Лафзи адолат аз рӯй далолат мнбӣаст аз маънии мусовот ,у таъаққули мусовот бе эътибори ваҳдати мумтанеъ ,у чунонкии ваҳдат ба мартабаи ақсоу дараҷаи аъло аз маротибу мадориҷи камолу шарафи махсӯс ва мумтозаст ,у сарёни осор ӯ аз мабдаи аввал ки воҳид ҳақиқӣ ӯст дар ҷумлагии маъдӯдот монанди файзони анвор вуҷӯдаст аз иллати аввалӣ ки мавҷӯд мутлақ ӯст дар ҷумлагии мавҷӯдот , пас ҳар чаҳ ба ваҳдати наздиктар вуҷӯд ӯ шарифтару бад-ӣни сабаб дар насаби ҳеҷ нисбати шарифтар аз нисбат мусовот нест , чунонкӣ дар илми мусиқии муқарар шудааст ; ва дар фазойили ҳеҷ фазилати комилтар аз фазилат адолат нест , чунонкӣ дар саноати ахлоқ маълум мешавад ; чаҳ васати ҳақиқии адолати рост ва ҳар чаҳ ҷуз ӯст ба нисбат бо ӯ атрофанду марҷаъи ҳама бо ӯ ,у чунонкии ваҳдати муқтазии шарафи бали мӯҷиби сабот ва қавом мавҷӯдотаст касрати муқтазии хисосати бали мстдъии фасоду бутлон мавҷӯдотаст ,у эътидоли зилл ваҳдатаст ки самти қиллату касрату нуқсону зиёдат аз асноф мтбоин баргирад ва ба ҳаляти ваҳдати онро аз ҳазизи нуқсону разилти фасод бо авҷи камолу фазилати саботи расонад , ва агар эътидол набӯдӣ доираи вуҷӯд бо ҳам нараседӣ , чаҳ таваллуди маволеди салоса аз аносири арбаъа машрӯтаст ба имтизоҷоти муътадил .

Ва фии алҷмлаҳи сухан дар ин боб бисёрасту муъадӣ ба итноб , аввалии онкӣ бо сар мақсӯд шавем ва гӯйем : адолату мусовоти муқтазии низом мухталифотанд ,у чунонкӣ дар мусиқӣ , ҳар нисбат ки на нисбати мусовот буд ба ваҷҳе аз вуҷӯҳи инҳилоли роҷеъ бо нисбат мусовот шавад ,у ало аз ҳади таносуб хориҷ уфтад , дар дигари умӯр ҳар чаҳ онро Низомӣ буд ба ваҷҳе аз вуҷӯҳ , адолати дарави мавҷӯд буд ,у алои марҷаъи он бо фасод ва ихтилол бошад .

Беонаш : нисбати мусовот ба айнҳо онҷо буд ки ммослт , ки иборатаст аз ваҳдат дар ҷавҳар ё каммият , ҳосил буд ,у онҷо ки ммослти мафқуд буд мусовоти чунон буд ки гӯйии нисбати аввал бо дувум чун нисбати дувум бо сим ё чун нисбати сим бо чаҳорумаст ,у аввалро нисбат муттасила гӯйанду дувумро нисбати мунфасила , ва дар анвоъи мунтасабот бар вуҷӯҳи мухталиф бакор доранд , монанди нисбати ададӣу нисбати ҳандасӣу нисбати таълӣфӣу дигари насаб , чунонкӣ дар улӯм баён кардаанд .

Ва қудаморо дар таъзими амри нисбату истихроҷи улӯми шариф ба тавассути он мболғтӣ азимаст . Пас чун эътибор адолат кунанд дар умӯрӣ ки муқтазии низоми маишат буду иродатро дарон мадхалӣ бошад « ва » он се навъ буд : яке ончии таъаллуқ ба қисмати амвол ва каромот дорад ,у дувуми ончии таъаллуқ ба қисмати муомилот ва мъоўзот дорад ,у сими ончии таъаллуқ ба қисмат умӯрӣ дорад ки таъаддиро дарон мадхалӣ буд чун тأдиботу сёсот .

Аммо дар қисм аввал гӯйанд : чун нисбати ин шахс бо ин каромат ё бо ин мол монанди нисбат касеаст ки дар мисли ртбт ӯ буд бо кароматӣу молӣ монанди қист ӯ , пас ин каромат ва ин мол ҳақ ӯст ва ӯро мусаллам бояд дошт , ва агар зиёдату нақсоне буд талофӣ фармуд , ва ин нисбат шабиҳаст ба мунфасила .

Ва аммо дар қисми дувуми гоҳ буд ки нисбати шабиҳ ба мунфасила уфтаду гоҳ буд ки шабиҳ ба муттасила уфтад . Мунфасила чунонкӣ гӯйанд : нисбати ин бзоз бо ин ҷома чун нисбати ин наҷҷор бо ин курсӣаст , пас дар муовиза ҳайфӣ нест ;у муттасила чунонкӣ гӯйанд : нисбати ин ҷома бо ин зар чун нисбати ин зар бо ин курсӣаст пас дар муовизаи ҷомау курсӣ ҳайфӣ нест . Ва аммо дар қисми сими нисбати шабиҳ ба нисбат ҳандасӣ уфтад чунонкӣ гӯйанд : нисбати ин шахс бо ртбти хеш чун нисбати шахсе дигараст бо ртбти хеш , пас ӯ агар ибтол тасовӣ кунад ба ҳайфӣ ё зарарӣ ки ба дигари шахси расонади ҳайфӣ ё зарарии муқобили он ба ӯ бояд расонид то адолату ткоФӣ бо ҳол аввал шавад .

