Қавла : « أи ламтар » эй ?илами тааллум ,у қили ?иламтар бқлбк , « أни аллоҳи исҷди ?лаи ман фии алсмоўот » ҳўи алии алъмўму сҷўдҳми тоъаҳ , « ва ман фии алأрз » хусӯси фии алмؤмнин , «у алшмсу алқмру алнҷўму алҷболу алшҷру алдўоб » , муфассирон гуфтанд ваҷҳи ин суҷуди ҳамон ваҷҳ тасбеҳаст ки дар он оят гуфт : «у إни ман шайъи ءи إлои исбҳи бҳмдаҳ » донем ки суҷудаст бҳқиқти локини ақлро бдрёФти он роҳ нест , ҳамчунин раби алъзаҳи осмону заминро гуфт : « аӣтёи тўъои أўи карҳо ? қолтои أтинои тоӣъин » ,у сангро хашят гуфт : «у إни минҳои лмои иҳбти ман хшиаҳи аллоҳ » , ва дар осор салафаст мо фии алсмоءи наҷму лои шамсу лои қамари алои иқъи соҷдои ҳайни иғиби сами лои инсрФ ҳатто иؤзни ?лаи Фиأхзи зоти алимин ҳатто ирҷъи илои матлаъа . Муҷоҳид гуфт : суҷуди ҷамодоти таҳаввул зилоласт кқўлаҳ : « итФиؤои зилолаи ани алимину алшмоӣли сҷдои ллаҳ » ,у шарҳи он дар мавзе хеш рафт . «у касӣри ман аннос » ин носи мслмононнд ва маътӯфаст бар аввали оят , эй ҳзаҳи алошёءи кулҳо тсҷди ллаҳу касӣри ман алмуслимӣн , ӣнҷои сухан тамом шуд пас бар истиноф гуфт : «у касӣри ҳақи алайҳи алъзоб » яънеу касӣри анноси ҳақи алайҳи алъзоби бкФраҳу абоӣаҳи алсҷўд . Ин маънӣ бар қавл эшонаст ки гуфтанд : суҷуди тоъат ва ибодатаст .

Аммо бар қавли эшон ки гуфтанд , суҷуд зилоласт , ва ӯ истиноф нест балки ва ӯ атфасту сухани пайваста ,у касӣри ман анносу касӣри ҳақи алайҳи алъзобу ани сҷди зиллаи ллаҳ . « ва ман иҳни аллоҳ » эй ман иҳнаҳи болхзлон , « Фмои ?лаи ман макрам » болтўФиқ , « إни аллоҳи иФъли мо ишоء » икрми ман ишоءи болоямон ,у изли ман ишоءи болкФр . Фолсъодаҳу алшқоўаҳи бмшитаҳу иродата .

« ҳзони хасмон » , қрأи ибни касӣр « ҳзон » бтшдиди алнўн ,у қрأи албоқўни бтхФиФҳо , « ахтсмўои фии рбҳм » эй фии дайнау фии амра ,у анмои қоли хасмони лонҳмои Фриқон ,у қоли ахтсмўои лонҳои ҷамъон , ҷамъи алмؤмнину ҷамъи алкоФрин , хилофаст миёни уламо ки ин ду ҷамъ кианд ? бухорӣ оварда дар саҳеҳ ки : абӯи зри ғаффории савганд ёд карда ки ин оят дар шаъни муборизони рӯзи бадар фурӯ омад , шаш кас буданд аз Қурайши се мусулмон : Ҳамзаи бен абди алмтлбу алии бен абии толибу убайдаи бен алҳорси бен алмтлб ва се кофар : Утбаи бен рабеъау шебаи бен рабеъау алўлиди бен Утба . Муҳамади бен исҳоқ гуфт : рӯзи бадари Утбаи бен рабеъау писари ваии валиди бен Утбау шебаи бен рабеъа аз сафи мушрикон берун омаданд ва муборизат хостанд , аз сафи мусулмонони се ҷавони Ансорӣ берун шуданд ъўзу мъўзи писарони ҳориси бен рФоъаҳи бен саводу абди аллоҳи бен равоҳа , эшон гуфтанд : ман антм ? шумо ки бошед ? гуфтанд мо ансорёними фалону фалону фалон , эшон гуфтанд : ё Муҳамади ахрҷи алинои акФонои ман қўмно . Мо кФўи хеши хоҳем аз қавми хеш яъне аз Қурайш , Мустафо ( с ) гуфт : Қум ё убайдаи бен алҳорс ва ё Ҳамзаи бен абди алмтлб ва ё алии бен абии толиб .

