Чун аз шарҳи аснофи иҷтимоъоту раёсатӣ ки ба изоӣ ҳар ҷамъиятӣ бошад фориғи шудеми аввалии онкӣ ба шарҳи кайфияти муошироти ҷузвӣ ки миён халқ бошад машғӯл шавем .

Ва ибтидо ба шарҳи сират мулӯк кунем , гӯйем : сиёсати малик ки раёсат рёсот бошад брдўи гӯна буд ва ҳар якеро ғаразӣ бошаду лозимӣ . Аммо ақсоми сиёсат : яке сиёсат фозила бошад ки онро имомат хонанду ғараз азон такмили халқ буду лозимаши нили саодат ;у дувуми сиёсати ноқисса буд ки онро тғлб хонанду ғараз азон истибъоди халқ буду лозимаши нили шақовату мазаммат . Ва соӣси аввали тамассук ба адолат кунаду раиятро биҷой асдқо дораду Мадинаро аз хайроти омма мамлу кунаду хештанро молик шаҳват дорад ,у соиси дувуми тамассук ба ҷавр кунаду раиятро биҷои хўл ва убайд дораду Мадинаи пуршарӯр ом кунаду хештанро банда шаҳват дорад . Ва хайроти омма : амн буду сукӯну маваддат бо якдигару адлу ифофу лутфу вафоу амсоли он ,у шарӯри омма : хавф буду изтиробу танозӯъу ҷавру ҳирсу унфу ғдру хиёнату масхарагӣу ғайбат ва монанди он . Ва мардумон дар ҳар ду ҳоли назар бар мулӯк дошта бошанду иқтидо ба сират эшон кунанд , ва аз ӣнҷо гуфтаанд ки анноси алии дайни млўкҳму анноси бзмонҳм ашбаҳ манеҳам бобоӣҳм , ва яке аз мулӯк гуяд нҳн алзмон .

Ва толиби малик бояд ки мстҷмъи ҳафт хислат буд :

Яке Абут , чаҳ ҳасби мӯҷиби истимолати дилҳоу афтодани вақъу ҳайбат дар чашмҳо бошад босонӣ .

Ва дувум улувва ҳиммат , ва он баъд аз таҳзиби қувои нафсонӣу таъдили ғазабу қамъи шаҳват ҳосил ояд .

Ва сими метанати рой , ва он ба назари дақиқу баҳс бисёру фикру саҳеҳу таҷориби маразӣу эътибор аз ҳоли гузаштагон ҳосил ояд .

Ва чаҳоруми азимати тамом , ки онро азми алрҷолу азм алмулук гӯйанд , ва ин фазилатӣ буд ки аз тркби рои саҳеҳу саботи том ҳосил ояд ,у иктисоби ҳеҷ фазилату иҷтиноб аз ҳеҷ разилт бе ин фазилат муяссар нашавад , ва худ асли боби дрнил хайрот инаст ,у мулӯки муҳтоҷтарин халқ бошанд бидон . Чунин гӯйанд ки мأмўни Халифаро шаҳвати гул хӯрдан падед омаду асари никоят бар ӯ зоҳир шуд . Ва дар азолти он бо атиббо машварат кард . Атиббо муҷтамаъ шуданд ва дар алоҷи он марази аснофи мудовоат истеъмол фармуданд , чизе азон ба анҷоҳ мақрун наомад то рӯзӣ ки дар ҳузур ӯ андеша алоҷӣ мекарданд ва ба эҳзори кутубу адвияи ишорати рафта буд , яке аз надамо даромад ва он ҳол мушоҳида кард , гуфт « ё Амиралмӯъминин , Фأини азмаи ман азмоти алмулук ? » мأмўни атибборо гуфт « аз алоҷи ман фориғ бошед ки баъди азин мъоўдти он ҳол аз ман маҳол бошад » .

Ва панҷуми сабр бар мқосоти шдоиду мулозимати талаб бесأмту маломат , ки мифтоҳи ҳамаи матолиби сабр буд , чунонкӣ гуфтаанд :

Ва шашуми ясор . Ва ҳафтуми аъвони солеҳ .

