Бнздики файласуф азалӣ ҳаддӣаст . Ва гӯйанд азалӣ онаст ки вуҷӯд ӯро иллат нест блак мавҷӯдаст беиллатӣ , ва бар зиди ин сифат муҳаддисаст ва муҳаддис онаст ки мари вуҷӯд ӯро иллатаст . Ва гӯйанд чу муҳаддис ҳозираст ва он ин олами млўни мутаҳаррик мтҷзӣаст ,у лавнҳоу ҳаракатҳо ва ҷузвҳо ӯ бар ҳдс ӯ гўости пас лозим ояд ки сонеъу мавҷади ин азалӣ ,аст ва будаш ӯ роълт нест ,у мар ӯро на лавнаст венаи ҳаракат ва на аҷзо албата . Ва гуфтанд ки агар пеш аз муҳаддис мавҷӯдӣ набошад кӯи иллат муҳаддис бошад ,у мари вуҷӯд ӯро ҳеҷ иллат набошад , муҳаддис ҳозир нашавад , ва чу муҳаддис ҳозираст лозими оидсонъии азалӣ ки бақо ӯро на авваласт ва на охир . Ва гуфтанд мари ин номҳоро аз димўмту хлўду абаду азали ҳамаи як маънӣаст . Ин сухан фалосифааст андарин маънӣ ки суол аз онаст .

Ва аммо ҷавоби аҳли таъйиди мари ин суолотро онаст ки гуфтанд : миёни азалу азаляту азалӣ фарқаст , чунонк бмсл касе гуяд оҳану оҳанӣу оҳанӣн , ё гуяд хоку хокӣ ва хокин , ва ҳар касе донад ки оҳании андар оҳанаст . Ва оҳанӣ миёнҷӣаст миёни оҳану оҳанӣн , чунонк феъл миёнҷӣаст миёни фоилу мафъӯл , вмФъўлӣ мафъӯл бидон феъласт кзФоъл бадв расад . Пас ҳамчунин азалӣ бидон азалят азалӣаст каз азали бадв расидааст . Ва азалии мари ақлро гуфтанд ки бо азалят азалӣаст ,у аввал мавҷӯдот ӯст ,у иллат ӯ бадв муттаҳидаст ,у иллати бқоءи ҷавҳар ақласт . Ва даҳри кон бқоء ӯст андар уфуқ ӯст . Ва гуфтанд ки даҳр бо ақл маъааст яъне бо ӯ баробари сет , ва чунонк агар на боқӣ на бақо , агар на ақл на даҳр ; ва агар низ на нафас на ҳаракат , ва агар на ҳаракат на замон .

Ва азали мари мубдиъи ҳақро гуфтанд ки азаляти бобдоъи азу падед омад ва азалӣ бидон азалят азалӣ бошад . Ва чунонк феълро бзоти хеш қиём нест , бали пеш аз онк бмФъўл расад андар фоил бошад бе ҳеҷ фарқӣ ки миён ӯ вмён фоил бошад , ва сипас аз онк аз фоил падед ояд андар мафъӯл бошад беонк аз фоили ҳеҷ нақсоне шавад ббирўн омадан он феъли азуи бали он феъл аз фоил асарӣ бошад ки мафъӯл бидон мафъӯл шаваду қарор ӯ андар мафъӯл бошад ; пас азаляти кони ибдоъ буд аз мубдиъи ҳақ козлӣаст асарӣ буд ки чун асар падед омад азалии бадв азалӣ шуд . Ва ӯ андари азалӣ қарор гирифт беонк ӯ ҷузвӣ буд аз азали бали асарӣ буд азуи субҳона , ҳамчунонк китоб аз котиб асарӣ бошад ки китобат бидон асар китоб шавад .

Ва димўмт онаст ки доимии чиз доим бадваст , ва ин лафз аз дувуму давоми ҳамчу азалӣаст аз азал , валикини димўмт аз азаляти бмртбти аФзўнтрст ,у димўмт бмънӣ даҳраст , аънии зиндагии зиндаи дорандаи зоти хеш , чунонк замон зиндагӣ чизеаст ки зиндагӣ ӯ аз дигрист . Пас димўмт аз тсриФи луғати араб чунон омад ки гӯйем : доми идўми дўомоу димўмаҳ . Ва димўмт аз дувуми ҳамчу сирўртаст азсир . Бар аҳли луғати ин пӯшида нест .

Ва димўмти миёни аҳли ҳикмати илоҳии давом иллатасту хлўди диранг чизеаст андари ҷоӣӣ ҳамеша , ва ин лафз бидон чиз қоим шавад ки диранги мар ӯро бошад чунонк мари он дирангкунандаро холид гӯйанд , чунонк хдоء таъолӣ гуфт андари сифат касе ки ӯ муъминиро бқсди бикашад ки андари оташ ҷовид бимонад , бад-ӣни оят : қавла « ва ман иқтли мؤмнои мтъмдои Фҷзоўаҳи ҷаҳаннами холдои фӣҳоу ғазаби аллоҳи алайҳ . »у муъминонро гуфт бакорҳо неки андари биҳишт ҷовид бошед ,у бад-ӣни оят : қавла « холидин фӣҳо абадан разии аллоҳи анҳуаму рзўои анҳу »у дигар ҷой гуфт : мукофоти душманони худоӣ оташаст ки мари эшонро андрўи сарой ҷовидӣаст мукофоти ончи бинишонҳо мо мункир шуданд , бад-ӣни оят : қавла « злки ҷзоءи аъдоءоллаҳи алнори ?лаами фӣҳо доролхлди ҷазои бмои конўои боётнои иҷҳдўн . »

Ва абади бқоء беохирро гӯйанд , чунонк азали бақо беаввалро гӯйанд . Ва ҳарч азалӣ бошад , ҳам ӯ абадӣ бошад аз баҳри онки азалӣ он бошад ки мутағаййиру мунтақил ва мтбдл набошад ,у онч мутағаййир набошад мар ӯро фано набошад , аз баҳри онки тағайюр аз осор фаност , ва гарна тағайюр на фаност , ва чу на фаност бақо бошаду онч фано напазирад абадӣ бошад яъне бақоашро охир набошад . Ва гуфтанд : ҷавҳари инсонӣ абадӣаст , яъне ӯро бақо беохир хоҳад бӯдану лекини вуҷӯд ӯ беаввал нест . Ва гуруҳе аз сқоти аҳл таъйид гуфтанд : ҷавҳари нафас азалӣаст , ва агар азалӣ набӯдӣ абадӣ нашудӣ . Инаст ҷавоб аз суолоти вллаҳи алҳмди алии алкФоиаҳ .