол ба уфуқи ҳайвонот ; ва чун аз ин мартаба бугзарад маротиби ҳайвон буд ки мабдаи он ба уфуқи наботи пайваста буд , монанди ҳайвонотӣ ки чун гиёҳ таваллуд кунанд ва аз тзоўҷу тўолду ҳифзи навъ оҷиз бошанд , чун Кирмони хок ва баъзе аз ҳашароту ҷонвароне ки дар фаслӣ аз фусӯли сол падед оянд ва дар фаслии дигари мухолифи он фасл нест шаванд ,у шарафи эшон бар нботёт ба қадари тест бар ҳаракати ародӣу эҳсос , то талаби мулоиму ҷазб ғизо кунанд ; ва чун аз ин мақом бугзарад ба ҳайвонотӣ расад ки қӯти ғазабӣ дар эшон зоҳир шавад то аз мунофии эҳтирози намоянд , ва он қӯт низ дар эшон мутафовит буд ,у олати ҳарякӣ ба ҳасби миқдори қӯти сохтау маъаад буд , ончӣ ба дараҷа камол расад дар он боб ба силаҳҳои тамом , ки баъзе ба манзалати найза ҳо бошад чун шоху сарв , ва баъзе ба мсобти кордҳо ва ханҷарҳо чун дандону мхлб , ва баъзе ба маҳали табару дбўс чун сам ва ончӣ бидон монад , ва баъзе ба ҷои зубину тир чун олоти Ромӣ ки дар баҳрии мурғону ғайри он буд , мумтоз бошанд . Ва ончии он қӯти дарав ноқис бошад ба дигари асбоби дафъ чун гурехтану ҳиялат кардан махсӯс бошанд монанди оҳӯу рӯбоҳ . Ва агар таъаммул уфтад дар аснофи ҷонварону мурғон мушоҳида карда ояд ки ҳар шахсеро ончӣ бидон эҳтиёҷ буд , аз олоту асбоби фароғат , муқаддар ва муҳайёст , чаҳ ба қӯту шавкату тартиби олоти чунонкӣ ёд карда омад , ва чаҳ ба илҳоми риояти масолеҳ ки мстдъии камоли шахс ё навъ шавад , монанди шароити издивоҷу талаби наслу ҳифзи фарзанду тарбият ӯ ,у сохтани ошён ба ҳасби ҳоҷат ,у захираи ғизоу эсори он бар абнои ҷинс ,у мувофиқату мухолифат бо эшон ,у эҳтиёт ва киёсту тҳрӣу фаросат дар ҳар бобӣ , ба ҳаддӣ ки хирадманд дарон мутаҳайир шавад ва ба ҳикмату қудрати сонеъи хеш эътироф кунад , субҳони алзии أътии кули шийъи халқаи сами ҳудоу ихтилофи аснофи ҳайвонот аз тафовути мадориҷи нботёт зиёдатаст , аз ҷиҳати қурби он ба бсоиту баъди ин азон . Ва шарифтарин анвоъ онаст ки киёсту идрок ӯ ба ҳаддӣ расад ки қабули тأдиб ва таълим кунад то камолӣ ки дар ӯ мФтўр набӯд ӯро ҳосил шавад , монанди аспи мؤдбу бози муаллим . Ва чндонкаҳи ин қӯт дар ӯ зиёдат буд мазият ӯро руҷҳони бештар буд , то ба ҷое расад ки мушоҳидаи афъоли эшонро кофӣ буд дар таълим , чунонкии ончии бибинанд ба муҳокоти назири он ба тақдим расонанд бериёзатӣу табаъӣ ки бадишон расад ; ва ин ниҳояти маротиби ҳайвонот буду мартабаи аввал аз маротиби инсони бад-ӣни мартаба муттасил бошад , ва он мардумоне бошанд ки бротроФи иморати олам сокинанд монанди Сӯдони мағрибу ғайри эшон , чаҳ ҳаракоту афъоли амсоли ин синфи муносиби афъоли ҳайвонот буд .

Ва то ин мақоми ғоят ҳар тартибу тафовут ки уфтад муқтазои табиат буд ,у баъд аз ин маротиби камолу нуқсони муқаддар бар иродату рӯят буд пас ҳар мардум ки ин қавӣ дар ӯ тамом уфтад ва ба истеъмоли олоту истинботи муқаддамоти онро аз нақсоне ба камолӣ беҳтар тавонад расониди фазилату шараф ӯ зиёдат буд бар онкии ин маъонӣ дар ӯ камтар бошад ,у авоили ин дараҷоти касонеро буд ки ба всилти ақлу қӯти ҳадси истихроҷи сноъоти шарифу тартиби ҳрФтҳои дақиқу олот латиф мекунанд ,у баъд азон ҷамоатӣ ки ба уқулу афкору таъаммул бисёр дар улӯму маорифу иқтизои фазойили хавз май намоянд , ва аз эшон гузаштаи касоне ки ба ваҳйу илҳоми маърифати ҳақоиқу аҳком аз муқаррабони ҳазрати илоҳят бе тавассути аҷсом талаққӣ мекунанд ва дар такмили халқу танзими умӯри маошу маъоди сабаби роҳату саодати аҳли ақолим ва адвор мешаванд . Ва ин ниҳояти мадориҷи навъи инсонӣ буд . Ва тафовут дар ин навъи бештар аз тафовут буд дар навъҳои ҳайвонот , ҳам бидон нисбат ки дар ҳайвонот ва нботёт гуфта омад . Ва чун бад-ӣн манзалат расад ибтидои иттисол буд ба олами ашраф ,у вусӯл ба маротиби малоикаи муқаддас ,у уқулу нуфуси муҷаррад . То ба ниҳояти онкии мақоми ваҳдат буд ,у онҷои доираи вуҷӯд бо ҳам расад , монанди хаттии мстдир ки аз нуқтае оғоз карда бошанд то бидон нуқта боз расад . Пас Васоит мунтафӣ шаваду тртб ва тазод бархезаду мабдау маъод яке шавад ,у ҷузи ҳақиқати ҳақоиқу ниҳояти матолиб ки он ҳақи мутлақ буд намонад ,у ибқии ваҷҳи рбки зулҷалолу алокром .

