Ин савол ба зоҳир дуруст нест аз баҳри онк ҳаме гуяд : чаро пеши азин андари ҷаҳони ҳамаи саодат буд , ва ҳар ду наҳс яъне Зуҳалу миррӣх бар фалак бекор набӯд , ва ҳеҷ наҳс пайдо набӯд ? акнӯн ҷаҳони ҳама наҳсаст ва ҳар ду саъд яъне муштарӣу Зуҳра бар коранд , ва ҳеҷ саодати ҳаме падед наёяд ?у бози фардо ҳамчунон саъд хоҳад буд ки дай бӯдааст ,у ҳакямону пайғомбарону змёни барин муттафиқанд .

Ва мо аз баҳри он гуфтем ки ин савол ба зоҳир дуруст нест ки мо ншнўдими бал мумкин нест ки мо ншнўдим ! ки замонӣ бӯдааст ки мардумони андрў бениёзу тани дурусту подшо ва Комрон бӯда сет ,у андари олам на ҳеҷ каси дарвеш буд , ва на бемори венаи раият буд , ва на марг буд миёни халқ ва на дард ва на ғам албата , то бшоиди гуфтан ки пеши азин ҳар ду наҳс буданд влкни ҷаҳони ҳамаи саъд буд чунин ки гуфтааст , ки ин маҳоласт . Ва низ рӯзгор чунон нест ки ҳеҷ касро андрў саодат нест ва ё халқи ҳамаи дарвешу бемор ва бандаанд , то бшоиди гуфтан ки ҳар ду саъд ба фалак бар коранд ва ҳеҷ саодати андар ҷаҳон нест , балки ҳамеша шақовату шиддату злу дарвешии гуруҳеи мари гуруҳеро саодату роҳату ғлбт ва иззат бӯда сет .

Ва ин тақдири илоҳии сет ,у истиқомати кори халқи андари олами бад-ӣн тафовутаст ки андари халқ ба ҳикмати ҳакими алӣам собитаст , чунонк худоӣ таъолӣ мефармоед аз каломи қадими хеш « нҳни қсмнои бинҳми мъиштҳми фии алҳиўаҳи алднёи врФънои бъзҳми фавқи баъзи дараҷоти литхзи бъзҳм баъзан схрё . » ҳаме гуяд « мо қисмат кардем миёни халқи андарин ҷаҳони неъмати ин ҷаҳонро ,у гуруҳеро бартар аз гуруҳе кардем то гуруҳеи мари гуруҳеро сухра гиранд » . Яъне гуруҳе подшоҳ бошаду гуруҳеи раият ,у гуруҳе худованд бошаду гуруҳеи банда ва агар касе чунон андешад ки ин адл нест ки яке худовандасту мари ӯрои сад бандааст , ва гуяд чунон боистӣ ки ҳамаи халқ ҳамвора броҳт ва саодат будандӣ » андеша ӯ маҳол ва ботил бошад аз баҳр анк нишоед бӯдан албата . Набинӣ ки агар чунон шавад ки ҳеҷ каси фармон касе накунад , ҳар касеро кори хеш бояд кардан , чу ҳама ҳамвор шаванд ҳама ранҷа шаванд , ва ҳеҷ каси мари ҳеҷ касро кӯзае оби надиҳад . Ва агар чунин буд , ҳамаи мардум чун сутурон шаванд , ва андарин рнҷгии ҳама халқ бошад , на роҳати ҳамаи халқ . Пас зоҳир кардем ки ин ҳам ботиласт , ва ин илал ки ҳамеи нафаси сғорро таваҳҳум афтод залилу хори сет бар гирифтани ҳикмат .

