Пеши азин , дар бобӣ ки бар баёни хайру саодати мқсўр буд ёд кардаем ки мӯҷиботи саодати такмили қувоӣ ноқиссааст ва баён кардем ки такмили қавӣ ба таҳсили фазойили чаҳоргона мтмшӣ шавад , пас мӯҷиботи саодат , аҷноси фазоъили чаҳоргона буду анвоъӣ ки дар таҳти он аҷнос бошад ,у Саид касе буд ки зот ӯ маҷмаъи ин сифот буд . Ва чун як ҷинс аз ин фазойили таъаллуқ ба қӯт назарӣ дорад , ва он ҳикматаст , ва се ҷинси боқӣ , таъаллуқ ба амал дорад , пас мазҳари осори ҳикмати нафаси нотиқа буду мазҳари осори се ҷинси боқии бадан . Ва чун афъолӣ содир мешавад аз мардуми шабиҳ ба афъоли аҳли фазоъил , ва дар тмиизи миёни фазилату ончӣ на фазилат буд ба маърифати ҳақиқат ҳар феълӣ ,у тмиизи миёни ончии мабдаи он фазилатӣ буду ончии мабдаи он ҳолатӣ дигар бошад ғайри фазилат , эҳтиёҷаст , пас дар ин фасли ин маънӣ ба шарҳ баён кунем .

Гӯйем : аммо дар ҳикмат ҷамоатӣ бошанд ки масоили улӯмро ҷамъ ва ҳифз кунанд ва дар аснои муҳовирау мунозираи баён ҳар нуктае аз нкти ҳақоиқ ки ба тариқи тақлиду тлқФи фаро гирифта бошанд бар ваҷҳе эрод кунанд ки мустамеъони таъаҷҷуби намоянд ва бар вуфӯри илму камоли фазли он кас гувоҳӣ диҳанд , аммо дар ҳақиқати вусуқи нафасу баради яқинӣ ки самараи ҳикмат буд дар змоири эшон мафқуд буд ,у хулосаи ақоиду ҳосили маорифи эшон тшкку ҳайрат буд , ва мисли эшон дар тақрири улӯм мисли баъзе ҳайвонот буд дар маҳокимоти афъоли инсонӣ ва мисли кӯдакон дар ташаббуҳи намӯдан ба болиғон . Пас осори ин ҷамоату амсоли эшон шабиҳ буд ба осори ҳукамо , ва аз ҷиҳати онкии масдари ҳикмат нафасаст итилоъ бар ин ҷинси мушобеҳат камтар уфтад ;

Ва ҳамчунин амали аъФои содршўд аз касоне ки афиф алнФс набошанд , монанди ҷамоатӣ ки аз шаҳавоту лаззоти днёўии эърози намоянд , ё ба ҷиҳати интизори чизеи ҳам аз он ҷинс дар моҳият ,у зиёдат азон дар миқдор , ҳам дар оҷили дунё ё дар оҷли охират ; ва ё ба сабаби онкӣ аз эҳсоси баъзе аз он аҷнос бенасиб бӯда бошанду завқи он дар наёфта ва аз муморасату тҷрбти он ғофили монда , монанди баъзе аҳолии саҳро ва кӯҳҳо ва биёбонҳоу рӯстоҳое ки аз шаҳрҳо давртар афтода бошанд ; ва ё ба сабаби онкӣ аз тавотури тановулу адмони урӯқу аўъиаҳи эшон ба амтло мубтало гашта бошаду маломату клолт ба ҳосаҳу олат роҳ ёфта ; ва ё сабаби хумуди шаҳвату нуқсони хилқатӣ ки дар мабдаи фитрат ё аз ҷиҳати ихтилоли таркиби бенят ҳодис шуда бошад ; ва ё ба сабаби астшъори хавфӣ ки аз тановули он таваққуъ доранд монанди хавфи олому амроз ки лўоҳқи ифроту мудовимат буд ; ва ё ба сабаби монеъии дигар аз мавонеъ . Чаҳ амали аъФо аз ин ҷамоату амсоли эшон содир шавад бе онкии зўоти эшон ба сифати иффати мавсуф буд . Ва афифи бҳқиқти он кас буд ки ҳаду ҳақи иффат нигоҳ дорад ,у боис ӯ бар эсори ин фазилати он буд ки зинати қӯти шаҳвонӣ , ки бақои шахсу навъи инсонӣ бе вуҷӯди он мумтанеъаст , онаст ки ба ин ҳалят мтҳлӣ бошад бе шоибаҳи ғаразии дигар чун ҷири нафъӣ ё дафъи зрӣ . Ва баъд аз тақдими ин иктисоб бар тановул ҳар синфӣ аз мштҳёт , ба қадари ҳоҷати чунонкӣ бояду чндонкаҳ бояд ва бар ваҷҳе ки маслиҳат иқтизо кунад , иқдом май намояд .