Пас аз ин шарҳи шарафи ртбти инсону фазлят ӯ бар дигари мавҷӯдоти оламу хусусиятӣ ки ӯро арзонӣ фармӯдаанд маълум шавад , бали шарафи ртбти касоне ки матлаъи нури илоҳяту мазҳари файзи ваҳдати змоир эшонасту ғояти ҳамаи ғоёту нҳоёти ҳамаи нҳоёти вуҷӯди эшон , аз анбиёу авлиёи алайҳими ассалом ки хулосаи мавҷӯдоту зубда коинотанд . Лўлоки лмои хилқати алоФлоки мисдоқи ин маънӣаст бали ин маъонии муқарари мақсӯд аз он ишорат .

Ва ғараз аз шарҳи ин маротиб онаст ки то бидонанд ки инсон дар фитрати мартаба вусто ёфтаасту миёни маротиби коиноти афтода ва ӯро роҳаст , ба иродат , ба мартабаи аъло ва ё , ба табиат , ба мартабаи аднӣ . Аз баҳри онкӣ , ҳамчунон ки дар зоҳир , ончӣ дар дигар ҳайвонот бидон эҳтиёҷ афтод , монанди ғизо ки бадал мтҳлл боистад ,у мӯӣу пашм ки музирати сармоу гармо боз дорад ,у олоти дафъ ки бидон аз мунофӣу муониди эҳтироз тавон кард , табиат бар вифқи маслиҳат сохтааст ва эшонро мазоҳи алълаҳи гардонида ;у ончии инсонро бидон ҳоҷат буд аз ин асбоби ҳавола бо тадбиру рӯяту тасарруфу иродат ӯ карда , то чунонкӣ беҳтар донад месозад ; на ғизоӣ ӯ бе тартиби заръу ҳсоду тҳну ъҷну хбзу таркиб бадаст ояд , ва на либосаш бе тасарруфи ғазалу нсҷу хайётату даббоғат муяссар шавад , ва на силаҳаш бесаноату таҳзибу тақдири сӯрати бандад , ҳамчунон дар ботин , камол ҳар навъ аз анвоъи мураккаботи наботӣу ҳайвонӣ дар фитрат ӯ тақдим ёфтааст ва бо ғризт ӯ мркўз шуда ,у камоли инсонӣу шарафи фазилат ӯ ҳавола бо фикру рӯяту ақлу иродат ӯ омада ,у калиди саодату шақовату тамомӣу нуқсон ба дасти кифоят ӯ боз дода . Агар бар вифқи маслиҳат аз рӯй иродат бар қоидаи мустақӣм ҳаракат кунад ,у батадрӣҷи сӯии улӯму маорифу одоб ва фазойил гароед ,у шавқӣ ки дар табиат ӯ ба нили камол мркўзаст ӯро бар тариқии росту қасдии Маҳмӯд аз мартаба ба мартаба май орад ва аз уфуқ ба уфуқ май расонад , то нур илоҳӣ бирав тобаду муҷовирати малаъ аъло биёбад аз муқаррабони ҳазрат самадӣ шавад ; ва агар дар мартабаи аслии сукӯну иқомат ихтиёр кунад табиати худ ӯро ба тариқи анткос рӯй ба самт асфал гирданд ,у шавқии фосиду майлии табоҳ монанди шаҳватҳои радия ки дар табоиъ беморон бошад бо он азоФт шавад , то рӯз ба рӯзу лаҳза ба лаҳзаи ноқис тар мешавад ,у инҳитоту нуқсон ғалаба меёбад , то монанди сангӣ ки аз боло ба нишеб гардонанд ба камтари муддатӣ ба дараҷаи аднӣу ртбт ахс расад , ва он мақоми ҳалокату бўор ӯ буд чунонкӣ гуфтаанд :

Ва аз ҷиҳати онкии мардум дар бадви фитрати мустаъиди ин ду ҳолат буд , эҳтиёҷ афтод ба муаллимону доъёну мؤдбону ҳодӣон , то баъзе ба лутфу гуруҳе ба унф , ӯро аз тавваҷуҳ ба ҷониби шақовату хусрон , ки дарон ба зиёдати ҷаҳдӣу ҳаракатӣ ҳоҷат надорад , балки худ сукӯну адами ҳаракат дар он маънӣ кофӣаст , монеъ мешаванд , ва рӯй ӯ ба ҷониби саодати абадӣ , ки ҷаҳду аноят масруф бидон мебояд дошт ,у ҷуз ба ҳаракати замир дар тариқи ҳақиқату иктисоб фазилат бидон мақсад натавон расед , мегардонанд то ба всилти тсдиду тақвиму тأдибу таълими эшон ба мартабаи аъло аз маротиб вуҷӯд мерасанд . ВФқнои аллоҳи лмои иҳбу ирзӣу ҷнбнои ани атбоъи алҳўии анаи алҳодии алмиср .