Абӯи муайяни Носири бен хусрави бен алҳорс гуяд : сипоси худоиро таъолӣ ки ёд кардем воҷибаст ки андари таълифи ин китоби сухани гўӣим аз баҳри онки ин китоб наваст ,у ҳарч ҳодис шавад ҳудус ӯро иллатӣ бошад , ва ҳар ҳодисиро панҷ иллат лозимаст : нахусти азуи иллати фоила чун дурудгар ки тахт кунад ;у дигари иллати олатӣ чун теша ( ва ) аррау ҷузи он ки сунъи ин дрўдгрбдон падед ояд ; ва се дигари иллати ҳиўлонӣ чун чӯб ки сунъ аз дурудгар ӯ пазирад ,у чаҳоруми иллати сӯрӣ чун сӯрати тахти кони андари нафас дурудгар бошад ,у панҷуми иллати ғоӣӣ ки тахт ар бҳрон кунанд ва он нишастан подшоҳ бошад бар тахт .

Ҳукамои дайни ҳақу фалсафаро иттифоқаст бар он ки нахустин иллати маълулии иллат ғоӣӣ онаст , аз баҳри онки бози бинии иллати тахт бар нишастани подшоҳи бзўри сунъ аз дурудгар бо олат ва аз чӯби бсбби фармони подшоҳ падед ояд , ки бар тахт хоҳад нишастани пас охири чизе ки бар маснӯъ падед ояд аввали иллати он маснӯъ бошад ,у бад-ӣн рӯй гӯйанд ҳукамои ин қавли маърӯф (ро ) ( аввали алФкри ахри алъамал . ) набинӣ ки нахусти андешаи дурудгар он бошад ки шоҳро Тахтӣ бошад ,у охири кораш он бошад ки шоҳи бтхти брншинд ,у чроӣии олами бохри мардум падед кунад ва сипас азуи чиз падед наёяд . Гуфтанд қасди сонеъи олами бовели ин сунъи ҳосил кардани мард буд , то аз сунъаши бохри мардум падед омад .

Ва биҷои хеши андарин китоби азин маънии сухани бшрҳи гўӣим ки ҳар китобиро ки таълӣф карда шавад ҳамин панҷ иллат лозимаст :

Нахусти иллати фоила ва ин муаллиф китоб бошад ;у дигари иллати олатӣ ва он қалам ва кордаст ; ва се дигари иллати ҳаюлое ва он коғаз ва ҳбраст ;у чаҳоруми иллати сӯратӣ ва он сухану хтбст ;у панҷуми иллати тамомӣ ва он расонӣдани он илмаст ки андари он китобаст биҷӯянда ;у иллати ҳамаи иллатҳо ки фузун аз иллат фоилааст , ин иллат тамомӣаст ки ёд кардем аз баҳри онки муаллифи китобу мусаннифи маъонӣу мураттаби алфоз онч кунанд , аз баҳр он кунад то ҷӯяндаи он илми кӯ ҳаме надонад бидон бирасад бдонч ҳаме надонад . Ва агар адли нопсндидн ситамаст бар мазлӯм , пас ҷоҳилро бълми расонӣдан бузургтар адласт , аз баҳри онки ҷаҳли ситамӣ зоҳираст ; ва агар аз ончи моро бидон даст рас бошад мустаҳаққиро баҳра додани аҳсонист , ва агар мари хешовандонро аз моли хеши чизакӣ додани фармон худоӣаст хуишон мо мардумонанд аз ҷумлаи ҳайвони пас мароишонро аз илм ки инсоният онаст насибӣ додани тоъати хдоист , чунонк фармуд мари расӯли хешро бад-ӣни оят : қавла ( ани аллоҳи ёмри болъдлу алоҳсону абтои зии алқрбӣ ) . Ва ин ҳамаи сифати расӯл (аст ) . Ва моро огоҳ кард кин се кор ки ҳаме кунам марои худоӣ фармӯдааст . Вази баҳри он мар ҳар ҳодисиро ҳукамои ин пнчи иллат собит карданд , ки ҳар гоҳи казин панҷ иллати яке зоил шавад ин ҳодиса падед наёяд , аънӣ агар дурудгарро дастафзору чӯбу сӯрати тахти ҳама ҳосил бошад ва касе тахт нахоҳад , дурудгар тахт накунад . Ва агар дурудгар бошаду даст афзор дорад ва тахт донад кардану шоҳ тахт хоҳаду чӯби кӯи иллат ҳиўлонӣ аст набошад , тахт ҳосил наёяд . Ва агар ҳар чаҳор иллат бошад аънии дурудгару чӯбу илми дурудгару сӯрати тахт ва шоҳ хоҳаду лекини даст афзор набошад , ин маснӯъ ки тахтаст мавҷӯд нашавад .

Ва ҳкмоءи дайн ҳақ гуфтанд ки иллат ҳар муҳаддисӣ ҳафтаст , ва то ҳар ҳафт иллат набошад он муҳаддис мавҷӯд нашавад нахусти иллати фоилаи аънии сонеъ ,у дигари иллати олатӣ ва се дигари иллати ҳиўлонӣу чаҳоруми иллати сӯрӣ ,у панҷуми иллати маконе ,у шашуми иллати замонӣ ,у ҳафтуми иллати тамомӣ аз баҳри онки сонеъи маснӯъро андар маконе тавонад кардани базмоне , ва ин ҳар ду низ аз иллатҳо ҳудус муҳаддисотанд . Ва ин некӯтараст , аз баҳри онки андари офариниши олам падедаст ки иллати ҳудуси мавҷӯдот « ва » маволеди ҳафт астораҳанд бар ҳафт фалак , ки мудаббирон ашхосанд . ( иллат ) муҳаддисоти наботӣу ҳайвонӣу маъданӣ эшонанд бтқдири азизи алӣам .

Ва акнӯн гўӣим : нафаси сухани гӯй (аст ) ки мардум бидон бар олами мФзлст , ва бидон низ бар замину обу ҳаво ва оташ мусаллатаст , ва низ бар ҳайвонот заминӣ мусаллатаст , то ҳар якеро андари манофеи хеши кори ҳамеи бандад . Ҳаме бар дайни ислом слорӣ кунанд ки ҳаме гӯйанд ки ҳар ки гуяд : ман бидонам ки сқмўнёи табиати мардумро нарм кунад , ё бидонам ки скнҷбини мари сафроро бинишонад , ӯ кофараст ҷаҳли азин қавитар чигуна бошад ? куфр бар гуруҳеи муставле шудааст , ки на табиати табиб ҳаме гуяд : сқмўнёи ман офарӣдаам ; ё мунаҷҷим гуяд : офтоброу кусуфи ромни ҳамеи фурӯди орм . Ва агар табиб бар ончи ҳамеи бидонад ки ҳлилаҳи ранҷи ҳарорату сафроро аз табиатҳо дафъ кунад кофараст , низ ҳар ки бидонад ки оби ранҷи ташнаро венони ранҷи гуруснаро дафъ кунад , кофар бошад , аз баҳри онки ҳам дору ва ҳам таом ва ҳам шароб офаридҳо худост . Ин залолату куфр (ро ) ( ки ) ағлаби ин умматро афтодааст ниҳоятӣ нест .