Ва ҳамчунин амали асхё содир шавад аз касоне ки саховати ҳақиқӣ аз эшон манфӣ бошад , монанди касоне ки мол базл кунанд дар талаби таматтуъ аз шаҳавот , ё ба ҷиҳати мароу риё , ё ба тамаъи мазиди ҷоҳу қурбати подшоҳ , ё дар тариқи дафъи зарар аз нафасу молу арзу ҳарам ; ва ё эсор кунанд бар касоне ки ба самти истеҳқоқ мавсӯм набошанд , чун аҳли шар , ё касоне ки ба мҷўну мзоҳку анвоъи млҳёт машҳур бошанд ; ва ё базл аз ҷиҳати таваққуъ зиёдат кунанд , ва ин феъл монанди афъоли туҷҷору аҳли мробҳт буд . Ва сабаби базли амвол дар амсоли ин тайифау судӯри аъмоли асхё аз эшон он буд ки баъзе ба табиати ҳирсу шара мубтало бошанд ва баъзе ба табиати лоф задану риё ва баъзе ба табиати рбҳ талабидану тиҷорат ,у гуруҳе низ бошанд ки базли эшон бар сиблати табзир буд ,у сабаби қиллати маърифат буд ба қадари мол , ва ин ҳоли бештари ворисонро уфтад ва ё касонеро ки аз тъби касбу съўбти ҷамъ бехабар бошанд , чаҳ молро мадхали саъб буду махраҷи саҳл . Ва ҳукамо дар тмсли ин маънии ҳадиси мардӣ ки сангии гарон бар кӯҳии тунди баланди барад ва аз онҷо фурӯ гузорад , ба истишҳод овардаанд , чаҳ касб дар душворӣ чун бурдан санг гаронаст бар фарози кӯҳ ,у харҷ дар осонӣ чун фурӯгузоштан он санг ба сӯии нишеб .

Ва эҳтиёҷ ба мол зарурӣаст дртдбири айшу нофеъ дар изҳори ҳикмату фазилат ,у иктисоби он аз вуҷӯҳи сутӯдаи мутааззир , чаҳ макосиби Ҷамила андакасту сулӯки туруқи он бар аҳрори душвор , аммо бар ғайри аҳрор ки муболот накунанд ба кайфияти иктисоби осон ,у бад-ӣни сабаби бештари касоне ки ба ҳуррият мтҳлӣ бошанд дар моли ноқис ҳазз уфтанд ва аз бахту рӯзгори шикояти намоянд . Ва аздоди эшон ки аз вуҷӯҳи хёноту туруқи носутӯдаи ҷамъ мол кунанд фарохи дасту хуши айшу мғбўту маҳсуд авом бошанд .

Локини оқили броءти соҳат аз мазаммат ,у нзоҳти арз аз эътироз ,у эҳтироз аз всхи хёноту срқот ,у тҷнб аз зулми акФоء ё Фрўтрон ,у тнзаҳи азончаҳи мстдъии Фзиҳти ор ва луам бошад , чун хдиъти ағмору қёдти Фҷор ,у тарвиҷи матоъҳои хабис бар ағниёу мулӯк ,у мусоидати эшон дар фавоҳишу қбоиҳ ,у таҳсини шноиъу Фзоиҳ бар ҳасби майли табоиъи эшон ,у тӯҳфаи бурдани ғмзу съоиту нмомӣу ғайбат ,у дигари анвоъи шару фасод ки туллоби мол иртикоб кунанд , эсор кунад бар манфиату роҳатӣ ки дар ивази он афъол бадв хоҳад расед . Пас на бахтро маломат кунад ва на аз гардиши рӯзгори шикояти намояд , ва на бар чунин мутамаввилону манъмони ҳасади барад ,у локини сахии бҳқиқти он кас буд ки базли мол ба ғаразии дигари ҷузи онкии саховати лаззотҳо ҷамиласт мшўб нигараданд , ва агар назар ӯ бар нафъ ғайр уфтад болърз ва ба қасди сонӣ буд , то ба иллати аввалӣ ки ҷавод маҳзаст ташаббуҳ намӯда бошаду камоли ҳақиқӣ ҳосил карда .