Ва аз ин хисоли Абут зарурӣ набошад ва агарчӣ онро таъсирии азим буд . Ва ясору аъвон ба тавассути чаҳор хислати дигар яъне ҳиммату ройу азимату сабри иктисоб тавон кард .

Ва бибояд донист ки зафари баъд аз тақдири ду танро буд : яке толиби дайн ,у дигари толиби сор ; ва касе ки ғараз ӯ дар танозӯъи ғайри ин ду чиз буд дар аксари аҳвол мағлуб бошад ; ва аз ин ду яке Маҳмӯдаст ва он толиби дайни ҳақ буду дигари мазмум .

Ва истеҳқоқи малики бҳқиқт касеро буд ки бар алоҷи олам , чун бемор шавад , қодир буд ва ба ҳифзи сиҳҳат ӯ , чун саҳеҳ буд , қиём тавонад намӯд , чаҳ малики табиби олам буд ,у марази олам аз ду чиз буд , яке малики тғлбӣу дайгарии таҷориби ҳарҷӣ . Аммо малики тғлбии қабеҳ буд лаззота ,у нуфуси фосидаро ҳасани намояд . Ва аммо таҷориби ҳарҷии мўлм буд лаззота ,у нуфуси шарираро млзи намояд . Ва тғлб агарчӣ шабиҳ буд ба малики валикин дар ҳақиқати зиди малик буд , ва бояд ки муқарар бошад ба наздики нозир дар умӯри малик ки мабодии давлатҳо аз иттифоқи ройҳои ҷамоатии хезад ки дар таъовуну тазоҳури якдигар ба ҷои аъзои як шахс бошанд , пас агар он иттифоқи Маҳмӯд буд давлат ҳақ бошаду алои давлати ботил .

Ва сабаби онкии мабодии дувал иттифоқаст он буд ки ҳар шахсеро аз ашхоси инсонии қӯтӣ маҳдӯд бошад , ва чун ашхос бисёр ҷамъ оянд қӯтҳои эшон азъоФи қӯт ҳар шахсе буд ломҳолаҳ , пас чун ашхос дар тأлФу иттиҳод монанди як шахс шаванд дар олами шахсе бархеста бошад ки қӯт ӯ он қӯт буд ,у чунонкии як шахс бо чандон ашхоси муқовимат натавонад кард ашхос бисёр ки мухталифи алороу мтбоин алоҳўо бошанд ҳам ғалаба натавонанд кард , чаҳ эшон ба манзалати як як шахс бошанд ки ба мсорът касе ки қӯт ӯ азъоФи қӯти ин як як шахс буд бархезаду ломҳолаҳи ҳама мағлуб бошанд , магар ки эшонро низ Низомӣу тأлФӣ буд ки қӯти ҷамоат бо қӯти он қавм ткоФӣ тавонад кард , ва чун ҷамоатӣ ғолиб шаванд агар сирати эшонро Низомӣ буду эътибор адолатӣ кунанд давлати эшон муддатӣ бимонаду алои базӯдӣ муталошӣ шавад , чаҳ ихтилофи дўоъӣу аҳўо бо адами ончии муқтазии иттиҳод буд мстдъӣ инҳилол бошад .

Ва аксари давлатҳо , модом ки асҳоби он бо азиматҳои собит бӯдаанду шароити иттифоқ риоят мекарда , дар тзоид бӯдаасту сабаби вуқуфу инҳитоти он рағбати қавм дар мқтнёт монанди амвол ва каромот бӯда , чаҳ қӯту савлати иқтизои астксори ин ду ҷинс кунад , ва чун млобс он шаванд ҳроинаҳи зуъафоӣ уқул бидон рағбати намоянд , ва аз мхолтти сирати эшон ба дигарон сироят кунад то сират аввал бигузаранд ва ба трФаҳу неъмати ҷӯӣу хуши айшӣ машғӯл шаванд ,у аўзори ҳарб ва дафъ бунаанд ,у млкотӣ ки дар муқовимат иктисоб карда бошанд фаромӯш кунанд ва ҳимматҳо ба роҳату осоишу ътлт майл кунанд . Пас агар дар аснои ин ҳоли хасмии қоҳири қасд эшон кунад истисоли ҷамоат бар ӯ осон буду алои худ касрати амволу каромоти эшонро бар такаббур ва тҷбр дорад то танозӯъу тхолФ зоҳир кунанду якдигарро қаҳр кунанд , ва ҳамчунон ки дар мабдаи давлат ҳар ки ба муқовимату мноқшт эшон бархезад мағлуб гардад дар инҳитот ба муқовимату мнозът ҳар ки бархезанд мағлуб гирданд .