Ва боз гирдем бсхни хеши офарӣда шудан чизҳо бо чигунагӣ ва ё чроӣии андари олам аз худои таъолӣ ,у онгоҳ ниҳодан ҳар нафаси чигунагӣу чроӣии ҷӯйро андари мардуми баро бараст офаридани чизҳоءи хӯрдании мари нафаси ҳиссӣ «ро » чу диданди андари мардуми хӯрданӣҳоро мзҳост ва чизҳо бо чигунагиро маъонӣаст ,у нафаси ҳиссии хӯранда аз чизе ки аз он мазаи наёбад қавӣ нашавад ,у нафаси нотиқа аз чиз бо кайфият агар дӣданӣ бошад ё шуниданӣ агар маънии наёбад доно нашавад ; ва чунонк нафаси ҳиссӣ аз таому шароб маза ҷӯяд , нафаси нотиқа низ аз дидану шунидани илм маънӣ ҷӯяду олами ҷисмии бҷмлгӣ аз афлоки мудаввароту кавокиби мухталифи алмқодиру алоФъолу алолўону алҳркоти ҳама мкиФотаст , ва чизҳо замин аз ҷавоҳиру наботу ҳайвон бо бисёре анвоъу ашкол ва сӯратҳоу мзҳо ва рангҳоу Фълҳоءи мухталифи ҳамаи мкиФ ва донистанӣаст мардумро ; ва ҳар нафасӣ аз нафасҳо мардум ҳаме хоҳад ки бидонад ки чаро осмон гардонаст ,у замин устодааст , ва чаро офтоб ҳамеша равшанаст , ва чаро моҳ гоҳе зёдтст ва гоҳе ноқис , ва гоҳе пайдост ва гоҳе пинҳон , ва чаро хок сахтасту оби нарм , ва чаро кулӯхи боби бёғорнд нарм шавад ,у сангу оҳани бёғорнд нарм нашавад , ва чаро кулӯхи кӯи боби ҳаме нарм шаваду ботши ҳаме сахт шавад ва санг гардад ,у бози сангу оҳан ки боби ҳаме сахт шаванд ботши ҳаме нарм шаванду ҷузи он чизҳо ки он ҳамеи бенанду ҳаме Нидо Нанд ки чаро чунонаст ? пас бқёси ақлии бурҳонии гўӣим ки офаридан ин чизҳоء донистанӣ , ва овардан марин нафаси дониши ҷӯйро андари мардум ,у тақозои нафаси мардуму ҳарисӣ ӯ бар боз ҷустан ин чизҳо чунонаст ки худоӣ бидон сунъ ки кардааст , мари нафаси мардумро ҳаме гуяд : бипурсу бдонк чаро чунинаст , ва гумон мабар ки ин сунъ ботиласт , ва худ ҳамчунин ҳаме гуяд андари китоби хеши ин ?ит : қавла (у итФкрўни фии халқи алсмўоту аларзи рбнои мо хилқати ҳозои ботиллои сбҳонки Фқнои азоби алнор . )у имрӯзи фуқаҳои лақабони дайни ислом ҳаме гуяд : агар касе гуяд ( имрӯзи ҳаме аз омадани аФтоб падед ояд ) ё ( ман бидонам ки кадоми ситора равандаасту кадом собитаст ) ӯ кофараст . Ва ҷаҳлро бар илм гузидаанд ва ҳаме гӯйанд : моро бо чуну чроӣии офариниш кор нест . Ва расӯли алайҳ ассалом гуфт : андари офариниш андеша кунеду андари офаридагор андеша макунед бад-ӣни хабар ( тФкрўои фии аи лхлқу лои тФкрўои фии алхолқ . ) ва чун тафаккури андари хои лақ раво нест бҳкми ин хабар ки ёд кардем , дуруст шуд ки тафаккури андар офариниш воҷибаст , чунин ки андарин хабараст , аз баҳри онк ( агар ) тафаккури андари халқ ҳамчунонк андари холиқи мо раво ( Н ) будӣ , пас халқ бо холиқ баробар будандӣ . Суханӣ ки аз нафаси қудсӣ набавӣ равад ва аз хотирӣ падед ояд ки манзили рӯҳ аломин бошад чунин дурусту қавӣ ва бурҳонӣ бошад .

Ва ҳар ки эътиқод чунон дорад каз чроӣӣу чигунагии офариниши тафаҳҳус бибояд кардан , онкас ҳар нафаси нотиқаи илми ҷӯйро ва низ бар ҳайвонот заминӣ мусаллатаст бтслити илоҳӣ , то ҳамаро бандагони хеши кар даҳасту мардум низ бад-ӣни нафаси сазовори хитоби худоӣ таъолӣ шудаст . Муваккиласт аънии нафаси сухани гӯй . Бтўкили илоҳӣ бар таҷассус аз онч бинаду шунӯд ва аз мкиФот кон чунаст , ва аз мақулот ки маънӣ он чист , ва пурсидани кӯдакон аз номи чизҳоءи гӯногӯну рангоранг ки ҳамеи бенанд аз модару падар ки ( он чист ? ) ва ин бар дурустии ин қавл ки гуфтеми нафаси мардум бар таҷассуси мҷбўлсти гувоҳи мост . Валикин чу кӯдаки хирад ва заъиф бошад баноми гуфтани он чиз ки башнавад хурсанд шавад , ва биҷӯед кин чизро феъл чист ва чаҳ корро шояд , ки маънии чизи номи ҳақиқӣ ӯ бошад , ва низ ин пурсидани кӯдакон аз ном чизҳо далеласт бар онки одами алайҳи ассаломи нахусти бтълими илоҳӣ бар номи чизҳо матлаъ шудааст , то фарзандонаши ҳамеи нахусти номи чизҳо ҷӯянд , чунонк худоӣ таъолӣ гуфт : қавла (у илми одами алосмои кулҳо . ) ҳшўён уммат гуфтанд худои таъолии номи ҳамаи чизҳоӣӣ ки андари олами офарӣда буд мари одамро биёмухт , то ӯ бдонстни ин номҳо бар Фариштагон фазл ёфт , бдо нач эшон ном чизҳо надонистанд . Ва ин сухани сахти ракик ва бемаънӣаст , аз баҳри онки бдонч касе бмсл ҳлилаҳ бинаду бидонад ки номи он ҳлилаҳасту дайгарии ном он надонад ва гуяд номи ин ҳлилаҳ нест бали ин (ро ) бмсли кулӯх номаст , мари эшонро бар якдигар фазлӣ набо шуд , ҳар ду ндонанд ки феъл ҳлилаҳ чист , ва чаҳ корро шояд , взў чанд бояд хӯрдан , ва чу яке бидонад ки феъл ӯ чист ва чаҳ корро шояд взў чанд бояд хӯрдан ва он дигар надонад , мари он доноро бишнохт феъли ҳлилаҳ бар он нодон фазл бошад . Аммо баноми гуфтани чизҳо фазл набошад касеро бар касе , аз баҳри онки як чизро араб баномӣ гуяду тарки баномӣу ҳинди баномӣу рӯмии баномӣу ҳабашии баномӣ . Ва маънии феъли он чиз ки ин гуруҳони мар ӯро бномҳоء мухталиф бигӯянд яке маънӣ бошад .

Пас дуруст кардем ки аҳли тафосир бдонч гуфтанд : худои таъолии ҳаким ва алӣамаст ( ва ) мари Мустафои хешро ки одами алайҳи ассалом буд ном чизҳо биёмухт то бидон Фариштагон фазл ёфт , маҳол ва хато гуфтанд . Ва ҳукамоӣ дайн гуфтанд ки : номи ҳақиқии чизҳо маънӣҳо ва Фълҳоء онасту худои таъолии мари одамро алайҳи ассаломи ин номҳоро омухт , то ҳар чаҳ андар олам бидид , бидонаст ки феъл ӯ чисту манфиат ӯу фарзандон ӯ андари он чиз чист . Ва ҳар омиро аз улӯм чу тиб ва тинҷему ҷузи он пайғомбарӣ истихроҷ кардааст бтълими илоҳӣ , ки он пайғомбар аз одами илм ( омӯхта ) бӯдааст , ва одам гуфтанд бад-ӣни номҳо мФзл шуд бар Фариштагон , ки худои омухт ( шан ) болҳоми нои бномҳоءи гуфтанӣ .