Мушрикон чун эшонро диданд гуфтанд акФоءи кироми шмоӣиди карямону бузургону ҳамсарони мо , он гуҳи убайда бо Утба бар овехт ,у Ҳамза бо шебау алӣ бо валид кӯшиданд то он гуҳ ки мушрикон ҳар се кушта шуданд , ва дар шаъни эшон оят омад , « ҳзони хасмони ахтсмўои фии рбҳм » эй ақтлўои фии аллоҳи ъзу ҷли вҳдаҳи ҳؤлоء ,у ашрк ба ҳؤлоء .

Ва ирўии ани Қайси бен ибоди анаи қоли самъати алии бен абии толиб ( ъ ) иқўл : « анои аввали ман иҷсўои ллхсўмаҳи байни ядии аллоҳи ъзу ҷли явми алқёмаҳу ҳозои алкломи иؤмии илои ани аввали қтили явми бадари кони Утбаи алзии қатлаи алии бен абии толиби лӣси ҳозои ман мҷосоаҳи алии Муъовияи бен абии Сафёни анмои ҳаии мҷосоаҳи алии Утбаи бен рабеъа . Ибн аббос гуфт : ин ду хасми яке гуруҳи мؤмноннду дигари гуруҳи аҳли китобу хусумати эшон он буд ки аҳл китоб мегуфтанд : нҳни аввалии биллоҳу ақдми мнкм ба ктобо ва набино қабл нбикм ,у қоли алмؤмнўни нҳни аҳқи биллоҳ омно набино Муҳамаду нбикму бмои анзли аллоҳи ман китобу анкм търФўн набиноу ктобноу кФртм ба ҳсдо . Ва қили ҳам алмؤмнўну алкоФрўни ахтсмўои фии албъс ,у қили ҷаъли алодёни сетаи фии қавла : « إни аллазӣнаи омнўоу аллазӣнаи ҳодўо » алоиаҳ . . . Фҷъли хумсаи ллнор ,у воҳдои ллҷнаҳ , Фқўлаҳ : « ҳзони хасмон » инсрФи илайҳами Фолмؤмнўни хасм ,у соири алхмсаҳи хасми ахтсмўои фии дайни рбҳм . Ва қоли ъкрмаҳ . Ҳумои алҷнаҳу алнори ахтсмтои кома рӯй абӯи ҳрираҳи қоли қоли расӯл ( с ) : « тҳоҷти алҷнаҳу алнор , Фқолти алнори أўсрти болмткбрину алмтҷбрин ,у қолати алҷнаҳи Фмои лии лои идхлнии алои зъФоءи анносу сқтҳму ъзтҳм , қоли аллоҳи ллҷнаҳи анмои анати раҳматии арҳми бки ман ашоءи ман ибодӣ ,у қоли ллнори анмои анати азобии аъзби бки ман ашоءи ман ибодӣу лкли воҳидаи мнкмои млؤҳо , Фомои алнори Флои тмтлӣ ҳатто изъи аллоҳи фӣҳо раҷулаи Фтқўли қти қти Фҳнои лаки тмлӣу тзўии баъзҳо илои баъзу лои излми аллоҳи ман халқаи аҳдо ва аммо алҷнаҳи ?фони аллоҳи иншии лҳои хлқо » .

