Ин савол чунонаст ки ҳаме гуяд : мақарам чу офтоб бигард ҷаҳон шавад , аз он бошад ки ҷурми моҳи миёни замину миёни офтоби ҳаме ҳиҷоб кунад , валикини ҳамеи пурсад ки чаро ҷурми моҳро ҳаме сиёҳ байнем бидон вақт , ва ӯ ҷавҳарии олӣ ва нӯронӣаст ? ва чаро равшании офтоб аз ҷурми моҳи ҳаме фурӯ нагзарад , чунонк аз обгинаи ҳаме фурӯ гузарад бар ваҷҳи шак ҳаме гуяд андари он ки ҷавҳари моҳ аз обгина софӣ тараст , ва чаро обгина ки бидон сФўт нест нури офтоби ҳамеи офтоби ҳаме фурӯ гузарад ва аз ҷурми моҳ казу софӣ тараст ҳаме фурӯ нагзарад ? суол инаст .

Ҷавоби табиии марин саволро онаст ки гуфтанд аънӣ . Фалосифа ки ҷурми моҳ ( чу ) ҷавҳар заминаст . Ва далел бар дурустии ин даъвӣ он овараданд ки гуфтанд : аҷроми афлоку кавокиби сФўтҳоء табоиъаст ки чу табиати куллӣ боғоз будаш мари ҳиўлии нахустинро бҷнбонид , ҳарчи латофати азу боло гирифт , то ин касофати андари миёни он латофат бимонад , чунонк шарҳи ин пеш азин гуфтаем андарин китоб .

Ва гуфтанд ки моҳи наздиктар ҷурмӣаст аз аҷроми олии базмин , аз баҳри онки ҷавҳар ӯ касиф буд ва гаронӣ дошт , бзир ( дигари аҷром ) аз он шуд ки андрўи гаронӣу сахтӣ ва торикӣаст . Ва далели дигар бар онкии ҷавҳари моҳ хокӣаст он овараданд ки гуфтанд ки аз панҷ қисми ҷисми гарони яке ҷисм фалакаст ,у дигари караи асир , ва се дигари ҳаво , ва чаҳор обу панҷуми хок . Ҳеҷ қисмии ҷуз хок нест ки равшании офтоб азу нагзарад чунин ки ҳаме байнем ки равшании офтоб аз чаҳор фалак ва аз асир ва аз ҳавоу оби ҳаме фурӯ гузарад то базмин расад . Азин аҷроми чизеи нури ӯрои ҳаме боз надорад .

Ва гуфтанд чу ҳаме байнем ки ҷурми моҳ низ нури офтобро ҳамеи роҳи надиҳад казу бугзарад , бали мар ӯро бъкс ҳаме бозгарданд , донистем ки ҷавҳари моҳи ҷавҳарӣ хокӣаст ва сахтаст вагаронаст ва торикаст чу азоФти он бадӣгар аҷром бошад казу бартаранд . Онгоҳ гуфтанд : чу акси нур аз ҷурми моҳ базмин афтод , донистем ки андари ҷўФи ҷурм моҳ нашуд он нур , чунонк чу нури офтоби андари ҷўФ замин нашуд , рӯй замин равшан нашуд ,у акси нури азуи бозгашт то аҷсом равшан шуд .

Ва гуфтанд : агар ҷавҳари моҳ чунон шудӣ ки нури офтоби азуи фурӯи гузаштӣ , нури офтоби азуи базмин ҳамчунон раседӣ ки худ нур офтобаст гарм (у хушк ) , чунонк чу аз обгина фурӯ гузарад низ гарм ва хушк бошад , чунонк худ ҳаст . Ва агар чунин будӣ андар офаридани ҷавҳари моҳ фоида набӯдӣ ;у ҳикмати андари онкии ҷавҳари моҳ шаффоф нест чун булӯр ,у обгина бар мисоли ойинаи ӣӣ равшанаст каз оҳан бошад ки нўррои ббдни барад ва боз диҳад , онаст ки то бад-ӣни ҳикмати он равшаноӣ ки гарм ва хушкаст нурӣ шудааст срдўтр , бхлоФи онки андари қурс офтобаст , то нури моҳи мари чизҳо пухтаниро аз донаҳоу миваҳо бмнзлт об гаштаст ки марин пхтниҳоро ғарқа кардаст . Ва нури офтоби бмнзлт оташ гаштаст то ин чизҳоءи хом ки мижаҳо ва рангҳо ва буиҳо гӯногӯни андари он ҳамеи бад-ӣн ҳикмат ояд ки миёни ин оби срдўтр ки нур моҳасту миёни ин оташи гарму хушк ки нур офтобаст ҳаме пухта шаванд , ва ин маъниҳо аз ( мижа )у рангу буиу ҷузи он андар ҳосил ояд .