Ва тадбири ҳифзи давлат ба ду чиз буд : яке тأлФи авлиё ,у дигари танозӯъи аъдо . Дар осор ҳукамо овардаанд ки чун Искандар бар мамлакати доро ғалаба кард аҷамро бо олатӣу ъдтии азиму мардонеи ҷилд ва силаҳҳои бисёру ададӣ анбӯҳ ёфт , донист ки дар ғайбат ӯ ба андаки муддатӣ азишон толибони сор доро бархезанду малики рӯм дар сари ин кор шавад ,у истисоли эшон аз қоидаи диёнату муъаддилати давр буд . Дар ин андеша мутаҳайир шуд ва аз ҳакими арстотолис астшорт кард , ҳаким фармуд ки орои эшон мутафарриқи гардон то ба якдигар машғӯл шаванд ва ту аз эшон фароғати ёбӣ . Искандари мулӯки тавоифро бинишонад ва аз аҳд ӯ то аҳди Ардашери Бобаки дигари аҷамро иттифоқи калимае ки бо он ба талаби сор машғӯл тавонанд шуд иттифоқ науфтод .

Ва бар подшоҳи воҷиб буд ки дар ҳоли раият назар кунад ва бар ҳифзи қавонини муъаддилати тўФри намояд , чаҳ қавоми мамлакат ба муъаддилат буд .

Ва шарти аввал дар муъаддилати он буд ки аснофи халқро бо якдигар мткоФӣ дорад , чаҳ ҳамчунон ки амзҷаҳи муътадил ба ткоФии чаҳор унсур ҳосил ояд иҷтимоъоти муътадил ба ткоФии чаҳор синфи сӯрати бандад : аввали аҳли қалам монанди арбоби улӯму маорифу фуқаҳоу қазоату китобу ҳисобу муҳандисону мунаҷҷимону атиббоу шуъаро , ки қавоми дайну дунё ба вуҷӯди эшон буд ва эшон ба мсобт обанд дар табоиъ ;у дувуми аҳли шамшер монанди мақотилау муҷоҳидону мтўъаҳу ғозёну аҳли суғуру аҳли бأсу шуҷоату аъвони малику ҳорсони давлат , ки низоми олам ба тавассути эшон буд , ва эшон ба манзалат оташанд дар табоиъ ;у сими аҳли муомила чун туҷҷор ки бзоъот аз уфуқӣ ба уфуқӣ баранд ва чун мҳтрФаҳу арбоби сноъоту ҳирфаҳоу ҷботи хароҷ , ки маишати навъ бе таъовуни эшон мумтанеъ буд , ва эшон биҷой ҳавоанд дар табоиъ ;у чаҳоруми аҳли мазореъа чун барзигарону деҳқонону аҳли ҳрсу фалоҳат , ки ақўоти ҳамаи ҷамоат мураттаб доранду бақои ашхос бе мадади эшон маҳол буд , ва эшон биҷой хоканд дар табоиъ .

Ва чунонкӣ аз ғалабаи як унсур бар дигари аносири инҳирофи мизоҷ аз эътидолу инҳилоли таркиб лозим ояд аз ғалабаи як синф аз ин асноф бар се синфи дигари инҳирофи умӯри иҷтимо аз эътидолу фасоди навъ лозим ояд . Ва аз алфози ҳукамо дар ин маънӣ омадааст ки : Фзилаҳи алФлоҳину ҳўи алтъоўни болأъмол ,у Фзилаҳи алтҷори ҳўи алтъоўни боломўол ,у Фзилаҳи алмулуки ҳўи алтъоўни болороءи алсёсиаҳ ,у Фзилаҳи алолҳиини ҳўи алтъоўни болҳкми алҳқиқаҳ , сами ҳам ҷмиъои итъоўнўни алии аммораи алмдни болхироту алФзоӣл .