« Фолзини кФрўои қатъати ?лаами сёби ман нор » ин баёни саранҷому молу марҷаъи коФронст , ки аҳад алхсминанд ,у маънӣ « қатъат » қудрату ҷаълату сӯяти ?лаами сёби ман нор , эй алнори аҳотти баҳами коҳотаҳи алсёби алмқтўъаҳ . Мегуяд ҳам чунон ки ҷомаи пӯшидании гирди мардум дар ояду ҳамаи андоми вай фурӯ гирад , оташи гирди эшон дар ояд дар дӯзах ва эшонро фурӯ гирад . Қоли Саиди бен ҷбир : « сёби ман нор » эй ман нҳоси музоб ,у лӣси шайъи ءашад ҳаро манеҳ азои аҳмӣ ва мислаи қавла : « сробилҳми ман Қатарон »у ҳўи алнҳос ,у қили илбсўни сробили ман ҳадиди қади аҳмити болнори ликўни ҷмъои байни сиқли алҳдиду ҳрораҳи алнор . « исби ман фавқи рؤсҳми алҳмим » алҳмими моءи алҳори алзии антҳти ҳарората .

« исҳр ба » эй изоби болҳмими алзии исби ман фавқи рؤсҳм , « мо фии бтўнҳм » ман алшҳўму алоҳшоء . «у алҷлўд » яъне ишўии ҳураи ҷлўдҳми Фитсоқт .

Қол алнабӣ ( с ) : « ани алҳмими лисби алии рؤсҳми ФинФзи алҷмҷмаҳ ҳатто ихлси илои ҷўФаҳи Фислти мо фии ҷўФаҳ ҳатто имрқи ман қадамӣау ҳўи алсҳри сами иъоди комаи кон .

Алҳмими фии алқуръони алии ваҷҳин : аҳдҳмои бмънии алқробаҳи кқўлаҳ : «у лои исӣли ҳмими ҳмимо » ,у фии алшъроء «у лои садиқи ҳмим » ,у фии алмсобиҳ « кأнаҳ вале ҳмим » эй қариб . Ва алўҷаҳи ассонии алҳмими алмоءи алҳори кқўлаҳ : « исби ман фавқи рؤсҳми алҳмим » ,у фии алсоФот « лшўбои ман ҳмим » ,у фии арраҳмон « итўФўни байнҳоу байни ҳмими он » эй ҳори қади антҳии ҳура .

Қавла : «у ?лаами мқомъи ман ҳадид » эй сёти ман ҳадид , воҳдтҳои мқмъаҳ ,у қили ҳаии шабаҳи алҷрзи ман алҳдиди ман қўлҳм : қамъати раъсаи азои зрбтаҳи зрбои ъниФо . Ва фии алхбри луи вазъи мқмъи ман ҳадиди фии аларзи сами аҷтмъи алайҳи алсқлони мо ақлўаҳи ман аларз ,у қили фии алоиаҳи тақдим , тақдирау ?лаами мқомъи ман ҳадиди исқби баҳои рؤсҳми сами исби фӣҳо ман фавқи рؤсҳми алҳмим .