Ва одил касе буд ки муносибат ва мусовот медиҳад чизҳои номутаносибу номутасовиро , Маслан агар хаттии мустақӣм ба ду қисмат мухталиф кунанд ва хоҳанд ки бо ҳад мусовот баранд ҳроинаҳи миқдорӣ аз зояд нуқсон бояд кард ва бар ноқис зиёдат кард то тасовӣ ҳосил ояду қиллату касрату нуқсону зиёдат мунтафӣ гардад , ва ин касеро муяссар шавад ки бар табиати васат воқиф бошад то рад атроф кунад бо ӯ , ва ҳамчунин дар хуфту сиқлу рбҳу хусрону дигари инҳирофот . Пас агар дар хуфту сиқли чизе бар хафиф наад ва аз сақил бардорад ткоФӣ ҳосил ояд , ва агар мткоФӣ бошанд ки аз як тараф нуқсон кунад хафиф шавад , ва чун дар дигари тараф зиёдат кунад сақил гардад , ва дар рбҳу хусрон агар камтар аз ҳақ баргирад дар хусрон уфтад ва агар зиёдат гирад дар рбҳ . Ва таъйинкунанда аўсот дар ҳар чизе , то ба маърифати он ради чизҳо бо эътидоли сӯрати бандад , номӯс илоҳӣ бошад . Пас бҳқиқти возеъи тасовӣу адолати номӯс илоҳӣаст , чаҳ манба ваҳдат ӯст , таъолии зикра .

Ва чун мардуми маданӣ биттабъасту маишат ӯ ҷуз ба таъовуни мумкин на , чунонкии баъди азин ба шарҳ тар гуфта ояд ,у таъовуни мавқуф буд бронкаҳи баъзе хизмат баъзе кунанд , ва аз баъзе бустонанд ва ба баъзе диҳанд то мукофоту мусовоту муносибат муртафаъ нашавад ; чаҳ наҷҷор чун амали худ ба саббоғ диҳаду саббоғи амали худ ба ӯ , ткоФии ҳосил буд , ва тавонад буд ки амали наҷҷор аз амали саббоғи бештар буд ё беҳтару баракс , пас бзрўрт ба мутавасситӣу муқаввимӣ эҳтиёҷ афтод , ва он динораст , пас динори одил ва мутавасситаст миёни халқ , локини одилии сомиту эҳтиёҷ ба одилии нотиқи боқӣ , то агар истиқомати мтъоўзон ба динор ки сомитаст ҳосил наёяд аз одили нотиқ истионат талабанд , ва ӯ аъонт динор кунад то низому истиқомати билфеъл мавҷӯд шавад ,у нотиқ инсонаст . Пас , аз ин рӯй ба ҳокимӣ ҳоҷат афтод ва аз ин мубоҳиса маълум шуд ки ҳифзи адолат дар миёни халқ бе ин се чиз сӯрат набандад , яъне номӯси илоҳӣу ҳокими инсонӣу динор .

Ва арстотолис гуфтааст : динори номӯсӣ одиласту маънӣ « номӯс » дар луғат ӯ тадбиру сиёсат буду ончӣ бад-ӣн монад ва аз ин ҷиҳати шариъатро номӯс илоҳӣ хонанд ва дар китоб ниқўмохё гуфтааст : номӯси Акбари ман ъндоллаҳ тавонад буд ,у номӯси дувум аз қабл номӯси Акбар ,у номӯси сими динор буд пас номӯси худои муқтадоӣ навомис бошад ,у номӯси дувуми ҳоким буд ва ӯро иқтидо ба номӯси илоҳӣ бояд кард ,у номӯси сим иқтидо кунад ба номӯси дувум . Ва дар нтзили қуръони ҳамин маънӣ бъинаҳ ёфта мешавад онҷо ки фармӯдааст :у أнзлнои мъҳми алкитобу алмизони лиқўми анноси болқсту أнзлнои алҳдиди фӣаи бأси шадиду манофеи ллнос , алоиаҳ .

Ва ба динор ки мусовотдиҳанда мхтлФотсти эҳтиёҷ аз он сабаб афтод ки агар тақвими мухталифот ба асмон мухталифа набӯдӣ мушорикату мъомлту вуҷӯҳи أхзу эътои муқаддар ва манзум нагаштӣ , аммо чун динор аз баъзе бакоҳад ва дар баъзе афзоед эътидол ҳосил ояд ,у муомилаи фалоҳ бо наҷҷор мутасовӣ шавад , ва ин он адли маданӣ буд ки гуфтаанд иморати дунё ба адл маданӣасту харобии дунё ба ҷаври маданӣ . Ва бисёр бошад ки амалии андак бо амалҳои бисёр мутасовӣ бошад , монанди назари муҳандис ки дар муқобили ранҷҳо ва машаққатҳои коркунон бисёр уфтад , ва монанди тадбири соҳиби лашкар ки дар муқобили муҳорибати муборизон бишмор уфтад ; ва ба изои одили ҷоӣр буд ва он касе бошад ки ибтол тасовӣ кунад .

Ва бар минволи сухани арстотолису қавоиди гузаштаи ҷоӣри се навъ буд : аввали ҷоӣри аъзам ва он касе буд ки номӯси илоҳиро мнқод набошад ,у дувуми ҷоӣри аўст ва он касе буд ки ҳокимро мтоўът накунад ,у сими ҷоӣри Асғар ва он касе буд ки бар ҳукм динор наравад ;у фасодӣ ки аз ҷаври ин мартаба ҳосил ояд ғасбу нҳби амволу анвоъи дуздӣ ва хиёнат бошад ,у фасодӣ ки аз ҷаври ду мартаба дигар бошад азимтар аз ин фасодҳо буд .

