Бидон ки аз ъломоти тараққӣ аз мартабаи аввалу дувуми тавҳиду вусӯл ба мартабаи сим онаст ки одамӣ дар ҷамеъи умӯри худ таваккул бар худо кунаду ҳамаи умӯри худро ба ӯ вогузораду дида аз ҳама Васоит бапушанд , зеро ки баъд аз онкӣ бар ӯ равшан шуд ки ба ғайр аз худои аҳадии маншаи ҳеҷ асарӣ нест , ва донист ки мабда ҳар мавҷӯдӣу манша ҳар феълӣ , аз халқу ризқу атоу манъу Ганау фақру маразу сиҳҳату зиллату иззату ҳаёту мамоту ғайри инҳо ҳақи субҳона ва таъолӣаст ва ӯст мунфариду мустақил ба ҷамеъи инҳоу анбозу шарикӣ аз барои ӯ дар ҳеҷ асарӣ нест дигар дар ҳеҷ амреи мултафит ба ғайр ӯ намешавад , балки бим ӯ аз худоу умедаш ба ӯу вусуқу эътимодаш бар ӯст ва касеро ки ин мартабаи ҳосил нашудау дил ӯ аз шўоӣби ширк холӣ нест ва ба сабаби всоўси шайтонӣаи мултафит ба Васоит зоҳирӣа мегардад , ҳамчунон ки бо омадани борони эътимод ба нимуви зироат ва наботот мекунад .

Ва аз вазидани боди мувофиқ , мутмаин ба саломатӣ киштӣ мешавад ва аз ҳудуси баъзе назароти кавокибу иттисолоташони умеду бим ба ҳудуси баъзе ҳаводис ба ҳам май расонад ва аз мулоҳизаи қудрати баъзе аз махлуқот аз қаҳр ӯ хоӣФ ва ба лутфаш умедвор мегардад , ва касе ки абвоби маориф бар ӯ гушӯда шуду амри олами комаи ҳўи ҳуққа бар ӯ мнкшФ гардид медонад ки осмону замину хуршеду ситорагону абру боду борону ҳайвону инсон ,у ғайри инҳоро махлуқот , ҳамагии мақҳури амри подшоҳ бешарику вазир , ва дар қабзаи қудрат ӯ мусаххар ва асиранд чун заръро фосид хоҳад , омадани борон чаҳ нафъ тавонад расонид ва агар киштиро ғарқи дарёи писандад , боди мувофиқ чаҳ тавонад кард сирриро ки ӯ бар хоки афканд ки метавонад бардошт ?

Ва агар туро хоҳад ба соҳили наҷоти расонади боди мухолиф низ мухолифат натавонад кард ва агар анбори туро обод хоҳад бе борони ҳам гандум тавонад дод .

Ва илтифоти одамӣ ба баъзе аз всоӣт дар наҷоту иззату Ганаии худу мутавассил ба онҳо шудан шабиҳаст ба касе ки подшоҳии амр ба куштан ӯ фармӯда бошад , сипас пушаймон шудау котибро амр кунад ки маншури афв ӯро навиштаи ирсоли намояд ва он шахси баъд аз халос шудан , забон ба мадҳу санои коғаз ё қалам ё котиби кушояд ва гуяд ки агар инҳо набӯдӣ марои наҷот муяссар нагаштӣ ва касе ки донист ки ончӣ бар коғаз рақам шуд аз қалам буду қалами худ мусаххари дасти котибу котибро ёрои он нест ки бе амри подшоҳ чизе нависад биҷузи шукр подшоҳ накунад ва ба ғайр аз саноӣ ӯ нагӯяду миннати биҷуз аз ӯ напазирад ва шаккӣ нест ки ҷамеъи махлуқот , аз моҳу хуршеду осмону ситорагону боду борону ҷамоду ҳайвон , ҳамагӣ чун қалам дар дасти котиб ,у котиб дар хизмати султон , мақҳур ва мусаххаранд балки ин аз бобат мисолӣаст ки сазовор он аст гуфта шавад : « хок бар фарқи ману тамсили ман » қалам куҷост ва котиб кист ? « ва мо Ромяти إзи Ромяту локини аллоҳи Ромӣ » дидаи ҳақи байни кӯу дили ҳақ шинос куҷост ? ҳаргоҳи мӯрӣ дар коғазӣ ки дар даст котибаст ва онро сиёҳ мекунаду нури басарашро имтидод нест ки ангушти котиб ва ё даст ӯро бибинад , чаҳ ҷои онкии худ котибро бархӯрд , пас чунон тасаввур мекунад ки ин ҳамаи нақши бадеъ аз қалам сар мезанад .