« клмои أродўои أни ихрҷўои минҳои ман ғам » эй клмои ҳоўлўои алхурӯҷи ман алнори лмои илҳқҳми ман Улуғаму алкрби алзии иأхзи бонФосҳм . « أъидўои фӣҳо » эй рдўои илоҳо болмқомъ . Ва рӯй ани ҷаҳаннами иҷиши бмни фӣҳо комаи иҷиши алмрҷли бмои фӣа , Фозои рФътҳми илои аъло табақаи тлбўои алхурӯҷи Фзрбҳми алзбониаҳи бмқомъи алҳдиди Фиҳўўни фӣҳо сабъин хриФо , «у зўқўои азоби алҳриқ » эй тқўли ?лаами алмлоӣкаҳи зўқўои азоби алнор , сами зикри ҳасани ҳоли алохрини ман алхсмини Фқол : « إни аллоҳи идхли аллазӣнаи омнўоу ъмлўои алсолҳоти ҷиноти тҷрии ман таҳтҳо алأнҳор » эй бсотини тҷрии ман таҳти ашҷорҳо ва қусӯрҳо анҳори алъслу алхмру аллбну алмоء . « иҳлўни фӣҳо ман أсоўр » ҷамъи асўраҳ ,у асўраҳи ҷамъи савору ҳўи мо илбси фии алзроъи ман зҳб ӯ Фзаҳ . «у лؤлؤо » қрأи аҳли алмдинаҳу ъосми ҳоҳноу фии сӯраи алмлоӣкаҳ «у лؤлؤо » болнсби воФқҳмои ёқӯби ҳоҳнои алии маънӣу иҳлўни лؤлؤоу лонҳои мактубаи фии алмсоҳФи бололФу ахтлФи ани ъосми фии алҳмз , Фқрأи абӯи бикри анҳу бҳмзаҳи воҳидау ҳаии ассонӣа ,у қрأи ҳФси анҳу бҳмзтин ,у қрأи алохрўну лؤлؤ , болхФзи фии алсўртини ътФои алии зҳб , эй ман зҳб ва ман лؤлؤ . Яъне мурассаъа . Қавла : « ман أсоўр » « ман » ллтбъиз « ман зҳб » ллтбиин ,у фии алхбр : луи ани рҷлои ман аҳли алҷнаҳи атлъи Фбдти асоўраҳи лтмси зўӣаҳи зўءи алшмс , комаи ттмси алшмси зўءи алнҷўм .

Ва ани абии ҳрираҳи қол : дори алмؤмни фии алҷнаҳи ман лؤлؤи фӣҳо шаҷари тсмри алҳлли Физҳби алмؤмни Фиأхзи байни асбъиаҳи сабъин ҳалаи кули ҳалаи муназзамаи болдру алмрҷон . «у лбосҳми фӣҳо ҳарир » эй анҳми илбсўни фии алҷнаҳи сёби алأбрисму ҳўи алзии ҳарами лбсаҳи фии алднёи алии алрҷол , ва рӯй абӯи Саиди алхдрии қоли қоли расӯли аллоҳ : « ман лбси алҳрири фии алднёи лами илбсаҳи аллоҳи фии алохраҳи ?фони дахли алҷнаҳи лбсаҳи аҳли алҷнаҳи лами илбсаҳи ҳў » .

«у ҳдўои إлии алтиби ман алқўл » эй аршдўои фии алднёи илои шҳодаҳи ани лои илоҳи алои аллоҳу ани мҳмдои расӯли аллоҳ . Қоли ибни зайд : алтиби ман алқўли лои илоҳи алои аллоҳу аллоҳи Акбар ,у субҳони аллоҳу алҳмди ллаҳ , назира « إлиаҳи исъди алкулами алтиб »у қили таййиби ман алқўли алқуръон ,у қили ҳўи албшораҳи алтии тأтиҳми ман аллоҳи фии алҷнаҳу алтҳиаҳу ассаломи ман аллоҳ . Кқўлаҳ : « тҳитҳми фӣҳо салом » . «у ҳдўои إлии сироти алҳмид » эй илои дайни аллоҳу ҳўи алислом ,у қили ҳўи кқўлаҳ : « сироти аллоҳ » саммии аллоҳи ъзу ҷл нафса фии алқуръони ҳмидои сабъаи ъушри мўзъо ,у алҳмиди фии асмоءи таъолии ман лои итклми фӣаи алои болмдҳ ,у лои исмии алои болмдҳ ,у лои инсби илайҳи алои алшкр ,у лои иўсФи алои болмҷд .

