Чун фазойил дар чаҳор ҷинс маҳсӯраст аздоди он ки аҷноси рзоил буд дар бодии алнзри ҳам чаҳор тавонад буд ва он ҷаҳл бошад ки зид ҳикматаст ,у ҷубн ки зид шуҷоатаст ,у шара ки зид иффатаст ,у ҷавр ки зид адолатаст . Ва аммо ба ҳасби назари мстқсӣу баҳси муставфӣ ҳар фазилатиро ҳаддӣаст ки чун аз он ҳади таҷовузи намоянд чаҳ дар тарафи ғулув ва чаҳ дар тарафи тақсир ба разилтӣ адо кунад , бал ҳар қайд ки дар таҳдеди фазилатии муътабар буд чун эҳмол кунанд , ё ҳар қайд ки номуътабар буд чун риоят кунанд , он фазилат разилт гардад , пас ҳар фазилатӣ ба мсобт вустоаст ,у рзоил ки ба изоӣ ӯ бошанд ба манзалати атроф , монанди марказу доира , то ҳамчунон ки бар сатҳи доираи як нуқта ки марказаст дуртарини нуқтаҳост аз муҳӣт ,у дигари нқт , ки аъдоди он дар ҳаср ва ъад наёяд аз ҷавониб , чаҳ бар муҳӣт ва чаҳ дохили муҳӣт , ҳар як дар ҷонибӣ ки бошад ба муҳӣт наздиктар бошанд аз марказ ; ҳамчунин фазилатро низ ҳаддӣ буд ки он ҳад аз рзоил дар ғоят баъд бошаду инҳироф аз он ҳад дар ҳар ҷиҳату ҷониб ки иттифоқ уфтад мӯҷиби қурб буд ба разилтӣ . Ва инаст муроди ҳукамо аз ончӣ гӯйанд фазилат дар васат буду рзоил бар атроф . Пас аз ин рӯй , ба изоӣ ҳар фазилатии разилтҳои номутаноҳӣ бошад , чаҳ васати Маҳмӯд буду атрофи номаҳдӯд .

Ва мулозимати фазилат монанди ҳаракат буд бар хаттии мустақӣм ,у иртикоби разилт монанди инҳироф аз он хат , ва зоҳираст ки миёни ду ҳади хати мустақӣми ҷузи яке натавонад буд , ва хатҳои номустақӣм номутаноҳӣ тавонад буд . Ҳамчунин истиқомат дар сулӯки тариқати фазилати ҷуз бар як наҳҷ сӯрат набандад ,у инҳироф азон мнҳҷ номаҳдӯд бошад , ва аз ин ҷиҳат бошад съўбтӣ ки дар илтизоми тариқати фазойил воқеъ бошад . Ва ончӣ дар баъзе ашороти навомис омадааст ки сироти худоӣ аз мӯии борӣктар ва аз шамшери тезтар буд иборат аз ин маънӣаст , чаҳ вуҷӯди васати ҳақиқӣ дар миёни атрофи номутаноҳии мутааззир буд ва тамассук бидон баъд аз вуҷӯди мутааззиртар . Ва бидонча ҳукамо гуфтаанд : асобаҳи нуқтаи алҳдФи أъсри ман алъдўли анҳо ,у лузӯми алсўоби баъди злк ҳатто лоихтиҳои أъсру أсъб , ҳамин маънӣ хостаанд .

