Бидон ки аз барои дунёи сифоту ҳолотӣ чандаст ки дар ҳар сифатии онро ташбеҳ ба чизе намӯдаанд ва ба ин ҷиҳат , мисолҳои бисёре аз барои дунёии ғаддори ҳосил шуда :

Мисоли аввал : ончии худованди азим дар китоби Карими онро дар бесаботӣу суръати завол ба он ташбеҳ фармӯдааст , ва он гиёҳӣаст ки аз замин бирӯяд ва ба сабаби оби борон , лаҳзаи хуррамӣу тароват ба ҳам расонаду баъд аз соъатӣ ки офтоб бар он битобад хушк шавад ва бодҳо онро мутафарриқу парокандаи созанд ва дар ин сифат , дар баъзе аҳодӣси онро ба пулӣ мисол задаанд ки бояд ба таъҷил аз он убӯр кард .

Мисоли дувум : дар хусӯси инки ӯро ҳеҷ ҳақиқатӣ нест ва аслӣ надорад , балки маҳзи ваҳм ва хаёласт , ва дар ин хусӯс , онро ташбеҳ кардаанд ба хёлотӣ ки одамии онро дар хоб мебинад ва чун бедор мешавад Аслан аз он асарӣ нест .

Балии дунёи ҳукми хобро дорад ,у марг бедорӣасту баъд аз онкии ин хоб ба анҷом расед мулоҳиза хоҳад шуд ки ҳеҷ дар даст нест , балки пеш аз мурдани ҳам чунинаст наме бинӣ ки аз барои одамии айшу лиззат , ё ранҷ ва мусӣбатаст , чун он саромаду гузашт мутлақан бо хоб тафовутӣ надорад ? ва бисёр мешавад ки баъзе аз умӯр ташкик мешавад ки оё онро дар хоби дида ё бедорӣ ? пас чаҳ эътибору мартаба Эйаст аз барои чизе ки бо хоб муштабаҳ шавад балки баъд аз гузаштан , ҳеҷ фарқӣ бо хоб надошта бошад .

Мисоли сеюм : дар мухолифати зоҳири дунё ва ботинаш гуфтаанд ки дунё монанди перзанӣаст мутаъаффин ки зоҳири худро зинат диҳад ва худро ба анвоъи ҳиллӣ ва зевар биорояд то мардумонро ба худ фирефта созад , ва эшон фиреби онро хӯрда бо он даст дар оғӯши намоянд , чун ниқоб аз чеҳра он бардорад ва бар ботини он хабардор гирданд бибинанди ъаҷуза Эйаст карӣаи сӯрат , қабеҳи сират , ба анвоъи қбоиҳи мавсуф , ва ба ақсоми маъоӣиби маърӯф Марвӣаст ки « дунёро дар рӯзи қиёмат ба сӯрати пиразолии кабӯди мӯӣ , азрақи чашм , гурози дандон , карӣаи манзар ,у қабеҳ рухсор биоваранд , пас онро мушарраф бар ҳама мардум кунанд ва ба эшон гӯйанд ки оё инро мешиносед ? мардумон гӯйанд : наузи биллоҳ ки мо инро бишносем хитоб расад ки ин дунёеаст ки бо он тафохур мекардед ва ба воситаи он ба якдигар ҳасад мебарадед ва душманӣ мекардеду қатъи сала раҳм менамудед пас дунёро ба ҷаҳаннам меафкананд дунё фарёд мекашад ки худовандо кҷоинди пайравону дӯстони ман ? пас худованд олам мефармоед ки дӯстони онро ҳам ба ӯ мулҳақ созед » ва баъзе дар ин хусӯси дунёро ташбеҳ намӯдаанд ба Марӣ ки зоҳири он нарму ҳамвор ,у ботинаши заҳр қаттоласт ва ҳар ки зоҳиру ботин ӯро шинохти ҳақиқати онро май шиносад .

Мисоли чаҳорум : дар хусӯси кӯтоҳии умр дунё гуфтаанд ки дунё аз барои ҳар касе монанди як гомаст ки бардорад . Ва чаҳ шак , ки ҳар ки мулоҳиза кунад пеш аз вуҷӯди худро то азали алозлу баъд аз рафтан худро аз дунё то абади алободи ин ду се рӯзӣ ки дар дунё зист май намояд ба қадари як қадам балки камтараст дар пеши сафари тӯлонӣ , балки дар пеши зиёдтар аз сад ҳазор масофати тамом рӯй замин .