Ва арстотолис гуфтааст касе ки ба номӯс мутамассик бошад амал ба табиат мусовот кунад ,у иктисоби хайру саодат аз вуҷӯҳи адолату номӯси илоҳии ҷуз ба Маҳмӯд нафармоед , чаҳ аз қабл худоӣ , таъолӣ , ҷузи ҷамил содир нашаваду амри номӯс ба хайр буд ва ба чизҳое ки муъадӣ ба саодат бошад , ва наҳй ӯ аз фасодҳои баданӣ буд , пас ба шуҷоат фармоед ҳифзи тартиб дар масофи ҷиҳод , ва ба иффат фармоед ҳифзи фурӯҷ аз ношоистҳо , ва аз фисқу ифтироу шатм ва бдгФтн боздорад ,у фии алҷмлаҳ бар фазилат ҳс кунад ва аз разилти манъ . Ва одили истеъмол адолат кунад аввал дар зоти хеш , пас дар шуракои хеш аз аҳли Мадина . Пас гуфтааст адолат ҷузвӣ набӯд аз фазилат , балки ҳамаи фазилат буд бأсрҳо ,у ҷавр ки зид ӯст ҷузвӣ набӯд аз разилт балки ҳамаи разилт буд бأсрҳо , влкни баъзе анвоъи ҷавр аз баъзе зоҳиртар буд , Маслан ончӣ дар байъу шроу кФолот ва ориятҳо уфтад зоҳиртар буд ба наздики аҳли мдн аз дуздӣҳоу фуҷуру қёдту мходъти ммолику гувоҳии дурӯғ , ва ин синф ба ҷафо наздиктар уфтад ; ва баъзе бошад ки ба тғлби наздиктар буд монанди тъзиб ба қуюду ағлолу ончии ҷории маҷрои он буд .

Ва аммо одили ҳоким ба сӯят бошад ки рафъу ибтоли ин фасодҳо кунаду Халифаи номӯси илоҳӣ буд дар ҳифзи мусовот , пас хештанро аз хайроти бештар аз дигарон надиҳад ва аз шарӯри камтар . Ва аз ӣнҷо гуфтаанд : алхлоФаҳи ттҳр . Баъд азон гуфтааст : авоми мартабаи ҳукӯмат касеро донанд ки ба шарафи ҷинсу насаби машҳур буд ё касеро ки ба ясор бисёр мстзҳр бошад . Ва аҳли ақлу тмиизи ҳикмату фазилатро аз шароити истеъдоди ин манзалат шиносанд , чаҳ ин ду фазилати сабаби рёсоту сиёдати ҳақиқӣ буду мураттаби мартаба ҳар яке дар дараҷаи хеш .

Ва асбоби ҷумлагии аснофи музирот маҳсӯраст дар чаҳор навъ : аввали шаҳват ,у рдоءти тобеъ он уфтад ,у дувуми шарорат ,у ҷаври тобеъ он уфтад ,у сими хато ,у ҳузни тобеъ он уфтад ,у чаҳоруми шқо ,у ҳайрати муқорини мазаллату андӯҳи тобеъ он уфтад . Аммо шаҳват чун боис шавад бар азрор ба ғайр , мардумро дар он азрори алтзозӣу эсорӣ сӯрат науфтад магари онкӣ чун дар тариқи тўсл ба мштҳии воқеъ шуда бошад болърз ба он ризо диҳад ,у гоҳ буд ки кроҳити он азрор , ва тأлм бидон , эҳсос кунад ,у маъаи злки қӯти шаҳват бар иртикоби он макрӯҳ ҳамл кунад . Ва аммо шарир ки тааммуди азрор ғайр кунад бар сиблат эсор кунад ва азон алтзоз ёбад , монанди касе ки ғмз ва съоит кунад ба наздики зулма то ба тавассут ӯ неъмат ғайриӣ азолт кунад бе онкии манфиатӣ ба ӯ расад , локин ӯро дар макрӯҳӣ ки ба он кас расад лиззатӣ ҳосил ояд бар ваҷҳи тшФӣ , аз ҳасад ё сабабии дигар .

Ва аммо хато , чун сабаби азрор ғайр шавад на аз ваҷҳи қасду эсор буд ва на муқтазои алтзоз , балки қасд ба феълии дигар буд ки он феъл муъадӣ шавад ба зарар , монанди тирӣ ки на ба қасд бар шахсе ояд ,у ҳроинаҳи ҳузнӣу андӯҳии тобеъи ин ҳолат буд . Ва аммо шқо ,у мабдаи феъли дарави сабабӣ хориҷ бошад аз зоти соҳибаш ва ӯро дарон ихтиёрӣу қасдӣ на , монанди онкии осеби садамаи сутурӣ риёзат ноёфта ки шахсе бар нишаста буд ба касе расад ки он шахсро дарави дил бастагӣ бошад ва ӯро ҳалок кунад , ва чунин шахсеи шқӣу марҳӯм буд ва дар он воқеаи ғирмлўм ; ва аммо касе ки ба сабаби мастӣ ё хашм ё ғайрат бар қабеҳии иқдоми намояди уқубату итоби азу соқит нашавад , чаҳ мабдаи он афъол яъне тановули мускиру инқиёди қӯти ғазабӣу шҳўӣ , ки судӯри қабеҳ ба табаъияти он лозим омад , ба иродату ихтиёр ӯ бӯдааст .