« إни аллазӣнаи кФрўо » , нзлти фии куффори Қурайши ҳайни сдўо алнабӣ ( с ) ани алмсҷдулҳаром явми алҳдибиаҳ , исдўни лафзи мстқбли атф ба алии алмозии лони алмроди ман лафзи алмстқбли алмозии комаи қоли фии мавзеи охир , « аллазӣнаи кФрўоу сдўои ани сиблати аллоҳ » , қили маъноаи ани аллазӣнаи кФрўои Фимои тақаддум «у исдўни ани сиблати аллоҳ » фии улҳол , эй ва ҳам исдўн яъне имнъўну имтнъўни ани алдхўли фии алислом ,у исдўни алмؤмнини ани алмсҷдулҳарому алдхўли фӣау алтўоФи болбит , « алзии ҷълноаҳи ллнос » қиблаи лслўтҳму мнскоу мтъбдои комаи қоли фии мавзеи охир : « вазъи ллнос » . Гуфтаанд ин масҷиди ҳароми саҳро буду фазо аз баҳри тавофон то рӯзгори умр чун мардум бисёр гашти онро зиёдат карду сарое чанд бихареду андари масҷиди афзуду танӣ чанд намефурухтанд саройҳои эшон фурӯд овараду баҳои он бидоду масҷидро девории сохт кам аз қоматӣ ,у бози Усмони сарое чанд дар афзуду масҷидро равоқҳо сохт , ва пас абӯи ҷаъфари алмнсўр зиёдат кард , ва пас аз он Меҳдӣ зиёдат кард . « сўоء » қрأи ҳФси ани ъосм , сўоءи болнсби боиқоъи алҷъли алайҳи лони алҷъли итъдии илои мафъӯлин . Ва қили маъноа , мстўёи фӣаи алъокФу албодӣу қрأи алохрўни сўоءи болрФъи алии анаи хабари мбтдоءи тақаддуми алии алмбтдоу алтқдир , алъокФу албодии фӣаи сўоء , ФолъокФи ҳўи алмбтдоу албодии маътӯфи алайҳ , сўоءи ҳўи хабари тақаддуми алии алмбтдо ,у бҳзаҳи алқроءаҳи тем алклом ъанд қавла : « ллнос » сами ибтдии Фтқўли сўоءи алъокФи фӣау албод , алъокФи алмқим ва ман кони ман аҳли Макка ,у албодии кони ман ғайри аҳлҳо , албодии ман албодиаҳи Флои ислки илои Маккаи алои фии албўодии ман алўҷўаҳи кулҳо , иқоли бдأи алрҷли азои харҷи илои алсҳроء , ва манеҳ қавла : «у ҷоءи бкми ман албдў » ,у ахтлФўои фии маънии алоиаҳи Фқоли қавм : сўоءи алъокФи фӣау албодии фии таъзими ҳурматау қзоءи алнски фӣа ,у ҳақи аллоҳи алўоҷби ъалиҳумо фӣаи Флиси аҳли Маккаи боҳақ ба ман алнозъи илайҳ ,у илайҳи зҳби муҷоҳиду алҳсну ҷимоъа ,у қолўо алмрод манеҳ нафаси алмсҷдулҳаром лои алҳрми калла ,у маънии алтсўиаҳи ҳўи алтсўиаҳи фии таъзими алкъбаҳу фии фазли алслоаҳи фии алмсҷдулҳарому алтўоФи болбит ,у қоли охрўн : алмрод манеҳ ҷамеъи алҳрму маънии алтсўиаҳи ани алмқим ,у албодии сўоءи фии алнзўл ба лӣси аҳдҳмои аҳқи болмнзли икўни фӣаи ман алохри ғайри анаи лои изъҷи аҳади азои кони фӣаи сабақи илои манзилу ҳўи қавли ибни аббосу Саиди бен ҷбиру қтодаҳу ибни зайди қолўо : ммои сўоءи фии албиўту алмнозл , қоли абди арраҳмони бен собт : кони алҳҷоҷи азои қдмўои Маккаи лами икни аҳади ман аҳли Маккаи боҳақи бмнзлаҳ . Ва кони умри бен улхитоби инҳии анноси ани иғлқўои абўобҳми фии алмўсму алии ҳозои алқўли лои иҷўзи байъи даври Маккау аҷортҳои алии алқўли алаввалу ҳўи ақрби илои алсўоби иҷўзи лони аллоҳи қоли ллФқроءи алмҳоҷрини аллазӣнаи ахрҷўои ман дёрҳм ,у қол алнабӣ явми фатҳи Макка : ман дахли дори абии Сафёни Фҳўи омни Фнсби алдёри илайҳами насабаи малик ,у уштурии умри дор алсҷн бимика борбъаҳи олоФи дарҳами Фдли алии ҷавози байъҳо ,у ҳозои қавли тоўсу Амри бен динор , ва ба қоли алшоФъӣ . « ва ман ирди фӣа » эй фии алмсҷдулҳаром , « бإлҳоди бзлм » қили ҳоҳнои замир . Яъне ва ман ирди фӣаи сўоءи болҳод эй майли ан алҳақ . Сами Фсри алолҳоди бзлми ази қади икўни илҳоду майли бғири зулм ,у қили албоءи фӣаи зоидаи кқўлаҳ : « тунбати болдҳн »у алмънии ман ирди фӣаи إлҳодои бзлм ,у ахтлФўои фии ҳзаҳи алолҳод , Фқоли муҷоҳиду қтодаҳ : ҳўи алшрку ибодаи ғайри аллоҳ ,у қили ҳўи кули шайъи ءи кони мнҳёи анҳу ман қавл ӯ феъл ҳатто шатми алходм . Ва қоли ътоء : ҳўи духули алҳрми ғайри муҳаррам ӯ иртикоби шайъи ءи ман мҳзўроти алҳрми ман қатли сайд ӯ қатъи шаҷара ,у қоли ибни аббос : ҳўи ани тқтли фӣаи ман лои иқтлк ӯ тазаллуми ман лои излмку қоли ҳабиби бен абии собит : ҳўи эҳтикор алтъом бимика . Рӯй ани ибни умри ҷоءи итлб рҷло бимика фии манзала , Фқолўои зҳби илои алсўқи иштрии тъомо , қоли ибни умри лоҳлаҳи иштрӣ ӯ ллбиъ ?