Ва шарти дувум дар муъаддилати он буд ки дар аҳволу афъоли аҳли Мадина назар кунаду мартаба ҳар яке бар қадари истеҳқоқу истеъдод таъйин кунад . Ва мардумони панҷ синф бошанд : аввали касоне ки бтбъ хайр бошанду хайри эшон мутаъаддӣ буд , ва ин тайифаи хулоса офаринишанд ва дар ҷавҳари мшокли раиси аъзам , пас бояд ки наздиктарин касе ки ба подшоҳ буд ин ҷамоат бошанд , ва дар таъзиму тўқиру икрому тбҷили эшон ҳеҷ дақиқа мӯҳмал набояд гузошт ва эшонро руасои боқии халқ бояд шинохт .

Ва синфи дувуми касоне ки ба табъ хайр бошанду хайри эшон мутаъаддӣ набӯд , ва ин ҷамоатро азиз бояд дошту дромўри худ мазоҳ алълаҳ гардонид .

Ва синфи сими касоне ки ба табъ на хайр бошанд ва на шарир , ва ин тайифаро эмин бояд дошт ва бар хайр тҳриз фармуд то ба қадари истеъдод ба камол барисанд .

Ва синфи чаҳоруми касоне ки шарир бошанду шари эшон мутаъаддӣ набӯд , ва ин ҷамоатро таҳқиру иҳонат бояд фармуд ва ба мавоъизу зўоҷру тарғиботу трҳиботи бишорат ва инзор кард , то агар табъи худ боз гузоранд ва ба хайри гроинд ,у ало дар ҳўон ва хорӣ мебошанд .

Ва синфи панҷуми касоне ки ба табъ шарир бошанду шари эшон мутаъаддӣ , ва ин тайифаи хасистарин хилоиқу рзолаҳ мавҷӯдот бошанду табиати эшон зиди табиати раиси аъзам буд ,у мунофоти миёни ин синфу синфи аввали зотӣ ; ва ин қавмро низ маротиб буд : гуруҳеро ки ислоҳи эшон умедвор буд ба анвоъи тأдибу заҷри ислоҳ бояд карду ало аз шар манъ кард ,у гуруҳеро ки ислоҳи эшон умедвор набӯд агар шари эшон шомил набӯд бо эшон мдоротии риоят бояд кард , ва агар шари эшон ому шомил буд азолти шари эшон воҷиб бояд донист .

Ва азолти шарро маротиб буд яке ҳабс , ва он манъ буд аз мхолтт бо аҳли Мадина ;у дувуми қайд , ва он манъ буд аз тасарруфоти баданӣ ;у сими нафй , ва он манъ буд аз духул дар тамаддун . Ва агар шар ӯ ба ифрот буду муъадӣ ба аФноу ифсоди навъ , ҳукамо хилоф кардаанд дарон ки қатл ӯ ҷоиз буд ё на ,у азҳари ройҳои эшон онаст ки бар қатъи узвӣ аз аъзоӣ ӯ ки олати шарорат ӯ буд монанди даст ё пой ё забон , ё ибтоли ҳиссӣ аз ҳавос ӯ , иқдом бояд намӯд ва бар қатл албата тҷоср нишоед , чаҳ тахриби бноӣӣ ки ҳақ , ъзўъло , чандини осори ҳикмат дарон изҳор карда бошад бар ваҷҳе ки ислоҳу ҷуброн муяссар нашавад , аз ақли баъӣд буд .