Инаст шарҳи адолату асбоби он . Ва аммо ақсомаш дар афъол , гӯйем : ҳакими аввали адолатро ба се қисм кардааст : яке ончии мардумро бидон қиём бояд намӯд аз ҳақи ҳақ , таъолӣ , ки воҳб хайротасту мФизи каромот . Бали сабаби вуҷӯд ва ҳар неъмат ки тобеъ вуҷӯд аст ӯст ,у адолати чунон иқтизо кунад ки банда ба қадари тоқат дар умӯрӣ ки миён ӯу маъбуд ӯ бошад тариқи афзал мслўк дорад , ва дар риояти шароити вуҷуби мҷҳўд базл кунад ;у дувуми ончии мардумро бидон қиём бояд намӯд аз ҳуқуқи абнои ҷинсу таъзими руасоу адои амоноту инсоф дар муомилот ;у сим ончӣ бидон қиём бояд намӯд аз адои ҳуқуқи аслоф монанди қазои диўну анФози васоёии эшон ва ончӣ бидон монад .

То ӣнҷои маънии сухан ҳакимаст . Ва таҳқиқи ин сухан дар баёни вуҷуби адои ҳақи худоӣ , ҷли ҷалола , онаст ки чун шритти адолат май бояд ки дар ахзу эътои амволу каромоту ғайри он зоҳир бошад пас бояд ки ба изои ончӣ ба мо мерасад аз ътёти холиқ , ъзосмаҳ ,у нъми номутаноҳӣ ӯ ҳақии собит буд ки ба навъе аз анвоъи қудрат дар адои он ҳақ базл кунанд , чаҳ агар касе ба андаки мояи анъомӣ махсӯс шавад аз ғайриӣ , ва онро муҷозотӣ накунад ба ваҷҳе , ба всмти ҷавр мансӯб бошад . ФкиФ агар ба атоҳои номутаноҳӣ ва неъматҳои беандоза тахсӣс ёфта бошад ,у баъд азон бар тавотуру таволӣ ба лўоҳқи Аёдии лаҳзаи Флҳзаҳи онро мададӣ мерасад , ва ӯ дар муқобил ба андешаи шукри неъматӣ ё қиём ба ҳақӣ ё адои маърӯфӣ машғӯл нашавад ; лобл ки сирати адолати чунон иқтизо кунад ки ҷаду иҷтиҳод бар муҷозоту мукофот мқсўр дорад ва дар эҳмолу тақсири хештанро номаъзӯри шиносад , чаҳ бмсл агар подшоҳии одил фозил бошад ки аз осори сиёсат ӯ масолику мамолики эмин ва маъмур гардаду адл ӯ дар офоқу ақтори зоҳиру машҳур , ва дар ҳимояти ҳариму зб аз байзаи малику манъи абнои ҷинс аз зулм бар якдигар ,у тамҳиди асбоби масолеҳи маошу маъоди халқ , ҳеҷ дақиқаи мӯҳмал ва мухтал нагузорад , то ҳам хайр ӯ умуми раоёу зери дастонро шомил буд ва , ҳам эҳсон ӯ ба ҳар як аз ақўёу зуъафои алӣ алхусус восил ,у истеҳқоқи онкӣ ҳар якро аз аҳли мамлакат ӯ алии ҳада ба навъе аз мукофоти қиём бояд намӯд ки тқоъд азон мстдъии атсоФ буд ба самти ҷавр ӯро ҳосил ; ва ҳар чанд , ба сабаби истиғноӣ ӯ аз саноеъи раият , мукофоти эшон ҷуз ба ихлоси дуоу нашри саноу зикри маноқибу мосру шарҳи масоъӣу мафохиру шукри ҷамилу муҳаббати софӣу базли тоъату насиҳату тарки мухолифат дар сару ълониту саъй дар итмоми сират ӯ ба қадари тоқату андозаи иститоату иқтидо ба ӯ дар тадбири манзилу тартиби аҳлу ъширт , ки нисбат ӯ бо эшон чун нисбат малик бошад бо малик , натавонад буд , иғмози эшон аз иқомати ин маросиму қиёми бад-ӣни шароит , бо қудрату ихтиёр , ҷузи зулму ҷаври ҳақиқӣу инҳироф аз сунан адолат набӯд ; чаҳ ахз беэъто аз қонӯни инсоф хориҷ уфтад ,у чндонкаҳи аФодти неъмату аФозти маърӯфи бештар , ҷӯрӣ ки дар муқобил он бошад фоҳиштар ; чаҳ зулм агар чанд қибҳаст дар нафаси худ , аммо баъзе аз баъзе қабеҳ тар бошад , чунонкии азолти неъматӣ аз азолти неъматӣу инкори ҳақӣ аз инкори ҳақии шанеътар буд .

Ва чун қубҳи тақсир дар мукофоти ҳуқуқи мулӯку руасо ба базли тоъату шукру муҳаббату саъии солеҳ то ин ғоят маълум аст бингар ки дар қиём ба ҳуқуқи молики алмалики бҳқиқт , ки ҳар соъати бал ҳар лаҳзаи чандон нъму Аёдии номутаноҳӣ аз файзи ҷӯад ӯ ба нуфусу аҷсом мо мерасад ки дар ҳад ъаду ҳиз ҳаср натавон оварад эҳмолу тқоъд то чаҳ ғояти мазмум ва мункир тавонад буд .

Агар аз неъмат аввал гӯйем ки вуҷӯдаст онро бадалӣ дар тасаввур намеояд , ва агар аз таркиби беняту таҳзиб сӯрат гӯйем мусаннифи китоби ташреҳу муаллифи китоби манофеи аъзои зиёдат аз як ҳазор варақ дар аҳсои ончии ваҳми заъиф башарӣ бидон тавонад расед сиёҳ кардаанд ва ҳануз аз дарёии қатрае дар маъраз таъриф наёварда ва аз ӯҳдаи маърифати як нуктаи чунонкӣ бояд берун наёмада ва ба канаи ҳақиқати як дақиқа нарасида , ва агар аз нуфусу қавӣу маликот ва арвоҳ гӯйему хоҳем ки шарҳи диҳеми мададӣ ки аз файзи ақлу нуру баҳоу маҷду сенау баракоту хайрот ӯ ба нафас мерасад иборату ишоратро дар он боб маҷол наёбему забону баёну фаҳму ваҳмро аз тасарруф дар ҳақоиқу дақоиқи он оҷиз ва қосир шимурдем , ва агар аз неъмати бақои абадӣу малики сармадӣу ҷавори ҳазрат аҳадӣ гӯйем ки моро дар маърази таҳсилу ақтнои истеъдоду астиҷоб он овардааст ҷузи аҷзу ҳайрату қусӯру даҳшат ҳосилӣ наёбем . Лои лъмрии мо иҷҳли ҳзаҳи алнъми алои алнъм ; ва агар борӣ , ъзу ъло , аз масоъии мо бениёзаст сахти фоҳишу шанеъ буд ки мо илтизоми адои ҳақӣу базли ҷаҳдӣ , ки ба всилти он всмти ҷавру самти хурӯҷ аз шритти адл аз худ маҳв кунем , накунем .

Ҳакими арстотолис дар баёни ибодатӣ ки бандагонро бидон қиём бояд намӯд чунин гуфтааст ки : мардумонро хилофаст дар ончии махлуқро бидон қиём бояд кард аз ҷиҳати холиқ , таъолӣ ; баъзе гуфтаанд адои сиёму салавоту хизмати ҳёклу мусаллооту тақарруб ба қурбонҳо ба тақдим бояд расонид ; ва қавмӣ гуфтаанд бар иқрор ба рубубият ӯу эътироф ба эҳсону тамҷид ӯ бар ҳасби иститоати ақтсор бояд кард ;у тайифа Эй гуфтаанд тақарруб ба ҳазрат ӯ ба эҳсон бояд намӯд , аммо бо нафаси худ ба тзкиту ҳасани сиёсат , ва аммо бо аҳли навъи худ ба мувосоту ҳикмату мавъизат ; ва ҷамоатӣ гуфтаанд ҳирс бояд намӯд бар тафаккуру тадаббури дролҳёту тасарруф дар мҳоўлотӣ ки мӯҷиби мазиди маърифати борӣ , субҳона , буд то ба воситаи он маърифат ӯ ба камол расаду тавҳид ӯ ба ҳади таҳқиқи анҷомад ; ва гуруҳе гуфтаанд ончии худоиро , ҷлу ъз , бар халқ воҷибаст як чиз муайян нест ки онро мултазам шаванд ва бар як навъ ва мисол нест , балки ба ҳасби табақоту маротиби мардумони дрълўм мухталифаст . Ин сухан то ӣнҷои ҳикоят алфоз ӯст ки нақл кардаанд ,у азу дар тарҷеҳи баъзе аз ин ақвол бар баъзе ишоратӣ манқӯл нест .

Ва табақаи мтأхр аз ҳукамо гуфтаанд : ибодати худоӣ , таъолӣ , дар се навъ маҳсӯр тавонад буд , яке ончии таъаллуқ ба абадон дорад монанди салавоту сиёму вуқуф ба мўоқФи шарифа аз ҷиҳати дуоу муноҷот ,у дувуми ончии таъаллуқ ба нуфус дорад монанди эътиқодоти саҳеҳ чун тавҳиду тамҷиди ҳақу тафаккур дар кайфияти аФозти ҷӯаду ҳикмат ӯ бар оламу ончӣ аз ин боб буд ,у сими ончӣ воҷиб шавад дар мшоркоти халқ монанди инсоф дар муомилоту мазореъоту мнокҳоту адои амоноту насиҳати абнои ҷинсу ҷиҳод бо аъдои дайну ҳимояти ҳарим . Ва аз эшон гуруҳе ки ба аҳли таҳқиқ нздиктрнд гуфтаанд ки ибодати худоӣ , таъолӣ , се чизаст , эътиқоди ҳақу қавли савобу амали солеҳ ,у тафсил ҳар як дар ҳар вақту замонӣ ва ба ҳар азоФтӣу эътиборӣ бар ваҷҳеи дигар буд ки анбиё ,у уламои муҷтаҳид ки вараса анбиёанд , баён он мекунанд ; ва бар умуми халқи воҷиб буд инқиёду мтобъти эшон то муҳофизати амри ҳақ , ҷли ҷалола , карда бошанд .

Ва бибояд донист ки навъи инсонро дар қурбат ба ҳазрати إлҳити манозил ва мақомотаст . Мақоми аввали мақоми аҳл яқинаст ки эшонро мўқнон хонанд , ва он мартабаи ҳукамои бузургу уламоӣ кбор бошад ;у мақоми дувуми мақоми аҳл эҳсонаст ки эшонро Муҳсинон гӯйанд ; ва он мартабаи касоне буд ки бо камоли илм ба ҳаляти амал мтҳлӣ бошанд ва ба фазойилӣ ки баршумурдем мавсуф ;у мақоми сими мақоми Аброр буд , ва эшон ҷамоатӣ бошанд ки ба ислоҳи ибоду билод машғӯл бошанд ,у саъии эшон бар такмили халқи мқсўр ;у мақоми чаҳоруми мақоми аҳли Фўз буд , ки эшонро Фоизон хонанду мухлисон низ гӯйанд ,у ниҳояти ин мартабаи манзил иттиҳод бошад .

Ва варои ин навъи инсонро ҳеҷ мақому манзалат сӯрат набандаду истеъдоди ин манозил ба чаҳор хислат бошад : аввали ҳирсу нишот дар талаб ,у дувуми ақтнои улӯми ҳақиқӣу маорифи яқинӣ ,у сими ҳаё аз ҷаҳлу нуқсони қриҳтӣ ки натиҷаи эҳмол буд ,у чаҳоруми мулозимати сулӯки тариқи фазоъил ба ҳасби тоқат ; ва ин асбобро асбоб иттисол хонанд ба ҳазрати иззат .

Ва аммо асбоби инқитоъ аз он ҳазрат ки лаънати иборати азонсти ҳам чаҳор буд : аввали суқӯтӣ ки мӯҷиби эъроз буд ,у астҳонт ба табаъият лозим ояд ,у дувуми суқӯтӣ ки муқтазии ҳиҷоб буд ,у истихфоф ба табаъият лозим ояд ,у сими суқӯтӣ ки мӯҷиби тард буд ,у мқт ба табаъият лозим ояд ,у чаҳоруми суқӯтӣ ки мӯҷиби хсоءт буд , яъне даврӣ аз ҳазрат ,у буғз ба табаъият лозим ояд .

Ва асбоби шақовати абадӣ ки бад-ӣни инқитоъот муъадӣ бошад чаҳор буд : аввали Касалу битолат ,у тазйиъи умри тобеъ он уфтад ,у дувуми ҷаҳлу ғбоўтӣ ки аз тарки назару риёзати нафас ба таълими хезад ,у симу қоҳтӣ ки аз эҳмоли нафасу хлоъти изор ӯ дар татаббуъи шаҳавот таваллуд кунад ,у чаҳорум аз худ розӣ шудан ба рзоил ки аз истимрори қбоиҳу тарки инобат лозим ояд . Ва дар алфози танзили зиғ ва рину ғшоўту хатм омадааст ,у маъонии ин чаҳор лафз ба маъонии ин чаҳор сабаб наздикаст , ва ҳар якеро аз ин шақоватҳо алоҷӣ буд ки баъди азин бар ваҷҳи иҷмол ёд карда ояд , иншоаллоҳ .

Инаст сухани ҳукамо дар ибодати худоӣ , таъолӣ . Ва афлотӯн илоҳӣ гуфтааст : чун адолат ҳосил ояд нури қавӣу аҷзои нафас бар якдигари дирафшад , чаҳ адолати мусталзими ҳамаи фазоъил буд , пас нафас бар адои феъли хоси худ бар фозилтарин ваҷҳе ки мумкин буд қодир шавад , ва ин ҳоли ғояти қурби навъи инсон буд аз илоҳ , таъолӣ .

Ва низ гуфтааст ки : тавассути адолат монанди тавассути дигар фазойил нест , аз ҷиҳати онкӣ ҳар ду тарафи адолат ҷавраст ва ҳар ду тарафи ҳеҷ фазилати як разилт нест . Беонаш онаст ки ҷаври ҳам талаби зиёдат буд ва ҳам талаби нуқсон , чаҳ ҷоӣри дрончаҳи нофеъ буд хештанро зиёдати талабад ва дигаронро нуқсон ,у дрончаҳи зор буд хештанро нуқсони талабад ва дигаронро зиёдат , ва чун адолат тасовӣаст ва ду тарафи тасовии зиёдату нуқсон буд пас ҳар ду тарафи адолат ҷавраст , ва ҳар чанд ҳар фазилатиро аз ҷиҳати тавассути эътидолӣ лозимаст , аммо адолати ом ва шомиласт ҷумлагии эътидолотро .

Ва адолати ҳиأтии нафсонӣ буд ки азу содир шавад тамассук ба номӯси илоҳӣ , чаҳ муқаддари мақодӣру муайяни авзоъу аўсоти номӯс илоҳӣ бошад , пас соҳиби адолатро ба ҳеҷ навъи мзодту мухолифати соҳиби номӯси ҳақ дар табиат наёяд бали ҳамагии ҳиммат ӯ ба мувофиқату муовинату мтобът ӯ масруф буд , чаҳ мусовот азу ёбад ,у табъ ӯ толиби мусовот буд ,у ақали мусовоти миёни ду шахс буд ва дар чизеи муштараки миён ҳар ду ё дар ду чиз , пас арқони нисбати муттасил ё мунфасил муайян шавад .

Ва бибояд донист ки ин ҳиأти нафсонии амре буд ғайрифеълу ғайримаърифату ғайриқӯт , чаҳ феъл бе ин ҳиأт содир шавад , чунонкии гуфтем ки афъоли удӯл аз ғайри удӯл содир шавад ,у қӯту маърифат ба зиддийени таъаллуқ яксон гиранд чаҳ илм ба зиддийену қудрат бар зиддийени яке буд . Аммо ҳар ҳиأт ки қобил зиддиӣ буд ғайри ҳиأтӣ буд ки қобили зиди дигар буд ва ин маънӣ дар ҷумлагии фазоъилу маликоти тасаввур бояд кард ки аз асрори ин илмаст .