Ва бибояд донист ки васат ба ду маънӣ эътибор кунанд : яке ончии фӣ нафса васат буд миёни ду чиз , монанди чаҳор ки васат буд миёни ду ва шашу инҳирофи он аз васотат маҳол бошад ,у дигари ончии васат буд ба азоФт , монанди эътидолот навъеу шахсе ба наздики атиббо ;у эътибори васат дар ин илми ҳам аз ин қабил бошад . Ва аз ӣнҷост ки шароит ҳар фазилатӣ ба ҳасб ҳар шахсе мухталиф шавад , ва ба ихтилофи афъолу аҳволу азминау ғайри он ҳам ихтилофӣ лозим ояд , ва ба изоӣ ҳар фазилатӣ аз фазойили шахсеи муайяни рзоил номутаноҳӣ бошад чунонкии гуфтем . Пас рзоили шахсе дар ҳад ва ъад натавон оварад , ва аз ин сабабаст ки дўоъии шари сахт бисёрасту дўоъии хирондк , влкни ҳасри ин ашхосу аъдоди брсоҳб саноат нест , чаҳ бар соҳиби саноати эътои усӯлу қавонин буд на аҳсои ҷзўёт , чунонкии дурудгару заргарро қонӯнӣ буд дар тасаввур дар ,у ангуштарӣ ки ба тавассути он қонӯни ашхоси номутаноҳӣ аз ин ду навъ дар амал тавонанд оварад ва дар ҳар музиъии маслиҳати он мавзеро аз онкии модаи муайяну миқдори муайяну тақдири эҳтиёҷӣ ки бошад иқтизо кунанд риоят ба тақдим расонанд , ва воҷиб набӯд ки тасаввур кунанд аъдоди дарҳоу ангштриҳои мухталиф ки дар вуҷӯд тавон овараду аъдоди фасодӣ ки дар тариқ саноат уфтад .

Ва чун инҳирофоти роҷеъ бо ду навъаст , яке ончӣ аз мҷоўзт дар тарафи ифрот лозим ояд ,у дигари ончӣ аз мҷоўзт дар тарафи тафрит лозим ояд , пас ба изоӣ ҳар фазилатии ду ҷинс разилт бошад ки он фазилати васат буд ва он ду разилти ду тараф . Ва чун баён карда омад ки аҷноси фазойил чаҳораст пас аҷноси рзоил ҳашт бошад , ду азон ба изои ҳикмат , ва он сФаҳ буду бала ; ва ду ба изои шуҷоат , ва он таҳаввур буду ҷубн ; ва ду ба изои иффат , ва он шара буду хумуди шаҳват ; ва ду ба изои адолат , ва он зулм буду анзлом .

Аммо сФаҳ ва он дар тараф ифротаст , истеъмоли қӯти фикрӣ буд дар ончӣ воҷиб набӯд ё зиёдат бар ончии миқдори воҷиб буд , ва баъзе онро грбзӣ хонанд . Ва аммо бала ва он дар тараф тафритаст , таътили ин қӯт буд ба иродат на аз рӯй хилқат . Ва аммо таҳаввур ва он дар тараф ифротаст , иқдом буд бар ончии иқдом кардан барон ҷамил набошад . Ва аммо ҷубн ва он дар тараф тафритаст , ҳазар буд аз чизе ки ҳазар азон Маҳмӯд набӯд ва аммо шара ва он дар тараф ифротаст , влўъ бошад бар лаззот , зиёдат аз миқдори воҷиб . Ва аммо хумуди шаҳват ва он дар тараф тафритаст , сукӯн буд аз ҳаракат дар талаби лаззоти зарурӣ ки шаръу ақл дар иқдом барон рухсат дода бошанд , аз рӯй эсор на аз роҳи нуқсони хилқат . Ва аммо зулм ва он дар тараф ифротаст , таҳсили асбоби маош буд аз вуҷӯҳи змимаҳ . Ва аммо анзломи тамкин додани толиби асбоби маош буд аз ғасбу нҳби он ,у инқиёди намӯдан дар ФрогрФтни он беистеҳқоқ , бал ки ба тариқи мазаллат ва ба сабаби онкии вуҷӯҳи тўсл ба амволу ақўоту ғайри он бисёраст , золиму хоин ҳамеша бисёр мол бошаду мнзлм кам сармоя ,у одили мутавассити ҳол .

