Ҳар мавҷӯдиро аз мавҷӯдот , нафис ё хасис , латиф ё касиф , хосиятӣаст ки ҳеҷ мавҷӯди дигар бо ӯ дарон ширкат надорад ,у тааюну таҳаққуқи моҳият ӯ мусталзими он хосиятаст , ва тавонад буд ки ӯро афъоли дигар буд ки ғайр ӯ чизҳои дигар бо ӯ дарон шарик бошанд . Мисолаш : шамшерро хосиятӣаст дар мзоу равонӣ дар баридан ,у аспро хосиятӣаст дар мтоўъти савору сабукӣ дар давидан , ки ҳеҷ чизи дигарро дарон бо эшон мушорикат сӯрат набандад , ҳар чанд шамшер бо теша дар тарошидан ,у асп бо хар дар бор кашӣдан мшоркст ,у камол ҳар чизе дар тамомии судӯр хосият ӯст аз ӯ ,у нуқсон ӯ дар қусӯри он судӯр ё адамаш , чунонкии шамшери чндонкаҳи комилтар дар мзоу равонӣ баридан , то бе зиёдати кулуфтӣу ҷаҳдӣ ки соҳибашро бакор ояд феъл ӯ ба итмом расад , дар боби хеши комилтар буд ,у аспи чндонкаҳи давандатар ва дар фармон бурдорӣ савору тоъати лагому қабули адаб ба маболиғаттар ба камоли хеши наздиктар буд ; ва ҳамчунин дар ҷониби нуқсон , агар шамшери бдшўории барад ё худ набард , ӯро ба ҷои оҳании дигар бакор доранд , ва дарон инҳитоти ртбт ӯ буд , ва агар асп нек надӯд ё фармони набард , ӯро полонӣ кунанд ва бо харон мсоҳмт диҳанд ва онро бар беҳунарӣу хисосат ӯ ҳамл кунанд .

Ҳамчунин одамиро хосиятӣаст ки бидон мумтозаст аз дигари мавҷӯдот ,у афъол ва қӯтҳои дигараст ки дар баъзе дигари ҳайвонот бо ӯ шариканд , ва дар баъзе аснофи набот ва дар баъзе маодину дигари аҷсом , чунонкии шамае аз шарҳ он гуфта омад . Аммо он хосият ки дарон ғайрро бо ӯ мадохилат нест маънӣ нутқаст , ки ӯро ба сабаби он нотиқ гӯйанд , ва он на нутқ билфеъласт , чаҳ ахрсро он маънӣ ҳаст ,у нутқи билфеъл на ; балки он маънии қӯти идроки маъқӯлот ,у тамаккун аз тмиизу рӯят онкӣ бидон ҷамил аз қабеҳу мазмум аз Маҳмӯди бозшиносад ва бар ҳасби иродат дарон тасарруф кунад , ва ба сабаби ин қӯтаст ки афъол ӯ мнқсм мешавад ба хайру шару ҳасану қабеҳ , ва ӯро васф мекунанд ба саодату шақоват ба хилофи дигари ҳайвоноту нботёт . Пас ҳар ки ин қӯтро чунонкӣ бояд бакор дорад ва ба иродату саъй ба фазилатӣ ки ӯро мутаваҷҷеҳ бидон офарӣда анд бирасад хайру Саид буд , ва агар эҳмоли мурооти он хосият кунад , ба саъй дар тарафи зид , ё ба Касалу эъроз , шарир ва шқӣ бошад .