Ва агар ҷавҳари моҳи шаффоф будӣу нур азу бигузаштӣ , чу нури офтоби срдў тар нашудӣ ва чизҳо хоми бнўри аФтоб ҳама бсухтӣ , ҳеҷ чизе нарм нашудӣ ,у мижау ранг ва буи наёфтӣ бар мисоли чизеи хом ки онро бар оташ афкананд тобсўзд , ва акнӯн чизҳо маволедӣ аз наботу ҳайвони андарин об ва ин оташ ( ки ) боз ( шарҳ ) кардем пухта ҳаме шавад бар мисоли чизеи хом ки онрои андари оби ботши бпзнд то ғизоӣ мардум шавад .

Ва гуфтанд ки мо бидон айём ки моҳи ду шабаҳ ва се шабаҳ бошад , ҳаме байнем ки ҷавҳари моҳ нӯронӣ нест бдончи он миқдор ки аз рӯй ӯ равшании офтобро пазируфта бошад равшан шуда бошад ,у боқии азуи сиёҳ монда бошад , бдончи нур андар нашавад . Пас ҳар ки гуяд ҷавҳари моҳ алавӣаст , рост гуфта бошад , влкн ҳар ки гуяд ҷавҳари моҳ нӯронӣаст , мшоҳдти маровро дурӯғ зан кунад .

Ва сухани мантиқии андарин маънӣ онаст ки гӯйем : ҳарчи мари мънӣиро аз маъонӣ пазиро бошад , он маънии мар ӯро набошад , ва чу моҳ нур пазираст , воҷиб ояд ки мари ӯро нур нест . Ва гӯйем ки на ҳарчи ҷавҳар ӯ олӣаст нӯронӣаст космонҳои ҷавоҳир олӣаст ва на нӯронӣаст ва на низ нўрпзирст , чунин ки ҳаме байнем ки буруз ва ҳам бшби ҷавҳари фалак торикасту нури Зуҳал аз ҳафтуми осмону нури Айюқ аз фалаки албрўҷи ҳаме базмин расад .

Ва агар осмонҳо нӯронӣ будандӣ низ ҳеҷ ситора пайдо набӯдӣ бар вай , бали шабу рӯзи яксон будӣ ,у ҳамаи ҷонибҳо замин ҳамеша равшан будӣ аз баҳри онки андари миён фалакаст устода . Равшанои бадв аз офтоб ҳаме расад ва аз моҳ ,у равшанои моҳу дигари кавокиби ҳама аз офтобаст ,у нўрҳоء ( онҳо ) ориятӣ (аст ) на ҷавҳарӣ ва ( аз ) берун равшананд , ки нур аз қурси офтоби баҳамаи атроф ӯ густарда , ки нўрҳоءи ситорагони моро ҳаме гӯйанд ки чашмаи равшанои бҷмлгии қурс офтобаст .

Ва чу зоҳираст каз аҷроми олӣ бештар онаст ки мроўрои ҳеҷ нур нест ва он куллиёт афлокаст . Ва касеро ҳаме наёяд ки суоли кндкаҳ чаро афлок торикаст бҷўоҳри хеш ? ва чаро нури ҳаме аз афлок фурӯ гузарад , мари ӯрои ҳаме равшан накунад ? низ наёяд касеро ки суол кунад ки чаро ҷурми моҳ торикаст ,у нури офтоби ҳамеи азу чун фурӯ нагзарад ?

Ҷавоби ин савол он ояд ки гўиндш : аз баҳри онки сонеъи олами ҷавҳари моҳро чунин офаридаст ки нури азу фурӯ нагзарад , бал ӯ нўррои бъкс боз гирданд . Ҳам ҷавоби онкас ки гуяд : « чаро осмонҳо нӯронӣ нест , бо онк олиётаст , ва чу ҳаме нўрро напазирад , нурҳо аз он фурӯ гузарад ? » он бошад ки гўиндш аз баҳри онки офариниши ҷавҳар афлокаст ки барин сифатаст ки гӯйем : воҷибаст донистан ки аҷсоми афлоки гардандаи ҷсмҳости баҳами фарози омада , ва устувораст ,у пароканда шаванда нест чу ҷавҳари ҳаво , то ҳаме гардаду кавокибро ҳаме гирданд зеру зибри ин маркази тира бар ниҳоди ҳамвор . Ва онч ӯ бигардади бгштнии бад-ӣни ҳамворӣу ростӣ , агар ҷисмии устувору муҳкам ва бо ҷзўҳоءи бикдигр пайваста набошад пароганда шавад ,у ҳарчи бгштн пароганда нашавад , бмсл чу доирау чнбаҳи дулоб ё чу қробаҳи ӣии муҳкам ки мар ӯро ҳаме гардонанд боҷаббор , устувор бошаду муҳкам ( ва ) сахт бошад ,у андрўи ҳеҷ ҷисмии дигар роҳ набояд ки бошад .