Ҳон , ҳон то аз ин амсол ғофил нагузарӣ ва таъаммул накарда аз он даст барнадорӣ ва ҳар ки дар ин таъаммул кунад ва ба ин дидаи дунёро бибинад дигари дил ба он наме бандад ва ба ҳар навъ ки ин ду рӯз бугзарад бокӣ надорад балӣ :

Балки ҳар ки ба ин чашм ба дунё нигарад дигар дар он хиштӣ бар хиштӣ намегузорад ва ҳамчунон ки Сайиди русули слии аллоҳи алайҳу ?алау силам аз дунё рафту дилӣ ба дунё набаст , ва ду хишт бар рӯй ҳам нагузошт .

« рӯзии яке аз саҳобаро дид ки аз гач , хона месозад , фармуд : амр аз ин корҳо прштобтраст » мисоли панҷум : дар қадари дунё назд охират ,у камӣ он гуфтаанд ки нисбати дунё дар пеши охират монанди дарёӣаст бепоён ки касе ангушти худро ба он дохил кунад пас ҳамаи дунё ва мо фӣҳо мисли он қадар рутӯбатӣаст ки ба ангушт боқӣ мемонаду охират чун он дарёст балки касе ки аз ҳақиқат огоҳ бошад медонад ки қадари дунё дар назд охират бисёр аз ин ҳам камтар ,асту лекини дида бино куҷост .

Мисоли шашум : дар хусӯси инки амри дунё ба ҷое мунтаҳӣ намешавад ва ҳар шуғлӣ аз он ба шуғлии дигар мунҷар мешавад ва ҳар алоқа , алоқае дигар дар ақаб меоварад ва дар ин хусӯси онро ташбеҳ намӯдаанд ба оби дарё , ки ҳар чаҳ одамӣ банушад тишнагиро фурӯ наме нишонд балки ҳар қадар аз он нӯшади аташро зиёд мекунад то ӯро ҳалок кунад ва ин амреаст мшоҳду маҳсус , ки ҳар ки мулоҳиза кунад мебинад ки сайртар аз дунё касеаст ки майл ӯ ба дунё каму алоқа ӯ андакаст ва ҳар киро молу таҷаммули бештари дардисари афзӯнтар ,у машоғилу гирифторӣ ӯ болотарасту охирӣ аз барои он нест .

Мисоли ҳафтум : дар съўбти халосӣ аз он баъд аз гирифторӣ ва ҳар киро гирифтории бештари халосии он мушкилтар ва дар ин хусӯси аҳли дунёро ташбеҳ кардаанд ба карами абрешим ки бар даври худ май тунду роҳи наҷоти худро сад мекунад ва ҳар чаҳ бештар бар худ танед халосии он мушкилтар мешавад то болмраҳи роҳи халоси масдӯд ва аз ғаму ғусса ҳалок мешаваду аксари абноءи ин дунё ба ин ҳолат мубтало ҳастанд .

Мисоли ҳаштум : онкӣ мисол задаанд дунёро дар таровати аввалу касофати охир , ба туъмаи лазиз ки хӯрда мешавад , ки ибтидои он дар ниҳояти латофату покизагӣ ва чун хӯрдӣу соъатӣ аз он гузашти ҳамаи он касофат ва наҷосатӣ мешавад ки одамии назар кардан ба он кароҳат дорад чаҳ ҷой хӯрдан ва ҳамчунон ки ҳар таомӣ ки чарбтар ва лазизтараст , сиқли он касифтару мутаъаффин тараст , ҳамчунин ҳар чаҳ шаҳавоти дунявӣа ки марғӯбтару матбӯъ тараст , дар вақти марги азияту кароҳати он бештар ,у фитнаи он азим тар хоҳад буд ва ин дар дунё низ мъоин ва маҳсусаст , зеро ки ҳар чаҳ муҳаббат ба он бештар ,у лиззат ба вуҷӯди он болотараст , дарду ?иламу мусӣбату мотам дар фироқи он низ афзӯн тараст ва марг нест магари мФорқт аз дунё .

Мисоли нуҳум : мисол задаанд дунёро ба хонае ки касе омода карда бошаду тибқӣ бар он ниҳода бошад ва бар он тибқи гулҳоу раёҳини гузорда ва ба трбиби мардумро хонда бошад ки биёянд ба он хона дохил шаванд ва он гулу раёҳинро бибинанду ббўинд ва аз барои дигарон ки баъд меоянд бигузоранд ва бираванд , на онкии он гулҳоро бурдоранд ва бо худ бибаранди пас яке аз он ашхоси чунон гумон кунад ки инҳоро ба эшон додаанд , пас дил ба он бандад ва ба он хуррамӣ ва шодӣ кунад чун хоҳад берун раваду бабрад аз ӯ бигиранд , дар он вақт мтأлм мешавад ва андӯҳнок мегардад ,у шодӣ ӯ ба малол мубаддил мешавад ва касе ки ҳақиқати корро матлаъаст ба онҳо мунтафаъ мешаваду шукргузории соҳибхонаро мекунаду шодону хуррам аз он хона берун меравад . Ва ҳамчунин ҳар ки ҳақиқати дунёро шинохту мақсӯд аз омадан худро ба онҷо донист медонад ки он меҳмонхона Эйаст ки аз барои мусофирӣни олами охирати муҳайё шуда , ки чун ба ин манзил расанд мунтафаъ шуда бигузаранду равона мақсад гирданд ва ҳар ки нодону ҷоҳил , ва аз ҳақиқати кор ғофиласт тасаввур чунин мекунад ки инҳо малик ӯсту дил ба он май бандад , ва чун ӯро берун мекунанду ҳамаи ончиро тасарруф карда аз ӯ пас мегиранд мусӣбат ӯ шадид ,у меҳнаташ азим мегардад .

Мисоли даҳум : дунёро ташбеҳ кардаанд ба биёбон бе поёни холӣ аз обу гиёҳ , ки ҷамъӣ безоду роҳила ба онҷо ворид шаванду роҳ гум карда ҳайрон ва саргардон бимонанд ва ба сарҳад ҳалокат расанд , ки дар ин байни мардӣ ба эшон расад ва гуяд ҳаргоҳи шуморо ба обу сабзаи расонам чаҳ мекунед ? гӯйанд : дигар аз итоати ту сар намепечем ва бар он , паймон аз эшон гирад ва эшонро бар сари чоҳӣ ки андак обӣ дошта бошаду қалили гиёҳӣ дар атроф он бошад биоварад ва эшон аз он об нӯшанду лаҳзае истироҳат кунанд пас он шахс гуяд : бисмии аллоҳ кӯч кунед то шуморо ба ободонӣу маъмура ва бустонҳо ва гулистонҳо бирасонам , бештари эшон имтиноъ кунанд ва гӯйанд : ҳамин обу гиёҳи моро кофӣаст ва аз ин беҳтар наме хоҳем .

Ва тайифае ҳарф ӯро шунида гӯйанд : охири шумо аҳд бастед ки аз гуфта ин мард таҷовуз накунед ва ин биёбони ҷой мондан нест , ва чун шаби даройади роҳзанҳоу сбоъи шуморо нобӯд мекунанд ва ин тайифа ба иттифоқи он марди рафта то ба мақсад олӣ барисанду ттмаҳ дар онҷо бимонанд то шаби даройад , дуздон бар сари эшон рехтаи баъзеро куштау тайифаеро асири намоянд .

Мисоли ёздаҳум : мисолӣаст ки « садуқ » алайҳи алрҳмаҳ дар китоб « икмоли аддӣн » аз баъзе ҳукамо нақл карда дар хусӯси ҳоли инсону мағрур шудан он ба дунё ,у ғифлат аз марг ва мо баъди он ,у фурӯ рафтан ба лаззоти фонӣа ва он инаст ки ҳол касе ки ба лаззоти дунявӣа машғӯл гардад мисли касеаст ки дар чоҳии амиқ ба ресмонии овехта ки дохил чоҳ шавад , чун ба васат чоҳ расад назар кунад ба поини чоҳ ва аждҳоӣӣ бинад ки даҳани гушӯда мунтазираст ки ин мард ба зери омадаи онро фурӯи барад ва ду мӯши сиёҳу сифед дар болой чоҳ бошанд ва ба таъҷили он ресмонро қатъи намоянд ,у онӣ аз баридан он нёсоинду васати чоҳ , занбӯрӣ чанд , хона карда бошанд ва ба девори чоҳ қадре асал бо хоки омехта аз эшон монда бошад ва он занбӯрҳо бар он муҷтамаъ шуда бошанд ва он шахс бо инки он аждаҳоро дида ва ду мӯшро мулоҳиза намӯда ва медонад ки дар андак вақте он ресмони мунқатиъ ,у туъма аждаҳо хоҳад шуд рӯ ба он асали хоки олӯдаи машғӯл лесидан он шавад , ва бо он занбӯрҳо зад ва хӯрд намояд ,у ҳамаи ҳавоси худро мутаваҷҷеҳи он сохта аз болоу поини худ фаромӯш кунад .