Аммо ончӣ бо ҳайвоноту дигари мураккабот ба ширкат дорад , агар бирав ғолиб шаваду ҳимматро барон мутаваҷҷеҳ кунад , аз мартабаи хеш мунҳат шавад ва бо маротиб бҳоем ё фурӯтар азон ояд , ва он чунон буд Маслан ки рағбат бар таҳсили лаззоту шаҳавоти баданӣ ки ҳавосу қувои ҷисмонии моилу муштоқ он бошанд , чун моклу мшорбу мнокҳ ки натиҷаи ғалабаи қӯти шҳўӣ буд , ё бар идроки қаҳру ғалабау интиқом ки самараи истилои қӯт ғазабӣ бошад , мқсўр дорад ; чаҳ агар фикр кунад донад ки қасри ҳиммат бар ин маъонии айни разилту маҳз нуқсонаст ,у дигари ҳайвонот дар ин абвоби азуи комлтрнд ва бар муроди хеши қодиртар , чунонкӣ мушоҳида меуфтад аз ҳирси саг бар хӯрдан ,у шаафи хӯк ба шаҳват рондан ,у савлати шер дар қаҳр ва шикастан ,у амсоли эшон аз дигари аснофи сбоъ ва бҳоему мурғону ҳайвоноти обу ғайри он . Ва чигуна ақл розӣ шавад ба саъй дар тариқӣ ки агар ғояти ҷаҳд дарон базл кунад дар сегӣ нарасад ?у соҳиби ҳиммат аз куҷои ҷоизи шимурди талаби чизе ки агар муддати умр дарон сарф кунад бо хӯкии муқобилӣ натавонад кард ? ва ҳамчунин дар боби қӯти ғазабӣ , агар хештанро бо камтари сабъӣ нисбат диҳад дар он боби он сабъ бирав сабқат гирад ,у фазилати мардум аз қӯти бФъл онгоҳ ояд ки нафасро аз чунин рзоили фоҳишу нақоиси табоҳ пок кунад , аз баҳри онкии табиб то азолт иллат накунад умеди сиҳҳат натавонад дошт ,у саббоғи ҷомаро то аз всху дсўмти холии наёбади қобили рангӣ ки ӯро бояд , нашимурд . Валикин чун майли нафаси инсонӣ аз ончии мӯҷиби нақс ва фасод ӯст сарф кунанд бзрўрти қӯти зотӣ ӯ дар ҳаракат ояд , ва ба афъоли хоси хеш , ки он талаби улӯми ҳақиқӣу маорифи куллӣ буд , машғӯл шавад ,у ҳиммат бар иктисоби съодоту ақтнои хайрот мқсўр кунад , ва ба ҳасби талабу муморасати мшоклоту муҷонибати аздоду ъўоиқ , он қӯт дар тзоид буд , монанди оташ ки то маҳал аз ндоўти холии наёбад муштаал нашавад , ва чун иштиол гирифт ҳар лаҳзаи истилоӣ ӯ бештар бошад ,у қӯти аҳроқи дарави зиёдат , то муқтазои табъи хеш ба итмоми расонад . Ва ҳамчунон ки нуқсонро маротибаст , баъзе ба сабаби сарф нокардани тамомии қӯти рӯят дар талаби мақсӯд , ва баъзе ба сабаби заъфи рӯят аз млобсти мавонеъ , ва баъзе ба сабаби тавваҷуҳ ба тарафи нақиз аз ҷиҳати тамаккуни қӯти шаҳвату ғазабу ташаббуҳ ба бҳоему сбоъ ,у мағрур шудан ба шўоғли маҳсусот аз вусӯл ба каромотӣ ки ӯро дар маърази он офарӣдаанд , то ба ҳалокати абадӣу шақовати сармадӣ расӣдан ; ҳамчунин камолро маротибаст зиёдат аз маротиби нуқсон , ки иборат азон гоҳ ба саломату саодату гоҳ ба неъмату раҳмат ,у гоҳ ба малики боқӣу сарвари ҳақиқӣу қрт айн кунанд чунонкӣ фармӯдааст ъзосмаҳ : Флои тааллуми нафаси мо أхФии ?лаами ман қурраи аъин ва онро дар баъзе мақомоти ташбеҳ ба ҳуру қусӯру ғулмон ва валадон кунанд , ва дар баъзе сувари кноит ба лиззатӣ ки лоъини роту лои أзни самъату лои хатари алии қалби башар , ҳам бар ин минвол то расӣдан ба ҷавори раби Алъоламин ва ёфтан шарафи мушоҳидаи ҷалол ӯ дар Наими муқӣм . Пас ҳар ки ба хдиъти табиат аз чунин мавоҳиби шарифи ҷовдона эъроз кунад ва дар талаби чунон хсосот бесабот ки бҳқиқти ксроби бақиъаи иҳсбаҳи алзмон моء бошад , саъии намояди сазовори мқту ғазаби маъбуд хеш шавад вау истеҳқоқи ароҳти билоду ибод аз ӯ азоҳти сФаҳу фасод ӯ азон дар оҷил ,у астиҷоби хисорату уқубату ?вилу ҳалокат дар оҷл , касб кунад . أъознои аллоҳи ман злки бФзлаҳу раҳмата . Инаст баёни камолу нуқсони нафас ба ҳасби ин мавзе ,у биллоҳи алтўФиқ .