Ва ин азолт ки гуфтем машрӯт бошад бидон ки шари азуи билфеъл ҳосил ояд . Аммо агар шар дар ӯ ба қӯт буд ҷузи ҳабсу қайди ҳеҷ макрӯҳ дигар нишоед ки бадв расонанд ,у қоидаи куллӣ дар ин боб онаст ки назар дар маслиҳат умум кунанд ба қасди аввал , ва дар маслиҳати хос ӯ ба қасди сонӣ , монанди табиб ки алоҷи узвии муайяни бҳсби маслиҳати мизоҷи ҳама аъзо кунад дар нзроўл , ва агар чунон бинад ки аз вуҷӯди он узв ки фосид бошад фасоди мизоҷи аъзо ҳодис хоҳад шуд бар қатъи он узв иқдом кунаду бадв илтифот нанамояд . Ва агар ин халал мутаваққиъ набӯд ғояти ҳиммат бар ислоҳи ҳол ӯ мқсўр доранд . Назари малики дрослоҳ ҳар шахси ҳам бар ин минвол бошад .

Ва шарти сим дар муъаддилати он буд ки чун аз назар дар ткоФии аснофу таъдили маротиб фориғ шавад сӯяти миёни эшон дар қисмати хайроти муштарак нигоҳ дораду истеҳқоқу истеъдодро низ дарон эътибор кунад ,у хайроти муштараки саломат буду амволу каромот ва ончӣ бидон монад , чаҳ ҳар шахсеро аз ин хайрот қистӣ бошад ки зиёдат ва нуқсон барон иқтизоӣ ҷавр кунад . Аммо нуқсон ҷавр бошад бар он шахс ва аммо зиёдати ҷавр буд бар аҳли Мадина , ва бошад ки нуқсони ҳам ҷавр бошад бар аҳли Мадина .

Ва чун аз қисмати хайрот фориғ шавад муҳофизати он хайрот кунад бар эшон , ва он чунон буд ки нагузорад ки чизе аз ин хайрот аз даст касе берун кунанд бар ваҷҳе ки муъадӣ буд ба зарар ӯ ё зарари Мадина , ва агар берун шавад иваз бо ӯ расонад аз он ҷиҳат ки берун карда бошанд . Ва хурӯҷи ҳақ аз дасти арбоб ё ба иродат буд монанди байъу қарзу ҳиба , ё беиродат буд чун ғасбу срқаҳ , ҳар якеро шароитӣ бошад . Фии алҷмлаҳ бояд ки бадал бо ӯ расад ё аз он навъ ё аз ғайри он навъи таъхирот маҳфӯз бимонад , ва бояд ки иваз бар ваҷҳе бо ӯ расад ки нофеъ буд Мадинаро ё ғирзор , чаҳ онкии ҳақи худ бозстонд бар ваҷҳе ки зарарӣ ба Мадина расад ҷоӣр буд . Ва манъи ҷавр ба шарӯру ъқўбот бояд кард , ва бояд ки ъқўбот бар мақодӣри ҷаври муқаддар буд , чаҳ агар уқубат аз ҷаври бештар буд ба миқдор , ҷавр бошад бар ҷоӣр , ва агар камтар буд ҷавр бошад бар Мадина , ва бошад ки зиёдат низ ҳам ҷавр буд бар Мадина . Ва ҳукамо хилоф кардаанд то ҳар ҷӯрии шахсеи ҷӯрӣ буд бар Мадина ё на . Касоне ки гуфтаанд ҷавр бар як шахси ҷавр буд бар Мадина гуфтаанд ба афви он кас ки бирав ҷавр карда бошанд уқубат аз ҷоӣр соқит нашавад ,у касоне ки гуфтаанд ҷавр бирав ҷавр бар Мадина набӯд гуфтаанд ба афв ӯ уқубат аз ҷоӣр соқит шавад .