Пас чу ҳаме воҷиб ояд ки аҷсоми фалаки муҳкам ва сахтаст , то чу ҳамеи бигардади пароганда ҳаме нашавад ; мо ҷисмӣ тасаввур натавонем кӯи муҳкам ва сахт бошад ,у бҷнбонидну гаштан пароганда набошад , алои он ҷисмӣ заминӣ бошад , аз баҳри онк на аз ҷавҳари об ва на аз ҷавҳари ҳаво ва на аз ҷавҳари оташ мумкин нест ки чизе ёфтаанд ки ӯ бҷнбонидн пароканда нашавад . Ва ҷузи ин чаҳор ҷавҳари худ дигар чизе нест . Ва чу бзрўрти ҳаме лозим ояд ки ҷавоҳири аФолк сахтаст , пас заминӣаст , ва чу заминӣ (аст ) лозим ояд ки гаронаст ; ва агар гарон набӯдӣ нагаштӣ , бали майл бмркз кардӣу фурӯи гроистӣ .

Ва фалосифа гуфтаанд ки ҷавҳари афлоки табиат панҷумаст бҳкми ҳаракат ӯ ки бхлоФи ҳаракати чаҳор табиатаст . Пас гуяд касе кӯи даъвӣ тафтиш кунад аз асрори хилқати олам , ки ҷавҳари фалак бо гаронӣу сахтии хеш бар ҳавошии олам чаро устодааст ? ва мо дуруст кардем бдлоили ақлӣ ки афлок сахтаст , ва чу сахтаст гаронаст . Кист аз абноءи замони мо коини суханро рад тавонад кардан ? дарин маънӣ беш азин нагӯем .

Бал гӯйем : гуруҳе аз фалосифа ки Флўтрхс азишонст гуфтаанд ки ҷавҳари афлоки он ҷўҳрист чу ёқӯти ёқӯти сипеди муҳкаму шаффоф , ҳаме гардад ва нурҳо ҳаме боз надорад . Ва дигарон гуфтанд ки ҷавҳари афлок сахтаст влкн гарон нест ,у гаштан ӯ бад-ӣни ҳаракат ки мухолифи ҳаракати аҷром фурӯдин аст гуфтанд гўости бдонк ӯ азин ҷавҳар нест .

Пас дуруст кардем ки аҷсоми олиёти ҳама нӯронӣ нест , бали аҷсоми баса қисматаст : як қисми азу нӯронӣаст . Нурдиҳанда ҳамеша ; ва он ҷурм офтобаст . Ва дигари қисми азу бе нури сет ва нур пазираст , ва ин ҷурм моҳаст ,у аҷроми ҳамаи кавокиб . Ва се дигари қисм на нӯронӣаст ва на нур пазираст , ва он афлокаст бакуляти хеш ки шаффофаст , аънии роҳ диҳандааст мари нурро бе онки мари ҳеҷ нурро бипазирад албата .

Ва онч аз офариниш бар наҳодӣ бошад , касеро аз он суол наёяд , чунонк касеро савол наёяд аз ҷавҳари офтоб ки чаро ӯро нур диҳандааст ,у касро наёяд ки суол кунад ки чаро ҷурми об гаронасту ҳаво сабкаст ? пас гӯйем ки ранги ҷурм моҳ онаст ки мар ӯро буқати кусуфи офтобу буқати хусуфи моҳ ҳаме байнем , аз баҳри онки бад-ӣни ду вақти мо мар ӯро аз нури холӣ ҳаме байнем .