Ва ҳамчунин амалии шабиҳ ба шуҷоат содир шавад аз баъзе мардумон ки шуҷоат дароишон мавҷӯд набӯд , монанди касоне ки ба мубоширати ҳрўбу ркўби аҳўол ва хатарҳо иқдоми намоянд дар талаби молӣ ё мулкӣ ё чизеи дигар аз анвоъи рғоӣб ки ҳасри он мумкин набӯд , чаҳ боис бар ин иқдоми табиат шара бошад на табиати фазилат ,у мсобрту сабот бар амсоли ин аҳўол на аз фарти шуҷоат буд балки аз ғояти ҳирс ва наҳиммат буд , чаҳ нафаси шарифро дар маърази хатар ниҳодан ва бар макораи азими иқдоми намӯдан дар талаби мол ё чизе ки ҷории маҷрои мол буд ниҳояти хисосати ҳиммату ркокт табъ тавонад буд .

Ва бисёр буд ки айёри пешагон ба аъФоу шуҷоъони мушобеҳати намоянд бо онкии дуртарини ҳама халқ бошанд аз фазлу фазилат , то ба ҳаддӣ ки эъроз аз шаҳавоту сабр бар ъқўботи султон , аз зарби сёту қатъи аъзоу аснофи ҷироҳоту нкоёт ки онро илтиём набӯд , аз эшон содир шавад , ва бошад ки ба ақсои ниҳоят сабр барисанд , ва ба дасту пой баридан ва чашм кандану анвоъи азоб ва накол ва мислаиу сулбу қатл ризо диҳанд , то исму зикр дар миёни қавмии абнои ҷинсу шуракои хеш , ки дар сӯъи ихтиёру нуқсони фазилат монанди эшон бошанд , боқӣ ва шойиъ гардонанд . Ва ҳамчунин шуҷоати намояд касе ки аз маломати қавму ъширт ё аз хавфи султон ё аз суқӯти ҷоҳ мҳтрз бошад , ва ё касе ки борҳо ба тариқи иттифоқ бар ақрон зафар ёфта бошад , то сқтӣ ки аз такрори он одат дар тахайюл ӯ росих буду адами маърифатӣ ки ба мавоқиъи иттифоқот ӯро ҳосил бошад мӯҷиби мъоўдт ӯ бо мисли он ҳол шавад . Ва ҳамчунин ушшоқ дар талаби маъшӯқ , аз ғояти рағбат дар фуҷур ё аз фарти ҳирс бар таматтуъ аз мушоҳида ӯ , хештанро дар вартаҳои хавф андозанду марг бар ҳаёт ихтиёр кунанд .

Ва аммо шуҷоати шеру пелу дигари ҳайвонот , агарчӣ шабиҳ ба шуҷоат буд аммо на шуҷоат буд , чаҳ шер ба қӯту тафаввуқи худ вусуқ дорад ва бар зафар мушаррафаст , пас иқдом ӯ ба табиати ғалаба ва қудрат бошад на ба табиати шуҷоат , бози онкӣ дар ағлаби мақсӯд ӯ аз олати муқовимат орӣ бошад , ва мисли ӯ бо Фрисаҳ мисли муборизии тамоми силаҳ буд ки қасди заъифӣ бесилаҳ кунад , баъди мо ки ончии шарт фазилатаст дарав мафқудаст .

