Дар улӯми ҳикмат муқарараст ки мабодии аснофи ҳаракот ки муқтазӣ тавваҷуҳ бошанд ба анвоъи камолоти яке аз ду чиз буд : табиат ё саноат .

Аммо табиат монанди мабдаи таҳрики нутфа дар маротиби тағайюроти мутараттибу астҳолоти мутанаввиъ то онгоҳ ки ба камол ҳайвонӣ бирасад ; ва аммо саноат монанди мабдаи таҳрики чӯб ба всоӣти адавоту олот то онгоҳ ки ба камол Тахтӣ бирасад . Ва табиат бар саноат мақдамаст ҳам дар вуҷӯд ва ҳам дар ртбт , чаҳ судӯр ӯ аз ҳикмати илоҳӣ маҳзасту судӯри саноат аз мҳоўлоту ародоти инсонӣ ба истимдоду иштироки умӯри табиӣ . Пас табиат ба манзалати муаллим ва устодасту саноат ба мсобти мутааллиму тлмиз . Ва чун камол ҳар чизе дар ташаббуҳи он чиз буд ба мабдаи хеши пас камоли саноат дар ташаббуҳ ӯ буд , ба табиат ,у ташаббуҳ ӯ ба табиат чунон бошад ки дртқдиму таъхири асбоб ,у вазъ ҳар чизе ба ҷои хеш ,у тадриҷу тартиби нигоҳи доштан ба табиат иқтидо кунанд , то камолӣ ки қудрати илоҳии табиатро ба тариқи тасхири мутаваҷҷеҳи он гардонидааст аз саноат бар ваҷҳи тадбир ҳосил ояд . Ва маъаи злки фазилатӣ ки мусталзими саноат буд , ва он ҳусӯли он камол бошад бар ҳасби иродату машйат , бо он камол муқорин уфтад , Маслан чун мардуми байзаи мурғонро дар ҳароратии муносиби ҳарорати синаи эшон тарбият диҳад ҳамон камол ки ба ҳасби табиати мутаваққиъ буд , ва он баровардан фаррухаст , бад-ӣни тадбир мавҷӯд шавад ,у фазилатии дигар бо он муқорин уфтад ва он баромадани мурғон бисёр буд ба як дафъа , ки вуҷӯди амсоли эшон ба тариқи ҳизонати мутааззири намояд .

Ва баъд аз тақдими ин муқаддама гӯйем чун таҳзиби ахлоқу иктисоби фазоъил ки мо ба садади маърифати он омадаем амре сноъӣаст дар он боби иқтидо ба табиати лозим буд , ва он чунон бошад ки таъаммул кунем то тартиби вуҷӯди қавӣу маликот дар бадви хилқат бар чаҳ саёқат бӯдааст ; пас дар таҳзиб , ҳамон тадриҷ нигоҳ дорем .

Ва маълумаст ки аввали қӯтӣ ки дркўдкон ҳодис шавад қӯти талаби ғизоу саъй дар таҳсил он бошад , чаҳ кӯдак чун аз шиками модар ҷудо шавад шер аз пистон талаб кунад . Бе тақаддуми тааллумӣ ,у баъд аз онкии қӯт ӯ бештар шавад онро ба овоз ва гиристан бихоҳад , ва чун қӯти тахайюл ӯ бар ҳифз мисли қодир шавад матолибӣ ки мисолҳои он аз ҳавос иқтибос карда бошад илтимос кунад , чун сӯрати модару ғайри он , пас қӯти ғазабии дарав падед ояд ва аз мўзёти эҳтирози намояд , ва бо ончӣ дар вусӯл ба манофеи монеъ ӯ ояд муқовимату кӯшиш оғоз кунад , пас агар ба анФрод ба интиқому дафъ қиём тавонад намӯд қиёми намояд ,у ало ба фарёду гиря астғост кунад . Ва аз модару дояи истионати намояд ,у баъд азон ин қӯтҳо ва шавқҳо ки мабодии таҳрик олотанд дар тзоид бошанд то асари хостарин нафас , ва он қӯти тмииз буд , дарав зоҳир шавад ,у ибтидои он зуҳӯри қӯт ҳаё бошад ва он далел буд бар эҳсос ба ҷамилу қабеҳ , ва пас ин қӯт низ рӯй дар тзоид наад .

Ва ҳар яке аз ин қӯтҳо чун ба камолӣ ки ба ҳасби шахси мумкин буд бирасад , иҳтимом кунад ба риояти он камоли дрнўъ бар ваҷҳе ки сӯрати бандад . Аммо қӯти аввал ки мабда ҷазб мулоимаст ва ба тарбияти шахси муваккил чун шахсро ба тағзияу тнмиаҳи наздики расонад , ба камолӣ ки мутаваҷҷеҳ бидон бошад мунбаис шавад бар астбқои навъ , пас шаҳвати никоҳу шавқ ба таносул ҳодис гардад . Ва аммо қӯти дувум ки мабдаи дафъ мунофӣаст чун аз ҳифзи шахс мутамаккин шавад иқдоми намояд бар муҳофизати навъ , пас шавқ ба каромоту аснофи тафаввуқу рёсот падед ояд . Ва аммо қӯти сим ки мабдаи нутқ ва тмиизаст чун дар идроки ашхосу ҷзўёт маҳорат ёбад ба таъаққули анвоъу куллиёт машғӯл шавад ,у исми ақл бар ӯ уфтад . Ва дарини ҳоли исми инсоният билфеъл бирав воқеъ шаваду камолӣ ки мФўз ба тадбири табиат буд тамом гардад .

Ва баъд азон навбати тадбир ба саноат расад то он инсоният ки ба тавассути табиати вуҷӯд тамом ёфт ба тавассути саноати бақоӣ ҳақиқӣ ёбад . Пас толиби фазилатро дар таҳсили камолӣ ки мутаваҷҷеҳ бидон бошад ба ҳамин қонӯни иқтидо бояд намӯд , ва дар таҳзиби қӯтҳо саёқату тартибӣ ки аз табиат астФодт карда бошад риоят кард ,у ибтидо ба таъдили қӯти шаҳват , пас ба таъдили қӯти ғазаб ,у хатм бар таъдили қӯт тмииз кард .

Агар иттифоқи чунон афтода бошад ки дар айёми туфулияти тарбият бар қоида ҳикмат ёфта бошад , чунонкии баъди азин шарҳ дода ояд , шукри мавҳибатии азиму миннатии ҷсим бибояд гузорад чаҳ аксари муҳимот ӯ мукфӣ буду ҳаракат ӯ дар тариқи талаби фазойили бсҳўлт , ва агар дар мабдаи намои баракси маслиҳат тарбият ёфта бошад батадрӣҷ , дар Фтоми нафас аз одоти баду маликоти ноМаҳмӯди саъй бояд кард , ва ба съўбти тариқат навмидӣ набояд намӯд , ки эҳмоли мстдъии шақовати абадӣ буду талофии мофот ҳар рӯзи мушкилтар ва ба таазури наздиктар , то онгоҳ ки ба дараҷа имтиноъ расад ,у ҷузи тлҳФу таъассуфи чизе бадаст набошад , аъознои аллоҳи ман сӯъи нқмтаҳу блғнои моирзиаҳи брҳмтаҳ .

Ва бибояд донист ки ҳеҷ кас бар фазилат мФтўр набошад , чунонкии ҳеҷ офарӣдаро наҷҷор ё котиб ё сонеъи нёФриннд , ва мо гуфтем ки фазилат аз умӯр сноъӣаст , аммо бисёр буд ки касеро аз рӯй хилқати қабули фазилатии осонтар буду шароити истеъдоди дарави бештар , ва ҳамчунон ки толиби китобат ё толиби наҷҷоратро муморасати он ҳарфат мебояд кард то ҳиأтӣ дар табиат ӯ росих шавад ки мабдаи судӯри он феъл бошад азу бар ваҷҳи маслиҳат , онгоҳ ӯро аз ҷиҳати эътибори он малака сонеъ хонанд ва бидон ҳарфат нисбат диҳанд , ҳамчунин толиби фазилатро бар афъолӣ ки он фазилат иқтизо кунад иқдом мебояд намӯд , то ҳиأту малакае дар нафас ӯ падед ояд ки иқтидор ӯ бар асдори он афъол бар ваҷҳи акмали бсҳўлт буд ,у онгоҳ ба самти он фазилат мавсуф бошад .