Ва ин мислӣаст ки ҳар ки дар он таъаммул намояд медонад ки ҳол дунё прессатон мутобиқ инаст пас агар ҳукм ба ҳамоқати он шахси намояд бояд худро ҳам агар аз аҳл дунё бошад бидонад ки аҳмақасту чоҳ , ҳамон хонаи дунёсту ресмон , ришта асрасту аждаҳои даҳани гушӯда , маргаст ва ду мӯши рӯз ва шабанд , ки бе диранги машғӯл баридан ришта умранду асали хоки олӯда , лаззоти дунёст , ки ба ҳазор гӯнаи заҳмату кудурату ?иламу мусӣбат олӯдааст ва занбӯрҳо , аҳли рӯзгор ,у толибон дунё ҳастанд .

Мисоли давоздаҳум : мисолӣаст ки баъзе аз аҳли маърифат аз барои дунёу иштиғол ба музахрафоти он ,у ҳасрату надомати аҳли он баъд аз марг зикр кардаанд пас ташбеҳ кардаанд аҳли дунёро ба тайифае ки дар киштӣ нишаста бошанд ва ба ҷазира расанд ва ба ҷиҳати қазои ҳоҷат бидонҷо раванд бо вуҷӯд инки донанд ки киштии чандон макс дар канори ҷазира натавонад кард ва ба зӯдӣ хоҳад гузашт , пас дар он ҷазира мутафарриқ шаванд ва баъзе ба шитоб , қазоӣ ҳоҷат намӯда ба киштӣ оянду макони васеъи гирифта , сокин гирданду тайифае машғӯли сайри дарахту кӯҳу ҷазира шудаи баъд аз соъатӣ ба фикр уфтад ва худро бирасонаду макони танагӣ ба даст ӯ ояду қавмии дигари дилбастагӣ ба пораи сангҳоу ҳайвоноти он ҷазира ба ҳам расонидаи натавонад аз онҳо бугзарад ва онҳоро бар дӯш кашида вақте бирасад ки макон бисёр танагӣ биёбад ва ба сад заҳмати худро дар онҷо ҷой диҳад ,у ҷой ончӣ бардошта набошад , онро бар дӯши худ наад ва бо танагии макон ба сиқли онҳо низ гирифтор гардад ва пушаймон шаваду натавонади онҳоро ба ҷоӣии афканду ҷамъии дигари чунон машғӯл сайр гирданд ки киштӣу дарёу мақсадро фаромӯш кунанд ва дар онҷо бимонанд то шаби даройаду сбоъ аз миён дарахтон даройанд ва торик гардад ва баъзе аз инҳо туъма сбоъ шаванд ва баъзе дар гулу лои фурӯи рафта , ҳалок гирданд ва баъзе бимонанд аз ғуссау гуруснагӣ талаф шаванд ва онҳое ки сиқли ончӣ аз ҷазира бардошта бар дӯш эшон монад ва дар киштии анвоъи хорӣ аз аҳл он башаванд ва он ҳайвонотӣ ки бардошта анд бимиранду мурдори онҳо бар дӯшашон бимонад ва мутаъаффин гардад ва аз тааффуни он бемор шаванд ва дар киштӣ бимиранд , ё бемору мубтало , ба ватан расанд ва дар онҷо ҳамеша бемор бошанд ё баъд аз муддатӣ бимиранд .

Аммо эшон ки дайртар омаданд ва чизе барнадоштанд то дар киштӣ ҳастанд ба ҷиҳати танагии макони заҳмат май кашанд аммо баъд аз берун омадан ба роҳат ва рӯҳ меуфтанду касоне ки ибтидо омаданду макон васеъ гирифтанд ҳамеша дар истироҳат ҳастанд то сҳиҳоу солмо ба манзили худ ворид шаванд .