Ва онкас каз мо пурсад ки ҷурми моҳи буқати кусуфи офтоб ( чаро ) чунон сиёҳаст ? гӯйем : аз баҳри онк рангаш чунонаст . Ва агар гуяд : чаро нури офтоби азу бар нагзарад ва аз обгина фурӯ гузарад ? гӯйем : аз баҳри онки обгина шаффофасту ҷурми моҳ шаффоф нест . Ва агар гуяд : ҷурми моҳ аз обгина софӣ тараст . Гӯйем : агар бад-ӣни сФўт низ фурӯи гузаштани нури ҳамеи хоҳӣ , ғалати ҳамеи гӯйӣу ногузоштани нури офтоб аз ҷурми моҳу гузаштани нўроФтоб аз обгинаи гўости бдонки қавли ту ки гуфтӣ ки ҷурми моҳ аз обгина софӣ тараст , хатост . Ҷавоби ин суоли ин буд , влкни мошрҳу бастӣ ки барин савол кардем , фавойиди туллоби ҳақоиқи олълум (ро ) кардем , тобдоннд ки мо марин илм (ро ) матлаъем .

Ва аммо ҷавоби аҳли таъйиди марин суолро онаст ки гуфтанд : нур мисласт бар илм . Ва далел бар дурустии ин даъвии он оўрдндкаҳи гФтндмрдмро каз офариниши олами ғараз офаридагор ӯст ду бенаӣаст : яке зоҳир ки он басарасту дигари ботин ки он басиратасту басар ӯ феъли хеши бдидни мари чизҳоءи маҳсусро биорӣ нур тавонад кардан ,у басираташи феъли хеши андар дидани чизҳоءи маъқӯлу маънии ҳоء мастур биорӣ илм тавонад кардан . Пас падед омад гуфтанд ки илми мари басиратро ҳам бидон манзалатаст ки нўрмри басари рост , ва чунонк мари он нурро ки басар бадв бинад мари дӣданӣҳоро чашма ӣӣаст ва он офтобаст , воҷиб ояд ки мари нури басиратро ки он илмаст низ чашма ӣӣ бошад ки он чашмаи офтоб ва ма бошад . Ва чунонк басири бдлолти нури офтоби замини ҷаҳонроу роҳҳоءи ин ҷаҳонро бибинад , воҷиб ояд ки ( худованд ) басирати бнўри офтоби хеши мрони ҷаҳонро бибинаду роҳҳоءи он ҷаҳонро ,у онкас ки он ҷаҳонро бамурдам намӯд пайғомбараст алайҳи ассалом .

Пас пайғомбари хдоءи таъолии офтоби олам дайнаст ,у илм ӯ нур бсоираст ,у нури бсоири андари китоб худоӣаст , ки он аз офтоб илм нураст , чунонк гуфт : қавла « қади ҷоءкми бсоӣри ман рбкми Фмни абсри ФлнФсаҳ ва ман ъмии феълӣҳо ва мо анои алайкуми бҳФиз . » гуфт : омад бшмои бенаии ҳоӣӣ аз худои шумо . Пас ҳар ки хештанро бино кунад , фоидаи он мар ӯро бошад ва ҳар ки нобенаӣ гузинад , зиён бирав бошад , ва ман бар шумо нигаҳбон нестам . Гуфтанд : чу расӯли офтоби бсиртҳоء халқаст , марин офтобро моҳии ҳаме лозимаст бгўоҳии офариниши дунё ки дайн бар мисоли дунёсту моҳи олами дайн , васӣ расӯласт ки худованди тоўили китоб ва шариъатаст .

Ва гуфтанд : моҳ аз офтоби бмнзлт васӣаст аз мардум , аз баҳри онки марди моли хеши бўсӣ хеш диҳад то чун он марди азин олам берун шавад , васиаш он мол казу пазируфта бошад бидон касҳо диҳад каз пас ӯ ( тиҳии даст ) намонанд . Ва ҳаминаст ҳоли офтоб бо моҳ ва бо халқ , ки офтоби ҳамеи нури хеши моҳи родҳд , ва худ ҳамеи бмғрб фурӯ шавад , бар мисоли он мард ки бимирад ,у моҳи он нурро каз офтоб пазируфта бошад бамурдмон каз пас фурӯ шудани офтоби бторикӣ монанда бошанд бирасонад .