Пас гӯйем ки ҳамчунин ки корҳо днёўиро ду тарафи мтбоъдсту халқи андрў бар манозили шақоват ва ( саодат )анд то яке подшоўи комрўо ва ( ӯро ) гнҷҳоءи огндаҳу лашкарҳоу хайли вуҷӯду ъз ва ҷоҳаст , ва яке бандау дарвешу бараҳнау ранҷур ва бекасу муздуру залилу хори сету дармиёни ин ду тарафи халқро маротибаст андари дунё , корҳоءи дайнро низ ду тараф мутаноқизасту халқи андрў бар маротибанд . Яке бидон манзиласт ки халқро ба ҷумлагӣ ба шафоат ӯ умедаст ва ба салавот додан бар ӯ мари умматро ба худоӣ тақрйваст , чунонк худоӣ таъолӣ гуфт : қавла « ани аллоҳу млоӣктаҳи ислўни алӣ алнабӣ ё аиҳоолзини амнўи слўои алайҳу слмўои тслимо . » ва дигар чунонаст ки лаънат кардан бар Иблис тоъатаст аз мо мари худоиро кофар шудани бадв имонаст ,у худоӣ чунон гуфт : қавла « Фмни икФр бо лтоғўту иўмни биллоҳи Фқди астмски болърўаҳи алўсқӣ . » ва агар касе (ро ) чунон занн буд ки мари расӯлро алайҳи ассалому мухлисон ӯро ба рӯзгори эшон ҳамаи саодат буд вази мунофиқону кофарони ранҷаи набуданд , занн ӯ хато буд , бали расӯли алайҳи ассалом ба рӯзгори хеши ранҷау танги дил ва ба зарурат буд , чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд мар ӯро бар сиблати таъзияти бад-ӣни оят : қавла ( влқд наилм анки изиқи сдрки бмои иқўлўни Фсбҳи бҳмди рбк ва кун ман алсоҷдин , ва « аъбди рбк ҳатто ётики алиқин . » ҳаме гуяд « мо ҳаме донем ки дили ту танг шавад бдонч ҳаме гӯйанд ; ту мари худоиро сипос дор бош ва тасбеҳ кун вази намоз кунон бош ва биппараст худоиро то умрат сипарӣ шавад . »

Ва чу маълум кардем ки ин суол ба зоҳири қавл дуруст нест , ва на саодат ва на шақоват бар ҷумлагӣ халқ науфтад андари дунёи венаи андари дайн , акнӯн гӯйем : ин суол бар он рӯй дуруст ояд ки гӯйем : саодату шақовати андари олами сағир воҷибаст ки аўФтд ба замонӣу замонии мари уқалоро ки эшон андари олам сағир бидон манзалатанд ки мардуми андари олами кабӣр бар онаст , аънии оқил аз мардуми ом ҳам бидон манзалатаст ки мардум аз сутур .

Ва он нукта ки ин марди андари сими байти азин байт ҳо гуфта сет ки мо андари шарҳи онеми бози фардо чун дай буд , чунин хабараст аз анбиёу ҳукамоу ҷуҳудону тарсоёну ҷузи он , далел бар онки бад-ӣни саодати илми дайнро хоҳад ,у бад-ӣни шақовати ҳамеи шақовати ҷаҳлро хоҳад . Ва ба олимӣ ки ин саъд ва наҳс дараваст ҳамеи олами дайнро хоҳад ки андари миён мардумаст , ва ҳаме гуяд : пеши азин илми даъвати ҳақи мунташир буд андари миёни уқало бо онк ҳар ду наҳс аз гуфт куфру нифоқи андари халқ буду имомони нифоқу ҷаҳл ки Зуҳалу миррӣхи олам сағир буданд бар кор хеш буданд ; ва акнӯн ҳар ду саодати саъд аз имону ислом бар ҷойаст ,у муштарӣу Зуҳраи олами дайни ҳарду аз эмому ҳуҷҷат бар ҷойанд , чаро ҳамеи ҳеҷ саъди илмӣ падед наёяд ?