Ва чун чунонкӣ гуфта омад дар саноати иқтидо ба табиат мебояд карду муносибтарин сноъоти бад-ӣни саноат саноат тибаст ки бар таҷведи бадан мқсўраст , чунонкии ин саноат бар такмили нафас мқсўраст , пас ақтдоӣӣ ки дар ин саноат ба табиат лозим бошад шабиҳи иқтидои табиб буд дар саноати тиб ба табиат , ва аз ин ҷиҳати баъзе ҳукамои ин саноатро тиб рӯҳонӣ хонанд . Ва ҳамчунон ки тиби ду ҷузв буд , яке ончии муқтазии ҳифзи сиҳҳат буду дигари ончии муқтазии азолти иллат буд , ҳамчунон ин илми ду фан бошад , яке ончии муқтазии муҳофизати фазилат буду дигари ончии муқтазии азолти разилт буд , ва мо ҳар фаннии бғоити ҷаҳд баён кунем , аншоءи аллоҳ .

Пас аз ин мабоҳис равшан шуд ки толиби фазилатро аввали баҳс аз ҳоли қӯти шаҳват бояд кард ,у баъд азон баҳс аз ҳоли қӯти ғазаб , ва нигоҳ кард то ҳол ҳар яке дар фитрат бар қонӯн эътидоласт ё мунҳариф азон , агар бар қонӯни эътидол буд дар ҳифзи эътидолу малакаи гардонӣдани судӯри ончӣ ба нисбат бо он қӯти ҷамил буд аз ӯ кушед , ва агар аз эътидоли мунҳариф буд аввал бар рад ӯ бо эътидол , пас таҳсили он малака , иқдом намӯд , ва чун аз таҳзиби ин ду қӯт фароғат ёбад ба такмили қӯти назарии машғӯл бояд шуду тартиб дарон риоят кард .

Ва аввал ки дар тааллуми шурӯи намояди хавз дар фаннӣ бояд кард ки зеҳнро аз залолат сиёнат кунад ва ба тариқи иқтибоси маориф ҳидоят кунад ; пас дар фаннӣ ки ваҳмро бо ақл дар қавонини он мусоидат бошаду таҳайюру хабтро дарон маҷол на , то зеҳнро завқи яқин ҳосил шаваду мулозимати ҳақ малака кунад ;у баъд азон баҳс бар маърифати аъёни мавҷӯдоту кашфи ҳақоиқу аҳволи он мқсўр бояд гардонид ,у ибтидо аз мабодӣ маҳсусот кард ва ба маърифати мабодии мавҷӯдоти ин баҳс ба интиҳои расонид .

Ва чун бад-ӣн мартаба расад аз таҳзиби ин се қӯти фориғ шуда бошад . Баъд азон бар ҳифзи қавоиди адолати тўФр бояд намӯду аъмолу муомилот бар ҳасби он табиат муқаддар гардонид ва чун ин дақиқа низ риоят кунад инсонии билфеъл шуда бошаду исми ҳикмату самти фазилат ӯро ҳосили омада . Пас агар хоҳад ва дар съодоти хориҷӣу съодоти бадании иҳтимоми намояд , нури алии нур буд ,у алои бории муҳимот маъаттал нагузошта бошад ва ба фузулии машғӯли набӯда .

Ва саодати се ҷинс буд : яке съодоти нафсонӣ ,у дувуми съодоти баданӣ ,у сими съодоти маданӣ ки ба иҷтимоу тамаддуни мутаъаллиқ буд . Аммо съодот нафсонӣ онаст ки шарҳ дода омаду тартиби мадориҷи он бар ин ваҷҳаст : аввали илми таҳзиби ахлоқ ,у дувуми илми мантиқ ,у сими илми риёзӣ ,у чаҳоруми илми табиӣ ,у панҷуми илми илоҳӣ , яъне таълим бар ин саёқат бояд то нафъи он дар ҳар ду ҷаҳони базӯдӣ ҳосил ояд .

Ва аммо съодоти баданӣ , улӯмӣ буд ки ба низоми ҳоли бадан боз гардад чун муъолиҷоту ҳифзи сиҳҳату илми зинат ки иборат азон тиб буд , ва чун илми нуҷум ки тақаддумаи маърифат фоида диҳад .

Ва аммо саодати мадании улӯмӣ буд ки ба низоми ҳоли миллату давлату умӯри маошу ҷамъият таъаллуқ дорад , монанди илми шариъат аз фиқҳу калому ахбору танзилу таъвил ,у улӯми зоҳир чун адабу балоғату наҳву китобату ҳисобу масоҳату истифо ва ончӣ бидон монад ;у манфиат ҳар яке ба ҳасби манзалат ӯ бошад , валлоҳи аълам .