Ва чун аз қавонини адолат фориғ шавад эҳсон кунад бо раоё , ки баъди азъдли ҳеҷ фазилат дар умӯри малики бузургтар аз эҳсон набӯд . Ва асл дар эҳсони он буд ки хиротӣ ки мумкин буд , зиёдат бар миқдори воҷиб бадишон расад ба қадари истеҳқоқ , ва бояд ки муқорини ҳайбат буд чаҳ фару баҳоии малик аз ҳайбат бошад ,у истимолати дилҳо ба эҳсонӣ ҳосил ояд ки баъд аз ҳайбат истеъмол кунанд ,у эҳсон бе ҳайбати мӯҷиби бтри зердастону тҷосри эшону зёдтии ҳирс ва тамаъ гардад , ва чун томъ ва ҳарис шаванд агар ҳамаи малик ба як тан диҳад аз ӯ розӣ нагардад . Ва бояд ки раиятро ба илтизоми қавонини адолату фаслят таклиф кунад ки , чунонкии қавоми бадан ба табиат буду қавоми табиат ба нафасу қавоми нафас ба ақл , қавоми мдн ба малик буду қавоми малик ба сиёсату қавоми сиёсат ба ҳикмат . Ва чун ҳикмат дар Мадина матаъориф бошаду номӯси ҳақи муқтадо , низоми ҳосил буду тавваҷуҳ ба камоли мавҷӯд , аммо агар ҳикмат мФорқт кунад хизлон ба номӯс роҳ ёбад , ва чун хизлон ба номӯс роҳ ёбад зинат малик бараваду фитна падед ояду русуми мурувват мундарис шаваду неъмат ба нқмт бадал гардад .

Ва бояд ки асҳоби ҳоҷотро аз худ маҳҷӯб надорад ,у съоити соъӣон бебайна нашунӯд ,у абвоби раҷоу хавф бар халқ масдӯд нигараданд , ва дар дафъи мутаъаддӣону амни роҳҳоу ҳифзи суғуру икроми аҳли бأсу шуҷоати тақсир ҷоиз надорад , ва маҷоласту мхолтт бо аҳли фазл ва рой кунад , ва ба лаззотӣ ки хос ба нафас ӯ таъаллуқ дорад илтифот нанамояд ,у талаби каромоту тғлбот на бостҳқоқ накунад ,у фикри азтдбири умӯри як лаҳза маъаттал нигараданд , чаҳ қӯти фикри малик дар ҳаросати малики балиғтар аз қӯти лашкарҳои азим бошад ,у ҷаҳл ба мабодии мӯҷиби вихомати авоқиб буд , ва агар ба таматтуъу алтзоз машғӯл гардаду иғфоли ин умӯр кунад халалу ваҳн ба кори Мадина роҳ ёбад ,у авзоъ дар бадал уфтад ва дар шаҳавот мурраххас шаванд ,у асбоби он мусоидат кунад то саодат шақоват шаваду аитлоФи тбоғз ва , низоми ҳарҷ ,у авзоъи илоҳии халали пазирад ва ба истинофи тадбиру талаби эмоми ҳақу малики одил эҳтиёҷ уфтад ,у аҳли ин қарн аз ақтнои хайроти маъаттал монанди ; ва ин ҷумлаи табаъаи сӯъи тадбири як тан бошад .

Ва бар ҷумла , бояд ки бо худ андеша накунад ки чун зимоми ҳалу ақди олам дар дасти тасарруфи ман омадааст бояд ки дар соъоти фароғату роҳати ман биафзояд , ки ин табоҳтарин асбоби фасоди рой мулӯк бошад , балки сиблат ӯ он буд ки аз соъоти лаҳву роҳат , бал аз соъоти умӯри зарурӣ , монанди таом хӯрдану шароб хӯрдану хоб кардану муоширати аҳлу валад , дар соъоти амалу тъбу фикр ва тадбир афзоед .

Ва бояд ки асрори худ пӯшида дорад то бар إҷолти рои қодир буд ва аз офати мноқзти эмин , ва низ агар душман хабар ёбад ба тҳрзу таҳаффузи дафъи тадбир ӯ бикунад . Ва тариқи муҳофизати асрор бо эҳтиёҷ ба мушовирату истимдоди уқули он буд ки мушовират бо асҳоб набалу ҳиммату иззати нафасу ақл ва тадбир кунад ки эшон азоът рой накунанд , ва бо зуъафои уқул монанди занону кӯдакон албата нагӯяд , ва чун рое мусаммам шавад афъолӣ ки зиди он рой иқтизо кунад бо афъолӣ ки мабодии имзои он рой буд омехта кунад , ва аз майл ба яке аз ду тараф , яъне тарафи ройу тарафи нақизаш , иҷтиноби намояд ки ҳар ду феъли мзнаҳи тӯҳмат ,у тариқи истинботу асткшоФи он фикр буд .