Қолўои лоҳлаҳу ллбиъ , қоли ибни умри Фозои ҷоءи Фохбрўаҳи ани расӯли аллоҳи қол : эҳтикор алтъом бимика илҳод .

Ва қоли муҷоҳид : тзоъФ алсиӣот бимика комаи тзоъФи алҳснот .

Қоли абди аллоҳи ибни масъӯд : ман ҳам бсиӣаҳи фии ғайри Маккаи Флми иъмлҳои лои иктби алайҳу луи ани рҷлои бблди охири иҳми фии ани иқтл рҷло бимика أўи иҳми фӣҳо бсиӣаҳу лами иъмлҳои лои зоқаҳи аллоҳи алъзоби алолим . Қоли Ассадӣ : алои ани итўб . Ва рӯй ани абди аллоҳи бен умри кони ?лаи Фстотони аҳдҳмои фии алҳлу алохри фии алҳрми Фозои ?ераади ани ислии слии фии алФстоти алзии фии алҳрм ,у азои ?ераади ани иъотби аҳлаи ъотбҳми фии алФстоти алзии фии алҳл , Фсӣли ани злки Фқоли кнои нтҳдси ани ман алолҳоди фӣаи ани иқўли алрҷли лоу аллоҳи балӣу аллоҳ . Ва ахтлФи алнҳоаҳи фии ҷавоб « إни аллазӣнаи кФрўо » , Фқоли бъзҳми алўоўи фии исдўни зиёдау ҳўи алхбру алҷўоб , яъне , ани аллазӣнаи кФрўои исдўн ,у қили ҷавобаи мхдўФу тақдира , ани аллазӣнаи ҳзаҳи сФтҳми ҳлкўо .