Ва лекини шуҷоъи бҳқиқти он кас буд ки ҳазар ӯ аз иртикоби амреи қабеҳи шанеъи зиёдат аз ҳазар ӯ бошад аз ансроми ҳаёт ,у бад-ӣни сабаби қатли ҷамилро бар ҳаёти мазмум эсор кунад ҳар чанд лиззати шуҷоъ дар мабодии шуҷоат эҳсос науфтад , ки мабодии шуҷоати мўзӣ буд валикин дар авоқиби умӯр эҳсос уфтад чаҳ дар дори дунё ва чаҳ баъд аз мФорқт , хоссаи онҷо ки базли нафас дар ҳимояти ҳақ ва дар роҳи борӣ , ъзу ъло , ва дар маслиҳати ду ҷаҳонии худу аҳл дайн карда бошад , чаҳ он кас ки ин сирати домани гир ӯ шавад донад ки бақоӣ ӯ дар олами фонии рӯзӣ чанд маъдӯд хоҳад буду ҳроинаҳи саранҷоми кор ӯ маргаст ,у рой ӯ дар муҳаббати ҳақу қадам ӯ дар талаби фазилати собит ва мустақӣм бошад , пас зб аз дайну ҳимояти ҳурмат аз душману кӯтоҳи гардонӣдани дасти мтғлб аз аҳли дайну ҷиҳод дар роҳи худоӣ , таъолӣ , ихтиёр кунад , ва аз гурехтан нанг дорад ва донад ки баддил дар ихтиёри фирори талаби бақоӣ чизе мекунад ки ба ҳеҷ ҳол боқӣ нахоҳад монад , ва аз рӯй ҳақиқати толиб маҳоласт бози онкӣ агар рӯзӣ чанд муҳлат ёбад айш ӯ мнғсу ҳаёт ӯ мукаддар буд , ва дар маърази хорӣу мазаллату мқту мазаммат рӯзгор гузаронад ; пас таъҷили марг бо фазилати шуҷоату зикри боқӣу савоби абади дӯсттар аз таъхираш бо чандини айбу офат . Ва сухани шуҷоъи ботФоқ , Амиралмӯъминини алии бен абии толиб , разии аллоҳи анҳу , ки аз маҳзи шуҷоати содир шудааст мисдоқи ин маънӣаст ва он сухан инаст қоли лосҳобаҳ : анкми ани лотқтлўои тмўтўо , волзии нафаси ибни أбии толиби бедаи лأлФи зарбаи болсиФи алии алроси أҳўн ман метаҳ алии алФрош .

Ва ҳоли шуҷоъ дар муқовимати ҳавои нафасу тҷнб аз шаҳавоти ҳамин ҳол буд ки гуфта омад . Ва ҳар ки ҳади шуҷоат ки пеши азин ёд кардем тасаввур карда бошад донад ки афъолӣ ки баршумурдем ҳар чанд шабиҳаст ба шуҷоат аммо аз мафҳуми шуҷоат хориҷаст ,у маълум ӯ шавад ки на ҳар ки бар аҳўоли иқдоми намояд ё аз Фзоиҳ на андешади шуҷоъ буд , чаҳ касоне ки аз зҳоби шарафу Фзиҳти ҳурмат бок надоранд , ё аз офатҳои ҳоил чун злозли сахту сўоъқи мутавотир , ва ё аз иллатҳои музмину амрози мўлм , ё аз фиқдони ёрону дӯстон , ё аз мавҷу ошӯби дарё дар вақте ки дар маърази ин балӣот бошанд , хоӣФ нашаванд ба ҷунун ё вақоҳат наздиктар бошанд аз онкӣ ба шуҷоат . Ва ҳамчунин касе ки дар ҳоли амну фароғати хештан дар хатар афганд бидон ваҷҳ ки ба тариқи озмоиш аз болоӣ баланд биҷаҳад , ё ба рӯй деворӣ ё кӯҳии тунди хатарноки бршўд , ё хештан дар гирдобӣ афганд ва дар сбоҳт моҳир набӯд , ё безаруратӣ дар маърази шутурии маст ё говии ноФрҳхтаҳ ё аспии тунд риёзат ноёфта шавад , то ба шуҷоат маро кунаду миқдори худ дар мардӣу қӯт ба мардумони намояд , нисбат ӯ ба тслФу ҳамоқат бештар бошад аз онкӣ ба шуҷоат .