Ва бояд ки доимо манеҳёну мтҷссон ба тафаҳҳус аз умӯри пӯшида ва хусусан аҳволи душманон машғӯл бошанд ва аз афъоли душманону хсўми ройҳои эшон маълум кунад , чаҳ бузургтарин силаҳӣ дар муқовимати аздоди вуқуф буд бар тадбири эшон ;у тариқи истинботи рои бузургони он буд ки дар аҳволи эшон , аз ахзи азму аъдоди ъдту аҳбту ҷамъи мФтрқоту тафреқи муҷтамаъоту имсоки азончаҳи мубоширати он маъҳуд бӯда бошад , монанди эҳзори ғоибону ишорат ба ғайбати ҳозирону маболиғат дар тафаҳҳуси ахбор ва ҳирс зояд намӯдан бар асткшоФи умӯру истимоъи аҳодӣси мухталиту эҳсос тиқзӣ зояд бар маъҳуд , ва бар ҷумла дар тағйири умӯри зоҳир , назар кунанд ва аз масодиру мавориди умӯрӣ ки аз бтонаҳу хавос чун аҳли ҳарам маълум гардад ,у ончӣ аз афвоҳи кӯдакону бандагону ҳавошии эшон , ки ба қиллати ақлу тмииз мавсуф бошанд , истимоъ уфтад истинбот кунанд .

Ва беҳтарини бобии касрати мҳодст буд бо ҳар касе , чаҳ ҳар касеро дӯстӣ буд ки бо ӯ мстأнс буду аҳодӣси худ ҷалилу дақиқ бо ӯ бигӯед , ва чун маҷороту мҳодст бисёр шавад бар мнкўни змоири далел зоҳир шавад , ва бояд ки то адилла бо ҳам бознхўонд ва ба ҳади тавотури нинҷомди брики тараф ҳукм накунад . Фии алҷмлаҳи ин маъонии тариқи истихроҷи андешаҳои мулӯк ва бузургон бошад ва дар маърифати он фавойид бисёр буд , чаҳ ба ҷиҳати истеъмоли он дар вақти ҳоҷат ва чаҳ ба ҷиҳати эҳтироз азон дар вақти эҳтиёт .

Ва бояд ки дар истимолати аъдоу талаби мувофиқат аз эшон бо қсӣ алғоиаҳ бакӯшад ва то мумкин бошад чунон созад ки ба мақотилату муҳорибат муҳтоҷ нагардад , ва агар эҳтиёҷ уфтад ҳол аз ду навъ холӣ набӯд : ё бодӣ буд ё дофеъ ; агар бодӣ буд аввал бояд ки ғараз ӯ ҷузи хайри маҳзу талаб дайн набошад ва аз илтимоси тафаввуқу тғлб эҳтироз кунад ,у баъд азон шароити ҳзму сўءзн ба тақдими расонад , ва бар муҳорибат иқдом накунад алои баъд аз вусуқ ба зафар , ва бо ҳашамӣ ки муттафиқ алклмаҳ набошанд албата ба ҳарб нашавад , чаҳ дар миёни ду душман рафтани мухотираи азим буд ,у малик то тавонад ба нафаси худ муҳорибат накунад ки агар шикаста ояд онро тадорук натавонад кард , ва агар зафар ёбад аз қусӯрӣ ки ба вақъу ҳайбату равнақи малик роҳ ёбад холӣ намонад . Ва дар тадбири кори лашкар касеро ихтиёр кунад ки ба се сифати мавсӯм буд : аввали онкии шуҷоъ ва қўидл бошад ва бидон сифати шӯҳратӣ тамом ёфтау ситии шойиъ иктисоб карда ;у дувуми онкӣ ба рои соибу тадбири тамом мтҳлӣ бошад ,у анвоъи ҳиялу хдоиъ истеъмол тавонад кард ; всими онкии муморасат ҳрўб карда бошаду соҳиби таҷориб шуда .