Пас дуруст шуд бад-ӣни шарҳи мантиқии бгўоҳии офариниш , ки васии расӯли андари олами дайни бмнзлт моҳаст аз офтоб бар олами дунёу дайн , чунонк чу нури офтоб ки он гарм ва хушкаст бмоаҳ расад , моҳи мронро сард ва тар гирданд , то чизҳоءи хом ва бемижа ва берангу буи аз наботу ҳайвон ки он ғизо , аҷсод мардум аст бидон пухта шаваду мижау ранг ва буи гирад , ки мардумони мар онро битавонанд хӯрдан ,у мари эшонро бгўорд . Ва ҳамчунин чу зоҳири китоб аз расӯл бўсӣ расад ва он ҳамаи мисол ва рамз бошаду васӣ ки ӯ моҳи олам ( дайн )аст мари онро аз он ҳол феъл бигардонад , ва бенам маънии мари он мисоли хушкро нам диҳад ва тар кунадашу бпироид ва чунон кунадаш ки чу хирадмандони мар онро бишинаванд битавонанд пазируфтан , ва аз он андар шабаҳат науфтанд . Ва ҳамчунон каз миваи ҳоءи хом бемижа ки он миёни гармӣу хушкии нури офтобу миёни сардӣ ватарӣ нури моҳи пухта нашуда бошад ,у рангу буи ва мижа нагирифта бошад , мрдмонрои бемории ҷисмонӣ таваллуд кунад , аз мислҳоу рмзҳоءи тафсил ки андари китоб ва шариъатаст ва он бар мисоли миваи ҳоءи хом ва бемижааст , шунавандагони онрои бемории нафсонӣ падед ояд , ва чу мари он суханони хомро васии расӯл ки моҳи олам дайнаст мижаи маънӣу ранги тоўилу буи баён бидиҳад , мари хрдмндонрои бгўорд .

Ва чу офтоб ( дар ) кусуф уфтад , мардумони офтобро сиёҳи бенанд , ва он аз он бошад ки моҳи бҷрми офтоби пайвастаи бошдўи нур офтоб бамурдмон нарасад , ва ҳамчунин чу васии пеши расӯли пайвастаи ббошд , маънии танзил ки он нури офтоб дайнаст бомат нарасад ва эшон мари офтоби дайнро бе нури бенанд чу маънӣ он наёбанд . Вчнонки моҳ бе нури офтоб нӯронӣ нест , нафаси васӣ низ бе мисли танзили расӯли маънӣ гузор нест , ва ҳамчунонк то ҷурми моҳ аз офтоб ҷудо нашаваду офтоби нури хеши бадви надиҳад , мардумони нури офтобро натавонанд дидан , то расӯли васиро насб накунаду насиб аз таъйид аз баҳри тоўили китоби бадви надиҳад , уммати мари илми расӯлро равшан ва бо маънӣ набинад ;у обгина ки нури офтоби азу фурӯ гузарад ҳамчунонк худ ҳаст мисласт бар онкас ки илми танзилро ҳамчунонк буд башнавад ва ҳамчунонк башнавад бигуфт бе онки бмънии мар ӯро аз онч бар он буд бгрдонид .

Ва моҳ мисласт бар васии кӯи мари илми танзилро башнавад ва нагузошт ки ҳамчунонк буд азуи гузаштан чунонк ( нур ) аз обгина бигузашт бали мар ӯро аз он мисли бгрдонидўи маънии онро падед оварад ,у обгина ки ҷавҳари суфло буду маснӯъи мардум буд равшанои офтобро натавонист аз ҳол ӯ гардонӣдан , моҳ тавонист равшанои офтобро аз онч бар он буд гардонӣдан , ки моҳи бҷўҳрити боФтоби наздик буд ;у мубдиъи илоҳӣ буд на маснӯъи инсонӣ ,у мари обгинаро бдонч чу пеши офтоби бдоштндӣ , сиёҳ нанамудӣу нур азу бигузашт , шарафии ниФзўд , бали ин аз наақсо обгина буд ки нур азу бигузашт , чунонк аз ҳавои гузашта буд ,у шарафи мари ҷурми моҳро буд ки нури офтобро битавонаст пазируфтан .

Пас дуруст кардем ки сФўти мари ҷурми моҳро буд на мари обгинаро ,у обгина аз хисосати ҷавҳари хеши мари нури офтобро натавонист пазируфтан , на аз сФўт ,у ҷурми моҳ аз ҷалолати хеши мари нури офтобро пазируфт на аз хисосат . Пас гуфтанд аҳли таъйиди алайҳими ассалом ки обгинаи кӯи маснӯъӣ инсонӣаст мисласт бар имомии кўрои мардумон бпоӣ карданд бохтёри хеш сипас аз расӯл ,у моҳ ки бҷўҳри мбдъисти илоҳӣ , ва ҷавҳар офтобаст , мисласт бар васии кӯи ҷавҳари расӯл аллоҳасту бФрмони хдоءи таъолӣ бпоӣ карда шуд биҷои расӯл аз баҳри тоўили китобро , ва ин баён таъйидаст . Фоътбрўо ё аввалии алобсор .