Ибдоъ гӯйанд ва ихтироъ гӯйанд мари пдидоўрдни чизро на аз чиз , ва халқ гӯйанд яъне офаридани мари тақдири чирро аз чиз , чунонк дурудгар аз чӯб тахт кунад , ва ӯ холиқ тахт бошад ,у мубдиъи сӯрат тахт бошад ,у мардумро бар ибдоъи ҷисм қудрат нест , вари мардумони андари қабули вирди ибдоъи бчҳор гуруҳанд : гуруҳеи мари ибдоъроу халқро мнкрндўи гўиндъолм маснӯъ нест , бал қадимасту сонеъи маволеди худ оламаст ,у мар ӯро сонеъӣ нест , бал азалӣаст , ҳамеша буд ва ҳамеша бошад , ин гуруҳ даҳрёнанд .

Ва дигар гуруҳ гӯйанд : оламро ҳиўлӣ қадимаст , сӯраташ мубдиъаст , ва ин гуруҳ аз фалосифаанду мари эшонро асҳоб ҳиўлӣ гӯйанд . Ин гуруҳ гӯйанд : ҳиўлии ҷзўҳоءи қадим буд бе ҳеҷ таркиб , ва ҳамкӣ он аз якдигари ҷудо буд ,у мояи ҷисми он буд , ва он ҳамаи ҷузвҳо буд лоитҷзии бғоити хурдӣ бе ҳеҷ табиату таркиб . ВнФсро гӯйанд ҷавҳарӣ қадимаст ва нодонаст . Пас гуфтанд ки нафаси бнодонии хеш бар ҳиўлӣ фитна шуд ,у орзӯии лиззат ҳиссӣ кард ,у биҳўлӣ андар овехт , взўи сўртҳоءи заъиф кардан гирифт аз ҷонварони хирад , ва аз орзӯӣ ёфтан лиззатии ҳиссӣ чу бҳиўлӣ пайваста шуд , нафаси мари олами хешро фаромӯш кард ва он сўртҳоء заъифанд . Ва чу худо донист ки нафас хато карду онч хато кард бнодонӣ кард бирав ббхшўд ,у азуи ҷумлагии ҷзўҳоءи лоитҷзии ҳиўлии мари ин оламро аз баҳри нафаси бёФрид ,у андрўи ин ҷонварони қавӣ падед оварад то нафаси борзўӣ ҳиссӣ барисӣ ,у нафаси андарин ҷавҳари лоитҷзии овехта ва омехта бимонад .

Онгаҳ хдоءи ҳаким алӣам гуфтанд аз баҳр раҳонидани мари ҷавҳари нафасро азин бало , мардумро бёФриду ақлро аз наздики хеши бадв муваккил кард то нафасро бинмоед ки ин лаззоти ҳиссӣ чизе нест магари раҳояш аз ранҷ , чунонк чу бхўрдни таом аз ранҷи гуруснагии ҳаме берунед аз хӯрдан он лиззат ҳаме ёбад , ва чу ташна бошаду об ҳаме хӯрд бхўрдни об аз ранҷи тишнагии ҳаме берун ояд , мари онрои лиззат ҳаме пиндоранд .

Ва гуфтанд онгоҳи худои мари ҳукаморо аз фалосифа падед оварад , то мари нафасро огоҳ карданд андарин олами андари сӯрати инсонии азин сар ,у бгФтндш ки турои олимӣ дигараст ва ту хато карда ӣӣ ва бар ҳиўлии ҷисмии фитнаи ӣӣ , ва андарин бандаи бхтоءи хеши мондаи ӣӣ , то аз лаззоти ҳиссии дасти бикашаду бомўхтни фалсафа машғӯл шавад , то азин душворӣу ранҷи барраад .

Гуфтанд ки ҳукамои халқро хуши азин сари огоҳ ҳаме кунанд то нафасҳо бад-ӣни фалсафаи азин олами ҳаме берун шавад , то ҳамагии нафаси бохри азин олам берун шавад , ва чу тамомии ҷавҳари нафаси бад-ӣни ҳикмат аз ҷавҳари ҳиўлӣ ҷудо шавад , нафаси бъолми хеш боз расаду неъмати хешро боз ёбаду доно шуда бошад бғоит , бъноити худоӣ . Онгоҳ чу анояти илоҳии азин олам бархезад , ин олами фурӯи резад ,у ҳамаи ҷзўҳоء лоитҷзӣ шавад ҳамчунонк будаст ,у биҷои хеш боз расад , ин қавли Муҳамади зкрёء розӣаст бҳкоит аз суқроти бузург , ва гуфтааст « андари китоби илоҳӣ » хеш ки рои суқрот ин бӯдааст ,у мари илми илоҳиро ки мундарис шуда буд ҷамъ кардам бтоииди илоҳӣ . Ва гуфтааст ки ҳеҷ каси ҷузи бад-ӣни фалсафаи азин олам берун нашаваду бъолм алавӣ нарасад ва ( ҷуз ) бад-ӣни тадбир ҳикмат нараҳад .

Ва сими гуруҳ аз халқ онанд ки гӯйанд : ҳиўлӣ муҳаддисаст ,у локини сӯрати олам қадимаст , ва ин гуруҳи ҳшўёни лақаб умматанд ки ҳаме гӯйанд мусулмонем ,у савод аъзам моием . Қавли ин гуруҳ онаст андари офариниши олам ки гӯйанд : сӯрати олами андари зоти худои азалӣ буд . Ва гӯйанд қуръон қадимаст ва ҳамеша бӯдааст ,у зоти худоӣ ҳамеша гӯяндаи бўдўи гуфтораш ҳамеша буд . Ва гӯйанд : агар вақте буд ки худоӣ гуфта буду боз вақте дигар бигуфт , азин сухан бар худои ҳдс лозим ояд . Ва гӯйанд ки худои андар азал донист ки чунин олам хоҳад офаридан , онгоҳи бёФрид чунонк дониста буд . Влкн гӯйанд ҳиўлиро ибдоъ карду зинатӣ биҳиштӣ оварадаш .

Ва гуруҳе аз мутакаллимони уммати барин гуруҳи рӯ крдндў гуфтанд : пас азин роҳ ки шумо бар онед ки ҳамеша худоӣ ҳаме гуфт андари азал , қавла « ё Мӯсои ании анои рбк Фохлъ наалейк анки болўоди алмуқаддаси тўӣ » онгоҳ на Мӯсо буд ва на наълин ва на водии тўӣ . Ва ин сахт маҳоласт ки худоӣ касеро ҳаме хонд кӯ нест бошад , взў посух наёяд , ва воҷибед ки гуфтанд азин мазҳаб ҳамеша ҳаме гуфт бҳкоит аз фиръавн нобӯда , қавла « Фқоли анои рбкми алоълӣ » бе онки фиръавн ин бигуфта буд . Ва ин гуруҳ кин сухан гуфтанд ки раво набошад ки худоӣ корӣ кард ки онрои ниндишидаҳ буд ё чизе гуфт кандар олам ӯ набӯда буд , воҷиб ояд ки худоӣ онгаҳ нодон бӯда буд , ва боз бидонаст онч надониста буд аз феълу қавли хеш .

Ва чаҳоруми гуруҳ аз хонадонанд ки гӯйанд : олам мухтареъаст ҳам басӯрату бҳиўлӣ . Ва ин гуруҳи худовандон таъйиданд аз фарзандони расӯли Мустафои слии аллоҳи алайҳу ?ала . Ва баъзе аз ҳкмоءи фалосифаи бад-ӣн эътиқод бӯдаанд . Аммо афлотӯн ҷое гуфтааст ки олам мубдиъаст ва ҷое гуфтааст ки олам беназм бӯдааст , пеш аз онки он назм ёфтааст ки бираваст . Ва гуфтааст ки чора нест аз онк ҳар манзумии нахуст бенизом бӯда бошад , онгоҳ касе ӯро низом дода бошад . Ва гуфтааст ки чу олами имрӯз манзумаст , донем ки нахуст беназм бӯдааст то боз сипас аз он назм ёфтааст .

Гуруҳе аз шогирдон ӯ гуфтанд : маънии қавл ҳаким онаст ки ҳаме гуяд оламро ҳиўлӣ бӯдааст беназм ва бетабъ ки худоӣ аз он ҳиўлии къи бтбъи мтҷзӣ (аст ) мари он оламро бсохтаҳаст , бар мисоли чӯби морҳо казу дурудгарӣ гӯйӣ бисозад . Ва гуруҳе аз шогирдон ӯ гуфтанд бали ғарази файласуфи азин сухан на ин будасту ҳакими бобдоъи мақар буд , бал ҳаме гуяд мари оламро назм набӯд . Ва чу назмаш набӯд худои мар ӯро назм дод , яъне нест буд мар ӯро ҳаст кард ,у ҳакими мари нестиро ббии назмӣ ташбеҳ кард ва ҳастиро бнзм мисл заду афлотӯнро чунин лғзҳо бисёраст .

Ворсттолис гуфт : чиз на аз чиз падед омадаст , ки агар чиз будӣ худ чиз кунанда набоистӣ ,у олам чизеаст собит , пас воҷибаст донистан ки ин на аз чизе падед омадаст . Ва далели барин қавл он оварад ки гуфт : имрӯзи худ чизҳо ҳамчунин на аз чизе падед оянд , чунонк ончи ҳаме сиёҳ шавад на ( аз ) сиёҳаст ,у онч ҳаме сипедасту ширин на аз ( сипед ва ) ширини ҳаме падед ояд . Ва гуфт : агар ширин ( аз ) ширин будӣ ё сиёҳ ( аз сиёҳ ) будӣ , падед оранда набоистӣ мари сиёҳро аз сиёҳ ва на ширинро аз ширин . Ва ҳаме байнем ки чизҳоءи мутазоди падед ҳаме ояд на аз ҳамон чизҳо . Пас аз ҳикмати ақли бдлолти зуҳӯри ин мавҷӯдот аз хилофи хеш воҷиб ояд ки чизи аввалӣ на аз чизеи падед омадааст бқўти мубдиъи хеши воин суханӣаст баҳақи наздик ки ин файласуф гуфтааст . Ва локини боз ҷое гуфтааст ки зуҳӯри олам аз худоӣ на бородт бӯдааст , бали бҷўҳр ӯ будаст ки ҷавҳари бории зотӣ мустахраҷаст мўҷўдро аз адами сӯии вуҷӯд . Ва ин қавлