Ва махфӣ намонад ки касе ки ба ҷиҳати истифои мақсӯди худ дар садади хусумат барме ояд агар мақсӯд ӯ ҳақ молӣ бошад ё ҳақи собитии дигар ки шръои мустаҳаққ он бӯда бошад , он хусумат мазмум нест , балки ба муқтазои ғайрат , мамдуҳаст балки он хусуматӣ ки мазмумаст , дар талаб чизеаст ки ботил ва ба ғайр ҳақ бошад ё яқин ба ҳақяти он ва истеҳқоқ надошта бошад , мисли : хусуматӣ ки вакил « доролқзоء мекунад чун ӯ пеш аз онкии бидонади ҳақ бо кадом тарафаст аз тарафи яке вакил мешаваду домани хусумат бар миён мезанад ва бидӯни илму яқин , аз як ҷониб гуфтугӯ мекунад ва ба ин дар ва он дар мезанаду моли мусулмононро зойеъ мекунад ва бидӯни ивазу ғараз ,у зару ваболи ғайрро мутаҳаммил мегардад ва чунин кас , зиёнкортарин мардумон ,у аҳмақтарин эшонаст .

Раҳи корвони шер мардон зананд

Вале ҷомаи мардум бар эшон баранд

Ва бидон ки мамдуҳ бӯдани хусумат дар талаби ҳақи шаръии худ , дар вақтеаст ки изҳори лҷоҷ ва ъинод накунаду зиёда аз қадари зарурат сухан нагӯяд пас агар изҳор лҷоҷ кунад , ё дар байни сухан , каломӣ ки боиси иҳонату аизоӣ хасм бошад бигӯед бе онкии эҳтиёҷу зарурати доъӣ ба он бошад , дохили хусумати мазмум шудау эҳтироз аз он воҷибаст .

Ва ҳамчунин ҳаргоҳи ғараз , расӣдан ба ҳақ худ набошад балки маҳзи ғалаба бар хасму ъинод бо ӯ бошад , он низ манеҳӣ анҳу ,у иртикоби он ҳаромаст ҳамчунон ки мулоҳиза мешавад ки баъзе дар мутолибаи андаки чизе лҷоҷ мекунанд балки басо бошад ки мегӯйанд : ин мол , қобилиятӣ надорад ва музоиқа надорам ки чун ҳақи ман маълум шавад бигирам ва ба об бирезам ё бубахшам , балки мехоҳам ки сухани худро аз пеш барда бошаму амсоли ин суханон ва ин низ лҷоҷу ъинод , балки маълум нест ки ҳокими шаръиро ҷоиз бошад мутаваҷҷеҳи амсоли ин мроФъот шудану файсала додан .

Ва аз ончии гуфтем маълум шуд ки хусуматӣ ки ҷоизаст , мунҳасираст дар хусумати мазлӯмӣ дар талаби ҳақи худ , ки қасди ъиноду аизоءу шикаст хасм надошта бошад ,у зиёда аз қадари ҳоҷату исботи ҳақ суханӣ нагӯяду лекин дар ин сӯрат низ агар битавонад аз роҳи дигар бидӯни мухосима , истифои ҳақ худ кунад ё осон бошад аз он ҳақ бугзарад , чунон кунад , зеро муҳофизати забон дар вақти мухосима мушкиласт ва гоҳ ҳаст амр мунҷар мешавад ба мунозиъа ,у кӣнаи эшон мустаҳкам гардад то ба ҷоӣӣ мерасад ки ҳар як ба зарару ибтилои дайгарӣ масрур мегирданд .

Пас оқилро сазовор онаст ки то мумкин бошад дар хусуматро накушояду чунончӣ бисёр зарурӣ шуд аз ҳади зарурат таҷовуз накунад , агар чаҳ ҳеҷ дар хусумат набошад аз парешонеи хотиру машғӯлии дил холӣ нест то мерасад ба инки дар ҳайни намоз , машғӯли мухосимаи хасму ҷавоб ӯу такзиб ӯу таън , ба ӯ мегардад .

Пас ҳар касе бояд дар оқибати ин сифати хабиса таъаммул кунаду мазаммати онҳоро шръоу уқало ба назари дароварду бидонад ки инҳо боиси дшнмӣу адоват ,у заволи улфат ва муҳаббат мегардаду қатъи ягонагӣ ва дӯстӣ мекунад ва ин хилофи матлӯби парвардгор ,у боиси иғтишоши кору гирифтории худу парешоне диласту ойинаи дили баъд аз ҷидол ё хусумат , тира ва тор мегардаду иззату виқори одамӣ бартараф мешаваду илова бар ин , чун аз ҳади зарурат таҷовуз кунад ағлаб онаст ки боиси тазйиъи ҳақ одамӣ мегардад .

Ва чун таъаммул дар инҳо намӯд , худро хоҳӣ нахоҳӣ аз онҳо нгоҳдорд балки фавойиди зиди инҳоро ки хуши каломӣ ва длҷўӣӣаст ба назари даровард ва бар он мувозибати намояд , то малака ӯ гардад ва ҳар ки лиззати хуши каломӣ бо мардумро донисту фавойиди онро фаҳмид зоҳир онаст ки мҳмои амкн аз он таъаддӣ накунад .

Ҳазрати пайғамбари слии аллоҳи алайҳу ?ала ва силам фармуд ки « се чизаст ҳар ки худоро бо онҳо мулоқот кунад дохил биҳишт мегардад аз ҳар дарӣ ки мехоҳад : ҳасани халқ ,у хавфи худо ,у тарки ҷидол , агар чаҳ ҳақ бо ӯ бошад » ва низ аз он сарвар Марвӣаст : « дар биҳишт , ғурфа ҳоӣ ҳаст ки аз касрати дурахшндагии онҳо беруни онҳо аз андарун дида мешавад ,у андўрн , аз беруни худои онҳоро омода кардааст аз барои касоне ки атъом мардум кунанд ва бо мардуми хуши каломии намоянд » .

Марвӣаст ки « хӯкӣ аз назд исои бен Марями алайҳи ассаломи гузашт , исои алайҳи ассалом ба ӯ гуфт : ба саломат бигузар шахсе арз кард : ё рӯҳи аллоҳ ба хӯкии чунин май гӯйӣ ? фармуд : намехоҳам забонам ба шар одат кунад » .