Ҷавоби ин савол онаст ки гӯйем : ниҳоди дайн бар мисоли ниҳоди дунёи сет , чунонк пеш аз ин бадви ҷои андарин китоби хабариро аз расӯли слии аллоҳи алайҳу ?алаи вслм ки дар он марин мисол (ро ) гуфта сет , собит кардем . Ва мардум ки мроўрои ҳам нафас ҳиссӣаст ва ҳам нафаси нотиқаи бадви маишати ҳоҷатманди сет : яке ҷисмӣ ки он аз заминӣ ки офарӣдаи худои сет , ба муовинати афлоку анҷум ҳосил ояд . Дигари илмӣ ки он аз қуръон ки ҳамеи каломи хдоист ба муовинати имомону ҳаҷатон ҳосил ояд ки афлоку кавокиб дайн эшонанд . Ва маишати днёўӣ ба миёни халқи огоҳӣ бештар бошад ва гоҳе камтар бар ҳасби истеҳқоқи халқи мари онро , то ҳангомии фарохӣ ва рухсат бошад , ва гоҳе танагӣ ва қаҳт бошад . Ва иллати фарохӣу рухсати борони ҳоء ба вақт бошад аз осмон ки бабораду замини онро қабул кунад , то ашхос инсонӣ бидон бисёр ва қавӣ шаванд . Ва иллати танагӣу қаҳти бози истодани борон ҳо бошад аз осмон ба сабаб бисёре халқ бе ҳосили муфсид то ба камии маишат ба марги ҷасадӣ ҳалок шаванд ,у фасоди шан камтар шавад чу аз марг мутавотир битарсанд , ва он озмоиш илоҳӣ бошад мари халқро то уқало ибрат гиранд , чунонк ҳаме гуяд : қавла « влнблўнкми бшиءи ман алхўФи волҷўъу нақси ман аломўолу алонФси волсмрот ,у башари алсобрин . » ҳаме гуяд биёзмоием тон ба чизе аз биму гуруснагӣу камӣ аз молҳоу танҳоатону миваҳоатон ,у муждаи даҳ мари шикеби ён (ро ) . »

Ва маишати динии мардумро илмаст , ва он ҳам барин мисоли сет ки гоҳе андари халқи илм бештар шавад ( ва гоҳе камтар шавад ) . Чу қӯти ҳоءи ҳиссӣу шаҳватӣ бар халқ ғолиб шаваду ҷаҳл бар халқ муставле бошад ,у нафаси нотиқаи шан заъиф бошад , вази талаби илми боз монанди , ва чу мустаҳаққ илм набошанд , хозинони илми китоби худоӣ ки абрҳои раҳмат илоҳӣ эшонанд Қатари хеш (ро ) аз эшон боз гиранд аз баҳр анк донанд ки агар эшонро бигӯянд , ин ҷҳоли лънҳми аллоҳ ! нашунаванд , чунонк худоӣ гуфт ки « бадтарӣни сутурон онҳоанд наздики худоӣ ки карон ва гунаҳгонанд ва онҳо ки ба ақл кор накунанд . Ва агар худоӣ донистӣ ки андари эшон хайрӣ ҳаст мари эшонро бшнўонидӣ , ва агар бшнўонидишон рӯй аз он бгрдонидндӣ » бад-ӣни оят : қавла » ани шролдўоби ъндоллаҳи алсми албкми аллазӣнаи лои иъқлўн . Ва луи илми аллоҳи Фиҳми хиролосмъҳм ,у луи асмъҳми лтўлўо ва ҳам мързўн . »у андари бози истодани Қатар аз исмони динои мардумро ҳалок ҷисмасту андари бози истодани Қатари осмони дайни мари эшонро ҳалок нафасасту ҳаркии эмоми ҳақро дурӯғ зан кунад ба нафаси ҳалок шудан ва ба азоб ҷовидӣ расад , чунонк худоӣ таъолӣ гуфт андари гуруҳҳоӣ ки имомони рӯзгори хешро дурӯғ зан карданд , андари сӯраи ушшуарои барин ҳанҷор ки гуфт : қавла : « Фкзбўаҳи Фоҳлкноҳми ани фии злки лояу мокони аксрҳми муминин ,у ани рбки лаҳви алъзизолрҳим . » ва ҳар ки бар расӯли алайҳи ассалом имон оварад ва ба эмом ва ба васӣ ӯ ва бар хабари эмом мункир шуд , ситамкор шуд ,у мари ӯрои сӯии ҳудо роҳ нанамояд , чунонк худоӣ гуфт : қавла « Киеви иҳдии аллоҳи қўмои кФрўои баъди аимонҳму шҳдўои ан алрасул ҳақу ҷоءҳми албиноти валлоҳи лои иҳдии алзолмин . » гуфт ; « чигуна роҳи намояди худои гуруҳеро ки сипас аз имон кофар шуданд ,у оятҳо ( ва ) нишонеҳо бадишон омад ва гўоиӣ доданд ки расӯл ҳақаст ?у худоӣ роҳ нанамояд гуруҳи ситамкоронро » . Ва андарин оят узраст мари имомони ҳақро - алайҳими ассалом ба боз гирифтани илми ҳақиқат аз ҳар гуруҳе ки донанд ки эшон мари ҳақро мункиранд , ва агар бшнўонндшон нашунаванд ва агар бишинаванд бар он кор накунанд .