Ва адолатро бо ҳуррият иштирокаст дар боби муомилоту ахзу эъто , чаҳ адолат дар иктисоб мол уфтад ба шарти мазкӯр ,у ҳуррият дар инфоқи мол ҳам бидон шароит ,у иктисоби ахз буд , пас ба инфеъоли наздиктар буд ,у инфоқи эъто буд пас ба феъли наздиктар буд ,у мардумон , ҳурро аз одили дӯст тар доранд , бад-ӣни сабаб , бози онкии низоми олам ба адолати бештар азон буд ки ба ҳуррият , чаҳ хосияти фазилати феъл хайраст на тарки шар ,у хосияти муҳаббати мардумону Муҳамадати гуфтани эшон дар базли маърӯф буд на дар ҷамъи мол ,у ҳури ҷамъи мол на барои мол кунад локин барои сарф ва инфоқ кунад ва дарвеш бинмоанд , чаҳ ксўб буд аз вуҷӯҳи Ҷамила , ва ткосл накунад дар касб , чаҳ тўсл ӯ ба фазилати хеш ба тавассул моласт , ва аз тазйиъу табзиру бухлу тқтири эҳтирози намояд . Пас ҳар ҳаддии одил буд аммо ҳар одилӣ ҳур набӯд .

Ва ӣнҷои шаккӣ эрод кунанд ва азон ҷавобӣ гуфтаанд , ва он онаст ки чун адолати амре ихтиёрӣаст ки аз ҷиҳати таҳсили фазилату истеҳқоқи Муҳамадат касб кунанд бояд ки ҷавр ки зид ӯст амре буд ихтиёрӣ ки аз ҷиҳати таҳсили разилту истеҳқоқи мазаммат касб кунанд ,у ихтиёри оқили разилту мазамматро баъӣд тавонад буд , пас вуҷӯди ҷаври мумтанеъ буд . Ва дар ҷавоб гуфтаанд : ҳар ки иртикоб феълӣ кунад ки муъадӣ буд ба зарарии золими нафас хеш бошад , аз он ҷиҳат ки бо қудрат бар нафъи нафаси ихтиёри баду тарки мушовирати ақл эсор карда бошад .

Ва устоди Абӯали , раҳмаи аллоҳ , беҳтар аз ин ҷавоби ҷавобӣ дигар гуфтааст , ва он онаст ки чун мардумро қӯтҳои мухталифаст мумкин буд ки баъзе азон боис шавад бар феълии мухолифи муқтазои қӯтии дигар , монанди онкии соҳиби ғазаб , ё соҳиби шаҳвати боФрот , ё касе ки дар мастӣ арбада кунад , афъолӣ ихтиёр кунанд бе мушовирати ақл ки баъд аз мъоўдтш пушаймон шаванд ,у сабаби он буд ки дар ҳолатӣ ки ғалабаи қӯтиро бошад ки муқтазии он феъласт он феъли ҷамили намояд , ва чун он қӯти истихдоми ақлу астъмош ӯ карда бошад ақлро маҷол эътироз набӯд ,у баъд аз сукӯни сурати қӯт , қубҳу фасод зоҳир гардад . Аммо касоне ки ба саодати фазилат мавсӯм бошанд ба ҳеҷ вақти ақли эшон мағлуб нагардаду судӯри феъли ҷамили эшонро малака шавад .

Ва саволии дигар эрод кунанд аз саволи аввали мушкилтар , ва он онаст ки тФзл Маҳмӯдаст ва дохил нест дар адолат , чаҳ адолати мусовот буду тФзли зиёдат , ва мо гуфтаем ки адолати мстҷмъ фазойиласт ва ӯро мартаба васатаст , пас чунонкии нуқсон аз васати мазмум буд зиёдати ҳам мазмум буд пас тФзли мазмум буд ва ин халаф бошад .

Ва ҷавоб онаст ки тФзли эҳтиёт буд дар адолат то аз вуқуъи нуқсон эмин шаванд ,у тавассути фазойил бар як минволи натавонад буд , чаҳ сахои бози онкӣ васатаст миёни исрофу бухл , зиёдати дарав ба эҳтиёти наздиктар аз нуқсон ,у иффат бо онкӣ васатаст миёни шарау хумуд , нуқсони дарав ба эҳтиёти наздиктар аз зиёдат ,у тФзл сӯрат набандад алои баъд аз риояти шароити адолат , ки аввали ончии истеҳқоқ воҷиб кунад адо карда бошад пас зиёдат низ эҳтиётро бо он азоФт кунанд . Ва агар бмсли ҳамаи мол ба номустаҳаққ диҳаду мустаҳаққро зойеъ гузорад мтФзл набӯд балки мбзр буд , чаҳ эҳмол адолат кардааст .