Ва аммо афъоли касоне ки хештанро хуба кунанд ё ба заҳр бикашанд ё дар чоҳии аФгннд аз хавфи фақрӣ , ё аз фазаъи заволи ҷоҳӣ , ё аз мқосоти амреи шанеъ , бар баддилии ҳамл кардан лоиқтар азонкаҳ бар шуҷоат , чаҳ мӯҷиби ин афъоли табиати ҷубн буд на табиати шуҷоат , аз ҷиҳати онкии шуҷоъи сабур буд , ва бар таҳаммули шдоиди қодир , ва дар ҳар ҳол ки ҳодис шавад феълии азу содир гардад ки муносиби он ҳол буд ; ва аз ин маънии воҷиб шудааст таъзим касе ки ба шуҷоати мавсӯм буд бар кафеи уқало ,у ҳикмати чунон иқтизо кунад ки подшоҳ ё касе ки қайии умӯри дайну малик буд ба чунон каси мноФст ва мзоиқт кунаду қадар ӯ бишносад ,у миёни маҳал ӯу маҳали касоне ки бадв ташаббуҳ кунанд ва аз шуҷоат бебаҳра бошанд тмииз кунад , чаҳ шуҷоъи азизи алўҷўд буду астҳонт ӯ ба шдоид дар умӯри Маҳмӯд ,у сабр ӯ бар макорау вақойиъ ,у истихфоф ӯ ба чизҳое ки авоми онро бузург шимуранд монанди қатл , сахт зоҳир бошад , на ба макрӯҳӣ ки тадорукаши номумкин буд андўҳгн шавад ва на аз ҳавлӣ ки ногоҳ ҳодис шавад музтариб гардад , ва чун дар хашм шавад хашм ӯ ба миқдори воҷиб буд ва бар касе ки мустаҳаққ аизо бошад ва дар вақте ки лоиқ буд ; ва чун интиқом кашад ҳам бад-ӣни шароит бар интиқоми иқдоми намояд .

Ва ҳукамо гуфтаанд касе ки дар маъраз интиқомӣ уфтад ва азон мамнӯъ шавад збўлӣ ба нафас ӯ роҳ ёбад ки заволи он ҷуз ба интиқом сӯрат набандаду баъд азон ки ба мурод расида бошад нишотӣ ки дар табиат ӯ мркўз бӯда бошад мъоўдт кунад . Ва ин интиқом агар ба ҳасби шуҷоат буд Маҳмӯд бошаду алои мазмум буд . Ва бисёр касон бӯдаанд ки бар интиқом аз мулкии қоҳир ё хасмии ғолиб иқдом намӯдаанд то нафаси хешро бидон дар варта ҳалок афгандаанд , бе онкии мзртӣ ё нақсоне ба кори он кас роҳ ёфтааст , ва чунин интиқоми ваболи соҳибашу мӯҷиби мазиди злу аҷз ӯ бошад . Пас маълум шуд ки иффату саховату шуҷоат некӯ наёяд ало аз марди ҳаким ;у шароити он тамом нашавад ало ба ҳикмат то ҳар навъе , ба ҷои хеш ва ба вақти хеш ва ба миқдори ҳоҷат ва бар муқтазои маслиҳат , бакор дорад , пас ҳар афифӣу шуҷоъии ҳаким буд ва ҳар ҳакимии афифу шуҷоъ буд .

Ва ҳамчунин амалии шабиҳ ба адолат содир шавад аз касоне ки адолат дар эшон мавҷӯд набӯду изҳори аъмол удӯл кунанд , аз ҷиҳати риёу самъа то ба всилти он молӣ ё ҷоҳӣ ё чизеи марғӯб ҷазб кунанд , ё ба ҷиҳати ғаразии дигар монанди ончӣ тақдим ёфт дар дигари фазоъил . Ва нишоед ки афъоли амсоли ин тайифаро бо адолат нисбат диҳанд . Аз баҳри онкии одили ҳақиқӣ касе буд ки таъдили қӯтҳои нафсонӣу тақвими афъолу аҳволӣ ки содир шавад аз он қӯтҳо , чунонкии баъзе бар баъзе ғолиб нашавад , ба тақдим расонида бошад , баъд азон дар ончии хориҷи зот ӯ буд монанди муомилоту каромоту ғайри он ҳамин нсқ риоят карда бошад ,у назар ӯ дар умуми авқот бар иқтизои фазилати адолат буд на бар ғаразии дигар , ва ин онгоҳ мтмшӣ шавад ки нафасро ҳиأтии нафсонӣ ки муқтазии адаби куллӣ буд ҳосил омада бошад то афъолу осор ӯ дар силки низом анхрот ёбад .

Ва дар дигари фазоъили ҳамин эътибори муҳофизат бояд кард то ҳақоиқи он азончаҳ бидон шабиҳ буд бозшиносад , валлоҳи мулҳами алсўоб .