Ва махфӣ намонад ки мурод аз ончӣ мазкӯр шуд онаст ки касе ки аз мартабаи дувуми тавҳид тараққӣ намӯда медонад ки маншаи ҷамеъи осору масдари ҳамаи афъоли худованд мутаъоласту дайгарии маншаи ҳеҷ амре наметавонад бошад ва ин дар ғайри ҳаракоту афъол инсонаст , зеро ки фии алҷмлаҳи ихтиёрӣ аз барои ӯ дар афъолу ҳаракоти худ бадеҳӣ ,у иҷмоъу оёту ахбор дар он сариҳаст гӯи ихтиёри тому иқтидор болостқлол набошад балки ихтиёр ӯ дар ҳамин умӯри тклиФиаҳу аъмоли хайр ва шар бошад ки ҳакими алии алотлоқ ба ҷиҳати масолеҳӣ чанд ки худ ба онҳо донотараст чанд рӯзии зимоми ихтиёр дар ин умӯрро ба дасти худ инсон дода ва ӯро ба олами ибтилоу имтиҳон фиристодаанд « анои ързнои алأмонаҳи алии алсмўоту аларзу алҷболи Фобини ани иҳмлноу ашФқни минҳо ва ҳамлҳо алإнсон » пас инсон , ҳам мухтораст ва ҳам маҷбур , ихтиёр ӯ дар умӯри тклиФиаҳу хайроту шарӯр ,у иҷбор ӯ дар ғайри инҳо аз ҳаёту мамоту иззату зиллату беморӣу сиҳҳату шифоу фақру Ганау амсоли инҳост .

Ва мумкинаст ҳамин мурод бошад аз ончӣ дар ҳадиси машҳури ворид шудааст ки « лои ҷабру лои тафвизи бали амри байни амрин » яъне « аз барои инсон на ҷабр мутлақаст ва на тафвизу ихтиёри мутлақ , балки амреаст мутавассити миёни ин ду амр » шояд мурод аз « амри байни алأмрин » , қудрату ихтиёр эмеконе бӯда бошад , зеро ки инсон агар чаҳ мухтор ва қодир бошаду локини ихтиёру қудраташ низ монанди вуҷӯдаш хоҳад буд « матоъи албити ишбаҳи соҳиби албит » яъне « асбоби хона ба соҳиби хона шабиҳаст »у вуҷӯди инсон , вуҷӯд эмеконеаст , на ба масобаи вуҷӯд сарфаст ки вуҷӯд воҷибӣ бошад , ва на адами сарф , балки вуҷӯдӣаст мшўб ба адам , ва адамӣаст мшўб ба вуҷӯд .

Пас ҳамчунин қудрату ихтиёрӣ ки худованд дар инсон мавҷӯд карда на ихтиёру қудрат сарф метавонад буд , зеро ки ихтиёри сарфи мухтаси парвардгору айни вуҷӯд муқаддас ӯст , пас чигуна метавонад шуд ки аз барои дайгарӣ собит бошад ? ва чун ихтиёрӣ аз барои инсони собит шуда пас бе ихтиёри сарф ҳам нест балки амреаст миёни ихтиёри мутлақ ва бе ихтиёрии маҳз

Ва шояд ҳам мурод аз « амри байни алأмрин » , қудрат ва ихтиёрӣ бошад ки мутавасситу баста ба қудрату ихтиёр ғайраст , зеро ки инсон агар чаҳ мухтор бошад аммо ихтиёр ӯ аз дайгарӣаст ва он дайгарии қодир бар салби ихтиёраш дар айн ихтиёр ҳаст ва шаккӣ нест ки чунин ихтиёрӣ агарчӣ аз беихтиёрӣ болотарасту лекин аз ихтиёри мутлақ фурӯтар мебошад ,у марҷаъи ин ваҷҳ низ ба ваҷҳ дувумаст .

Ва бидон ки субути ихтиёр ба ҳар як аз ин се маънӣ аз барои инсони мунофотӣ бо ихтиёри мутлақ дар ҷамеъи умӯр аз барои худо надорад , балки ҳамчунон ки ихтиёри мшўб ба бе ихтиёрии фии алҷмлаҳ аз барои инсон собитаст , ихтиёри муназзаҳ аз шоибаҳ беихтиёрӣ дар ҳамон маворид аз барои худо низ ҳаст , « изли ман ишоءу иҳдии ман ишоء » ва астбъодӣ нест дар инки ду касро дар амре ихтиёр бошад , хусусан бо вуҷӯди ихтилоф дар ихтиёр ва аз ин маълум мешавад ки дар ҷамеъи афъолу аҳвол , чашм аз всоӣти пӯшидану мутавассил ба соҳиби ихтиёри мутлақ шудани мунофот бо субути навъи ихтиёрӣ аз барои инсон надорад , зеро ки агар чаҳ дар баъзе афъол ӯро фии алҷмлаҳ ихтиёрӣ бошад аммо ихтиёри худои бештару қудрат ӯ комил тараст пас бар ҳар кас лозимаст ки дар ҳар амре ки аз барои ӯ навъ ихтиёрӣ ҳаст ба ҳукми шариъати муқаддасаи ихтиёру қудрати худро фии алҷмлаҳ ба кори барда ва дар тавфиқу итмоми он аз ҳазрати офаридагори истимдоди намояд , ва дар ончӣ аз таҳти қудрат ӯ берунаст умедвор ба лутфу карам парвардгор бошад .