Пас маълум шуд ки тФзл адолатасту зиёдат ,у мтФзл одилӣаст муҳтот дар адолат ,у сират ӯ он буд ки дар нофеъи худро камтар диҳад ва дигаронро бештар , ва дар зори худро бештар диҳад ва дигаронро камтар ба зиди ҷавр . Ва маълум шуд ки тФзл аз адолат шарифтараст аз он ҷиҳат ки маболиғатаст дар адолат на аз он ҷиҳат ки хориҷаст аз адолат . Ва ишорати соҳиби номӯс ба адолати ишоратии куллӣ буд на ҷузвӣ , чаҳ адолат ки мусовотаст , гоҳ буд ки дар ҷавҳар буду гоҳ буд ки дар кам буду гоҳ буд ки дар Киев буд , ва ҳамчунин дар дигари мақулот , ва беонаш онаст ки обу ҳаво мткоФӣанд дар кайфият на дар каммият , ки агар дар каммият мткоФӣ будандӣ масоҳат ҳар ду мутасовӣ будӣ , ва дар кайфият тафозул афтодӣ , пас ба кайфияти фозил бар мФзўл ғолиб шудӣу мФзўл фосид шудӣ , ва ҳамчунин дар оташу ҳаво . Ва агар аносири мткоФии набудандӣу ифсоди якдигари тавонистандӣ олам нест шудӣ дар камтарини муддатӣ . Влкни борӣ , ъзу ъло , ба фазли анояту раҳмати хеши чунон тақдир кардааст ки ҳар чаҳор дар қӯту кайфияти мткоФӣу мутасовӣ афтодаанд , то якдигарро бакулӣ аФно натавонанд кард , влкни ҷузвиро ки бартараф уфтад ҷузвӣ ки бадв муҳӣт шавад аФно кунад то анвоъи ҳикмат пайдо гардад . Ва ишорати бад-ӣн маънӣаст қавли соҳиби шариъат , алайҳи ассалом , онҷо ки гуфтааст : болъдли қомати алсмўоту أлорз . Ғарази онкии номӯс ба адолат куллӣ фармоед то иқтидо карда бошад ба сирати илоҳӣ , ва ба тФзл куллӣ нафармоед ки тФзли куллӣ номаҳсӯр буду адолати куллӣ маҳсӯр , аз ҷиҳати онкии тасовиро ҳаддӣ муайян бошад ,у зиёдат маҳдӯд набӯд балки бо тФзл хонд ва барон ҳс ва тҳриз кунад , чаҳ тФзли ому шомили натавонад буд чунонкии адолати ому шомил буд . Ва ончии гуфтеми тФзли эҳтиёт ва маболиғатаст дар адолати ҳам қавлӣ ом нест , чаҳ ин эҳтиёти одилро ҷуз дар насиби худ натавонад буд , Маслан агар ҳоким шавад миёни ду хасм дар ҳеҷ тарафи тФзл натавонад кард ,у ҷузи риояти адли маҳзу тасовии мутлақи азу қабеҳ ояд .

Ва ончии гуфтеми адолати ҳиأтӣ нафсонӣаст мунофӣ он набӯд ки гуфтеми адолати фазилатӣ нафсонӣаст , чаҳ он ҳиأти нафсониро ба се ваҷҳ эътибор кунанд : яке ба нисбат бо зоти он ҳиأт ,у дигар ба эътибор бо зоти соҳиби ҳиأт ,у сим ба эътибор бо касе ки муомила бидон ҳиأт бо ӯ иттифоқ уфтад . Пас ба эътибори аввали онро малака нафсонӣ хонанд , ва ба эътибори дувуми фазилати нафсонӣ , ва ба эътибори сими адолат . Ва дар ҷумлагии ахлоқу маликоти ҳамин эиътибороти риоят бояд кард .

Ва бар оқили воҷиб буд истеъмоли адолати куллӣ бар он ваҷҳ ки , аввал дар нафаси худ бакор дорад , ва он ба таъдили қавӣу такмили маликоти бошдгФтим , чаҳ агар ба адолати таъдил қавӣ накунад шаҳват ӯро боис шавад чунонкӣ бар амреи мулоими табиати хеш ,у ғазаб бар амреи мухолифи он , то ба дўоъии мухталифи толиби аснофи шаҳавоту анвоъ каромот гардад , ва аз изтиробу инқилоби ин аҳволу тҷозби қавии аҷноси шару зарар ҳодис шавад ;у ҳоли ҳамин буд ҳар куҷои касратӣ фарз кунанд бе раисии қоҳир ки онро манзум гирданд ва ба Ямани ваҳдат ки зилл إлаҳаст сабот ва қавом диҳад .

Ва арстотолис касеро ки ҳол ӯ дар тҷозби қавӣ бар ин сифат буд ташбеҳ кардааст ба шахсе ки ӯро аз ду ҷониб май кашанд то ба ду нима шавад ё аз ҷавониби мухталиф то пора пора шавад , влкн чун қӯти тмиизро ки Халифаи худоӣ , ҷли ҷалола ,аст дар зоти инсони ҳоким қавӣ кунад то ӯ шароити эътидолу тасовӣ нигоҳ дорад ҳар яке бо ҳақ худ расанду сӯъи Низомӣ ки аз касрати мутаваққиъ буд муртафаъ шавад . Пас чун аз таъдили нафас бар ин ваҷҳ фориғ шавад воҷиб буд таъдили дӯстону аҳлу ъширти ҳам бар ин сифат ,у баъд азон таъдили аҷонибу абоъд ,у баъд азон таъдили дигари ҳайвонот , то шарафи ин шахс бар абнои ҷинс ӯ зоҳир шаваду адолат ӯ тамом гардад . Ва чунин шахсе ки дар адолат то ин ғоят бирасад вале худоӣ , таъолӣ ,у хлиФт ӯу беҳтарини халқ ӯ буд , ва ба изои ин , бтарин халқи худоӣ касе буд ки аввал бар худ ҷавр кунад ,у баъд азон бар дӯстону пайвастагон ,у баъд азон бар боқии мардумону аснофи ҳайвон , ба эҳмоли сёсот , чаҳ илм ба зиддийени яке буд , пас беҳтарини мардумони одил буду бадтарӣни ҷоӣр .

Ва ҷамоатӣ аз ҳукамо гуфтаанд : қавоми мавҷӯдоту низоми коинот ба муҳаббатаст ,у изтирори мардум ба ақтнои фазилати адолат аз ҷиҳати Фўоти шарафи муҳаббат , чаҳ агар аҳли муомилот ба муҳаббати якдигар мавсӯм бошанд инсофи якдигари бидиҳанду хилоф муртафаъ шаваду низом ҳосил ояд . Ва чун ин баҳс ба ҳикмати маданӣу манзилии лоиқ тараст дар шарҳи амри муҳаббати таваққуфи أўлӣ , валлоҳи аълам .