Ва аммо ҷавоб онч гуфтанд « чаҳ чизи дай ? ва чаҳ имрӯз ?у бози фардо чаҳаст ? » онаст ки гӯйем : замона ба се қисматаст , ҳамеша яке азу миёнааст ва ду ҳошит . Ва онч аз замона миёнаст замон ҳозираст , чу « имрӯз » ва « акнӯн » . Ва ончи азуи тараф пешинаст чу « дай » вчў « он соъати гузашта » пеш аз акнӯн буд . Ва ончи азуи тараф пасинаст чу « фардо » ва « чу соъати дигар » оянда ва мунтазираст . Ва ин олами боқии мардум (ро ) сарой имрӯзӣнасту умр ҳар имрӯз ӯст . Ва олами боқии мардумро сарой Фрдоиинаст ,у бқоء ӯ андари он олам фардо ӯст , чунонк гуфт : қавла « ё аиҳо аллазӣнаи омнўи атқўооллаҳу лтнзри нафаси мо қидмати лғд . » ҳаме гуяд « эй грўндгон битарсед аз худоӣ ва бингаред ки ҳар касе ки пеш худ фиристед мари фардоро . » . Пас дуруст кардем ки ( фардо ) ба ҳақиқати мари халқро пас аз маргасту умр ҳар кас то ба вақти вафот ӯ ҳама ( имрӯз ) ӯст .

Ва гӯйем ки давр ҳар пайғомбарӣ « рӯз » ӯст , ва ин ки мо андар вайем , аънӣ сипас аз баъси расӯли Мустафои слии аллоҳи алайҳу ?алаи вслм то ба қиёмат « рӯз » расӯли мост ,у рўзҳоءи Мӯсоу исоу ҷузи эшон гузаштааст . Ва худои таъолии ин ҷаҳонро андари муддати шаш рӯз офарӣдааст ва ин сухан ба чанд ҷои андари китоби Карим мстўраст , ки ҳаме гуяд : қавла « аллоҳи алзии халқи алсмўоту аларз ва мо бинҳмои фии сетаи айёми сами астўии алии алърш » ҳшўён уммат гуфтанд : онгоҳ ки осмон ва замин набӯд влкни андари муддатии офариди худои мари ин ҷаҳонро ки он ба миқдори шаш рӯз буд ; онгоҳ сипас аз он бар арш рост шуд . Ва гуфтанд ки ин устуворо маънӣ истилост , яъне чу оламро бёФрид бар арш мстўӣ шуд . Ва аҳл таъвил гуфтанд : китоби худоӣ ба мо аз баҳри ҳидоят мо омад ва моро андар онч бидонем ки худои таъолии ин ҷаҳонро ба шаш рӯзи офарид , ҳеҷ ҳидоятии ниФзоид албата . Ва андарин тафсир ки ин гуруҳ карданд марин оятро изҳори аҷзи қудрат худоӣаст аз офаридан марин ( ҷаҳон )ро ба як лаҳза . Ва ботил кунад марин тафсирро қавли худои таъолӣ ҳаме гуяд : чу мо хоҳем ки чизеи ббошди мронро гӯйем « ббош » ва бошад ; чунонк гуфт бад-ӣни оят « анмои қўлнои лшиءи азои ардноаҳи ани тқўл ?ла кун Фикўн » ё онкӣ чу гуфт « сами астўии алии алърш . » маънӣ аш онаст ки пас аз онки оламро ба шаш рӯзи бёФрид бар арш мстўӣ шуд ,у бад-ӣни қавли ҳамеи дирангӣ лозим ояд миён офаридан ӯ субҳона ( мар ) оламроу миёни рост шудан ӯ бар арш . Ва агар маънии устуво « истило » будӣ , пас воҷиб ояд ки пеш аз офаридани олам бар арш муставле набӯд , ё худ арш надошт , ва ин худ ҳазёнӣаст бтар аз он пешини тафсир ки дидем . Бал гуфтанд ки таъвили ин оят онаст ки худои таъолии мари умри оламро андари муддати набуввати шаш пайғомбари хеши офарид , ки ҳар якеро аз эшон давр ӯу даъват ӯ андари рӯз ӯ буд , кандар он рӯзи он расӯли халқро ба худоӣ хонд ; ва чу рӯз бигузашт рӯз дайгарӣ биёмад аз пайғомбарон , ва бар халқ воҷиб шуд бидон дигари пайғомбар гиравидан . Ва агар халқи марин таъвил (ро ) ҷустандӣ , ҳар гуруҳе ба пайғомбарии бистодндии чунин ки истодаанд , ки тарсоён бар панҷ рӯз истодаанду ҷуҳудон бар чаҳор рӯз ,у Муғон бар се рӯз бо онки андари ҳамаи ктобҳоءи худоӣ ки бар пайғомбарон омадааст ҳам ин сухан мазкӯраст , чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд ки ончи андар қуръонаст андари ктобҳост , бад-ӣни оят : қавла « ани ҳозои лФии алсҳФи алаввалии суҳуфи иброҳӣму Мӯсо . »

Ва таъвили устуво бар арши рост шудани фармони хдоист бар қоими қиёмати кӯи арш худоӣаст , ки чу сипас аз гузаштани ин шаш рӯз ӯ зоҳир шавад , онгоҳи фармони худоӣ бар халқ лозим шавад ба қаҳр , чунонк гуфт қавла « лмни алмалики алиўми ллаҳи алвоҳади алқҳор . »

Пас зоҳир кардем ки мақсӯди ин марди азин байт ҳо чист ,у маънӣ « дай » даври гузаштаи сет ,у маънӣ « имрӯз » ин даври ҳозири сет ,у маънӣ « фардо » давр ояндааст . ‍ ва он фардо ки ақли ?ераи андрўи ҳама саодат бошад рӯзи қиём ҳақ бошад ,у зулмоти ҷаҳл ба нури илм ӯ аз халқ зоил шавад , чунонк худоӣ гуфт : қавла «у ашрқти аларзи бнўри рабҳо . » андарин қавл чунин пайдост ки кунун замин торикаст , ва чу қиёмат бияёд замин равшан шавад . Ва чу имрӯзи худ замин то ба қиёмат равшанаст , ин ҳоли далели сет бар онки он замин на ин заминаст ки равшани сет , бали он замин акнӯн торики сет то равшан шавад , ва он замин (аст ) ки гуфт уммат бар он истодаанд ба эътиқод ба нафас на ба ҷисм . Ва он акнӯн торики сет ва равшан хоҳад шудан ва бидон равшанои ҳамеи торикии тафсирҳо мухталиф бар хоҳад хостн , ва ин китоби худоӣ (аст ) ки уммат бар он истодаанд . Ва ин ишоратӣ латифаст уқалоро . Вазин байт ҳо гузаштем .