Ва чун фазилати тафаккур дар оёти олами офоқу анфусро донистӣ , бидон ки аз тафаккур дар ҳар мавҷӯдӣ аз мавҷӯдоти мушоҳидаи ъҷоӣби сунъи парвардгор метавон намӯд ва аз тадаббур дар ҳар махлуқӣ аз махлуқоти мулоҳизаи ғароиби қудрати офаридагор метавон кард , зеро ки ончӣ дар иқлӣми вуҷӯди биҷузи зоти пок офаридагор ёфт мешавад ршҳаҳ эй аз рашаҳоти вуҷӯд ӯу қатрае аз дарёӣ бе миннатҳои файзи вуҷӯд ӯаст ва аз авҷи олами муҷаррадот то ҳазизи манзили моддӣотро агар сайр кунӣ биҷузи сунъ ӯ набинӣ , ва аз кишвари афлок то хиттаи хокро агар тафаҳҳус кунӣ ба ғайр аз осори қудрат ӯ наёбӣ муҷаррадоту моддӣот аз саноеъи аҷиба ӯ ва « ҷавоҳир »у эърози фалакӣоту ънсрёту бсоӣту мураккабот аз бадоеъи ғариба ӯ .

Лўолдии қудси сира :

Ва ҳеҷ зарра аз заррот олам нест магари инки аз анвоъи аҷоиби ҳикмату ғароиби санъати парвардгори ин қадар дар он ёфт мешавад ки агар ҷамеъи уқалои оламу ҳукамоӣ банӣ одам аз бадви офариниш то қиёми қиёмати домани ҳиммат бар миён банданд ки идроки онро кунанд ба ъушрӣ аз аъшору андакӣ аз бисёр он натавонанд расед , чаҳ ҷои ин ки осори қудрати комиларо дар ҷамеъ мавҷӯдот тавонанд фаҳмид

Ва махфӣ намонад ки мавҷӯдотӣ ки аз ктми адам ба фазои вуҷӯд омадаанд бисёре аз онҳоро мо намешиносем , на муҷмали онҳоро медонем на муфассал , на номӣ аз онҳо шунидаем ва на нишонеу дасти тасарруфи авҳоми мо аз онҳо кӯтоҳ ,у қадами андешаи моро дар назд онҳо роҳ нест .

Пас аз барои мо тафаккур дар онҳоу идроки аҷоибу ғароиби онҳо мумкин нест , балки тафаккуру тадаббури мо мунҳасираст ба ончии мҷмлои вуҷӯди онҳоро донистаему асли онҳоро шинохта ва онҳо бар ду қисманд :

Яке ончӣ дида намешавад ва ба ҳис дар намеояд ва онро « олами малакӯт » гӯйанд , монанди олами уқулу нуфуси муҷаррадау малоикау ҷину шаётин ва аз барои онҳо анвоъу табақот бисёре ки биҷузи холиқи онҳо иҳота ба онҳо натавонад кард .

Ва дайгарии ончӣ маҳсус мешавад ва мушоҳида мегардад ва аз барои онҳо се табақааст :

Яке онкӣ аз олами афлок мушоҳида мешавад аз савобату сайёроту гардиши онҳо дар лайл ва наҳор .

Дувум : хиттаи хоки маҳсус бо ончӣ дар он ҳаст аз баландӣу пастӣу кӯҳу дарёу биёбону саҳроу штўту анҳору маодину ашҷору набототу ҳайвоноту ҷамодот .

Сим : олами ҳаво бо ончӣ дар он мушоҳида мешавад аз раъду барқу барфу борону абру соъиқау амсоли инҳо ва ҳар як аз ин табақотро анвоъи мутакассира ва ҳар навъеро ақсому аснофи ғайр мутаноҳӣааст ки ҳар якеро санъатӣу ҳайатӣу асару хосиятӣу зоҳирӣу ботинӣу ҳаракату сукӯнӣу ҳикмат ва маслиҳатӣаст ки биҷузи худованди донои натавонад идрок намӯд .

Ва ҳар як аз инҳоро ки дасти зании маҳали тафаккуру ибрат ,у боиси басират ва маърифат мегардад , зеро ки ҳамагии онҳо гувоҳони адлу шуҳуд сидқанд бар ваҳдонияти холиқи онҳоу ҳикмат ӯ камол ӯ қудрату азимат ӯ .

Пас ҳар ки дида басират бигушоед ва ба қадами ҳақиқати гирди саропои олам вуҷӯд барояду мамлакати худованди вдўдро сайр кунад дар ҳар зарра аз зарроти махлуқот , аҷоиби ҳикмату осори қудрат , ин қадар мушоҳида мекунад ки фаҳм ӯ ҳайрону ақл ӯ вола ва саргардон мегардад .

Ва шубҳа Эй нест дар инки табақоти аволими парвардгор дар шарофату вусъат мутафовитанд ва ҳар олами пастиро нисбат ба мо фавқи он қадар маҳсусӣ нест пас олами хокро ки пасттарин олами худованд покаст қадре нест дар назд олами ҳаво , ҳамчунон ки олами ҳаворо миқдорӣ нест ба қиёси олами смўот ,у олами смўотро нисбат ба олами мисол ,у олами мисолро назар ба олами малакӯт ,у олами малакӯтро назар ба олами ҷабарут ,у тамоми инҳоро нисбат ба ончии моро роҳӣ ба идрок он нест аз аволими илоҳӣау ончӣ аз махлуқотро ки бар рӯй пасттарин ҳамаи ин аволимаст ки замин бошад аз ҳайвоноту набототу ҷамодоти қадари маҳсусии нисбат ба аҳл замин нест ва аз барои ҳар яке аз ин аҷноси салосаи анвоъу ақсому аснофу афрод бениҳоятаст ва ҳар як аз ин аволим муштамиласт бар аҷоиб бисёру ғароиб бешумор ки теъдоди онҳо аз ҳаду ҳасри мутаҷовиз ва бенону баён аз тараққӣами он абкм ва оҷизаст .