Ва то ба тадбиру ҳиялати тафарруқи аъдоу истисоли эшон муяссар шавад истеъмоли олати ҳарби азҳзми давр буд . Ва Ардашер Бобак гуяд : истеъмол Асо набояд кард онҷо ки тозӣонаи кифоят буду истеъмол шамшер набояд кард онҷо ки дбўси бакор тавон дошт , ва бояд ки охири ҳамаи тадбирҳо муҳорибат буд , ки охири алдўоءи аллакай . Ва дар тафарруқи калимаи аъдои тамассук ба анвоъи ҳиялу тазвироту номаҳои бдрўғ мазмум нест аммо истеъмоли ғдр ба ҳеҷ ҳол ҷоиз набӯд . Ва муҳимтарин шароити ҳарби тиқзу истеъмоли ҷосус ва тилоия бошад .

Ва дар ҳарби рбҳи туҷҷори эътибор бояд кард . Ва бар мухотираи олоту мардон то таваққуъи судӣ фаровон набӯд иқдом нанамоянд . Ва дар мавзеи ҳарби назар бояд карду ҷойгоҳи мардони чунонкӣ ба ҳсонту салоҳияти он кори наздиктар буд ихтиёр кард . Ва ҳисор ва хандақ нишоед кард ало дар вақти изтирор , чаҳ амсоли ин мӯҷиби тасаллут душман бошад . Ва касе ки дар аснои ҳарб ба мборзтӣ ё шуҷоатӣ мумтоз шавад дар атоу слту саноу Муҳамадат ӯ маболиғат бояд фармуд ,у саботу сабр истеъмол кард ва аз тишу таҳаввур ҳазар намӯд , ва ба душмани ҳақири астҳонт кардану тأҳбу ъдти тамоми истеъмол нокардан аз ҳзм набӯд , ки кам ман Фӣаҳи қалилаи ғлбти Фӣаҳи касӣраи бозни аллоҳ . Ва чун зафар ёбад тадбир тарк нагирад ва аз эҳтиёту ҳзми чизе бо кам накунад , ва то мумкин буд ки касеро зиндаи асир тавон гирифт накушуд , чаҳ дар أсри манофе бисёр буд монанди сбӣ кардану рҳинаҳи доштану моли фидо кардану миннати брнҳодн . Ва дар қатли ҳеҷ фоида набӯд . Ва баъд аз зафар албата қатл нафармоеду адовату таассуб истеъмол накунад , чаҳ ҳукми аъдои баъд аз зафари ҳукми ммолику раоё буд . Ва дар осор ҳукамо овардаанд ки ба арстотолис расед ки Искандари баъд аз зафар бар шаҳрии шамшери изоишони бознгрФт ; арстотолиси бадви итоби номае набшат ва дар онҷо ёд кард ки « агар пеш аз зафари маъзӯр будӣ дар қатли душманони хеши баъд аз зафар чаҳ узри дорӣ дар қатли зердастони хеш ? »

Ва истеъмоли афв аз мулӯки некӯтар аз онкӣ аз ғайри мулӯк чаҳ афви баъд аз қудрати Маҳмӯдтар , ва алҳақ чаҳ некӯ гуфтааст дар боби афв касе ки гуфтааст :

Ва аммо агар дар ҳарб дофеъ бошаду қӯт муқовимат дорад ҷаҳд бояд кард ки ба навъе аз анвоъи камӣн ё шабихун ба сар душманон равад , чаҳ аксари аҳли шаҳрҳое ки муҳорибат бо эшон дар билоди эшон иттифоқ афтода бошад мағлуб бошанд , ва агар қӯт муқовимат надорад дар тадбири ҳсўн ва хандақҳо эҳтиёти тамоми биҷои орад ва дар талаби сулҳи базли амволу аснофи ҳиял ва ?мукуаед истеъмол кунад . Инаст сухан дар сёсоти мулӯк .