Уламои дайни ҳақи мари илми тиброу илми нуҷумро ҳамеи далели исбот набувват кунанд бар фалсафа ки бар набуввати ваҳйро мункиранд ва ҳаме гӯйанд ки : онкас ки бидонаст аз аввали дорўӣии кон аз рӯми хезади донги сангӣ бояд ,у дорўӣии конро аз чини оранди ним дирами санг бояд ,у дорўӣии кон аз Ҳиндӯстони оранди ним донги санг бояд ,у ҳамаро ҷамъ бояд кардан якеро кӯфта ва якеро гудохта ва якеро сӯхтаи бмсл то фалони иллатро аз мардум дафъ кунад , ночори пайғомбарӣ буд ;у худоиро омухти мроўро ки манофеи мардуму дафъи иллатҳо андарин чизҳо бад-ӣн мақодӣраст , ва гарна касе ин доруҳо натавонистӣ донистан , на бозмоиш ва на бчшидн ва ҳаме гӯйанд : онкас ки нахуст бидонаст ки андари осмон аз чандини ҳазор ситора ки ҳаме байнем ҳафтаст ки гардандааст ,у сайр ҳар яке бишнохт ,у феълу табъ ҳар яке бидонаст , пайғомбарӣ буд , ва ( б ) таълим худоӣ донист ин олии илмро . Пас бо ҳуҷҷати динӣ бар эшон ҳаме аз илми эшон лозим ояд исботи набувват . Ва имрӯзи гуруҳе ки худои таъолии мар ӯро аз баҳри иҷтимои баргарди илми падед аўрдаҳаст , ибдоъ ботил карда бошад . Ва ҳар ки офаринишро ботил кунад кофар шавад ; чунонк ҳаме гуяд : қавла ( ва мо хлқнои алсмоءу аларз ва мо бинҳмои ботиллои злки занни аллазӣнаи кФрўои Фўили ллзини кФрўои ман алнор . )у сабаби астилоءи ҷаҳл бар ағлаб инаст .

Ва ( баъиллати ) кофари хондани ин уламои лақабони мари касонеро ки илм офариниш донанд , ҷуиндагон чун ва чаро хомӯши гаштанду гӯяндагони ин илми хомӯши монданду ҷаҳл бар халқ муставле шуд , хосса бар аҳли замини мо ки хуросонасту диёри машриқ . Амири Бадахшони айни аддавлаи волидайни вазин алмлаҳ , шамси алоълӣ , Абулмаъолии алии бен асад гуяд дарин маънӣ , шеър :