Ва ҳам бар ин саёқат дар анвоъӣ ки таҳти аҷнос фазоъил бошанд эътибор бояд кард то ба адад ҳар навъе ду разилт маълум шавад яке дар ҳади ифроту дигар дар ҷониби тафрит . Ва тавонад буд ки ҳар якеро аз ин анвоъу асноф дар ҳар луғатии номии муайян вазъ накарда бошанд , аммо чун маънӣ дар тасаввур ояд аз иборати фароғатӣ ҳосил ояд , чаҳ иборат барои тўсл ба маъонӣ бакор доранд . Ва мо аз ҷиҳати мисоли ончӣ ба изоӣ навъе чанд лозим ояд ёд кунем то дигарон барон қиёс кунанд .

Гӯйем аз анвоъи ҳикмати ҳафт навъ баршумурдаем зкоу суръати фаҳму сафои зеҳну суҳӯлати тааллуму ҳасани таъаққулу таҳаффузу тазаккур . Аммо зкои васат буд миёни хбсу билодат , хбс дар ҷониби ифроту билодат дар тафрит ,у бад-ӣни билодати он хоҳем ки аз сӯии ихтиёр буд на аз адами хилқат . Ва аммо суръати фаҳми васат буд миёни суръати тахайюлӣ ки бар сиблат ахттоФ уфтад бе аҳкоми фаҳму абтоӣӣ ки аз таъхири тФҳм малака шавад . Ва аммо сафои зеҳни васат буд миёни зулматӣ ки дар нафас ҳодис шавад то ба сабаби он дар истинботи натоиҷ таъхир уфтаду миёни илтиҳобӣ ки ба сабаби мҷоўзти миқдор аз матлӯб боз дорад . Ва аммо суҳӯлати тааллуми восита буд миёни мубодиратӣ ки астсботи суварро маҷоли надиҳаду миёни тсъбӣ ки ба таазури муъадӣ буд . Ва аммо ҳасани таъаққули восита буд миёни сарфи фикр ба идроки чизе ки дар таъаққул матлӯб зояд бошаду миёни қусӯри фикр аз таъаққули тамомии матлӯб . Ва аммо таҳаффузи восита буд миён аноятӣ зояд ба забти ончии забташ бефоида буду миёни ғифлатӣ аз астсботи сувар ки муъадӣ буд ба эъроз аз ончии ҳифзаш муҳим бошад . Ва аммо тазаккури восита буд миёни фарти астърозӣ ки иқтизои тазйиъи рӯзгору клолт олат кунаду миёни нисёнӣ ки аз эҳмоли ончии мурооти он воҷиб буд лозим ояд . Ва ҳам бар ин нсқ дар анвоъи дигари аҷнос мебояд гуфт .

Ва бошад ки баъзе рзоилро номии машҳур буд чунонкии вақоҳату хрқ ки ду тарафи фазилат ҳаёанд ,у исрофу бухл ки ду тараф фазилат сахоанд ,у такаббуру тзлл ки ду тарафи фазилат тавозуъанд ,у фисқу тҳрҷ ки ду тарафи фазилат ибодатанд .

Ва бошад ки фазилатӣ ба азоФт бо васат , вуҷӯдӣ буд , монанди саховату шуҷоат ,у тарафи ифроташ бар баъзе ноқиси назарон млтбс шаваду миёни он разилту нафаси фазилат фарқӣ накунанд , то чндонкаҳи исрофу таҳаввури бештари бенанд гумон баранд ки фазилат комилтараст , ва дар тарафи тафриташи ин иштибоҳ науфтад чунонкӣ дар бухлу ҷубн , чаҳ ин тараф адамӣаст ,у мбоинти вуҷӯду адами сахт зоҳираст . Ва дар фазилатӣ ки ба азоФти адамӣ буд акси ин ҳукм уфтад , Маслан дар тавозуъу ҳалами тарафи ифрот млтбс шаваду тарафи тафрит ки вуҷӯдӣ буд алтбос наёрад . Ва дар фазилатӣ ки ба фазли руҷҳонӣ дар як тараф мавсӯм набошад монанди адолат ҳар ду тарафи возеҳ буд .

Инаст баёни аснофи рзоил бар иҷмол ва аз баъзе аз ин аснофи анвоъи амрози нафасро ҳодис шавад , чунонкии баъди азин шарҳи асбобу ъломоту алоҷот он дода ояд , иншоаллоҳ .