Ва ҳеҷ кас китобӣ накард андар чун ва чароӣ офариниш , аз баҳри онк аз он панҷ иллат ки ҳар китобиро пеши азин собит кардем ки бибояд ( зоил шуд ) ҷӯяндаи ин илми кон иллат тамомӣаст ,у дигари гӯяндаи ин илми кӯи иллат фоилааст ,у бзўоли ин ду иллат аз аҳли ин замин ( илми дайн ) зоил шуд . Ва кас намонад бад-ӣни замин ки ёд кардем ки илми дайни ҳақро ки он аз натоиҷи рӯҳ алқудсаст бо илми офариниши кон аз алойиқ фалсафааст ҷамъ тавонист кардан , аз баҳри онкии файласуфи марин уламои лақабонро бмнзлт сутурон ингошт ,у дайни исломро аз ҷаҳли эшон хор гирифт , ва ин уламои лақабони мари файласуфро ко фар гуфтанд , то на дайни ҳақ мо над бад-ӣни замин ва на фалсафа , ва то файласуф мутадаййин набо шуд ва чун ман аз ҳазрати муқаддасаи набавии имомии зоди аллоҳи тақдисҳо бФрмони эмоми ҳақ ,у фарзанди расӯли Мустафо ,у вурроси мақоми ҷади хеш ,у хозини ҳикмати ҳакими алӣам , маъаад абӣ темем , аломоми Амиралмӯъминини салавоти аллоҳи алайҳу алии обоӣаҳи алтоҳрину абноӣаҳи алокрмини бад-ӣни замини бози омадам , ва бо онки мари кутуби уламои фалсафаро дарс карда будам , илми дайни ҳақро кони тоўилу ботини китоби шариъат (аст ) бҳФзи доштам , андари соли чаҳор сдўшсти вдўм аз таърихи ҳиҷрати расӯли слии аллоҳи алайҳу ?алаи амири Бадахшон ки маърӯфаст бъини аддавлаи Абулмаъолии алии бен алосди алҳорси идаи аллоҳ ( б ) насра ки бедори дилу ҳӯшёри мағзу равшани хотиру тези фикрату дурбину борӣки андешу соиби ройу қавии ҳифзу поки зеҳн ва писандида хуйаст , ва бо ин ммодҳу маноқиб мутадаййинаст , қсидӣиро ки гуфта буд хоҷаи абўолҳисми аҳмдбни алҳсни алҷрҷонии раҳмаи аллоҳу андрўи сўолҳоء бисёр кардаасту бхти хеши набишта буд андари охири он нахуст ки ( инро аз ҳифзи хеши нбштм ) наздик ман фиристод ва аз ман андари хости бўҷаҳи тшФъу тазаррӯъу тақарруби онк бисёр касонро аз умароу салотину руасойаи днёўиро ҳамеи ҳам?ил хеш надошту бникўтри алфозӣу нармтар қавлӣ илтимос кард то сўолотӣ ки андари он қасидааст баном ӯ ҳал карда шавад . Ва бад-ӣни тақарруб кандар ҳақоиқи олълуму дақоиқи алҳкми азин ҳушёри амиру бедор малик дид ва бо онки дунё бо зхозФи хеш рӯй бадв дошту даргоҳи рафеъаш « б » садри мулкии мтсдр буд бдонҷи андаргоҳи мавсиму маҷмаъи аҳрору туллоби дунё буд , ва бар малики миросии аслофи хеши молик буд , шод шудам ;у худои таъолиро шукр кардам бидон ки андарин рӯзгори ғолиби халқ рӯй аз дайни ҳақ гардонидаанду бозори ҳикмат косадасту мизоҷи аҳли шариъат фосидаст , бузургӣ ёфтам ки бо вилояти днёўии ҳамеи мароҳили вилояти дайнро бшнои сад ,у малику мирос бо онч ӯ мари онро бқҳр аз аъдои аслофи ашрофи хеши бстдст , ( ӯро ) ҳаме аз талаби илми дайну бсоиру ҳақоиқи машғӯли натавонад кардан .

Ва чун марин китобро иллати фоила аз нафаси ман ҳозир буд ,у иллати сӯрӣ аз сӯратҳо илмии андрўи мусаввир буд ,у иллати олатӣу ҳиўлонӣ мавҷӯд шуд ,у иллати тамомӣ аз тои лабии бад-ӣни бузургӣ ҳосил омад , во надар маконеи ҳсин мутамаккин будам , ҳоҷат бузмон монад , ва пас вуҷӯди ин китоб воҷиб шуд . Ва чун бунёди ин китоб бар гушоиши мушкилоти динӣу муъзалоти фалсафӣ буд , номи ниҳодами мари ин китобро ( ҷомеъи алҳакамаин ) , ва сухан гуфтам андрў бо ҳукамои динии боёти китоби худои таъолӣу ахбори расӯл ӯ алайҳи аи лслом , ва бо ҳкмоءи фалсафӣу Фзлоءи мантиқии ббрҳонҳоءи ақлӣу муқаддамоти мунтаҷи мФрҷ , аз ончи ҳикматро хазинаи хотири хотам вараса уланбиёст алайҳими ассалому шмтӣ аз ҳикмат низ андар кутуб қудамост . Ва нахусти ин қасидаро каз хотири ин млкзодаҳ ёфтем сабт кунем , онгоҳи бтртиби китоб машғӯл шавем , аншооллаҳи таъолӣ .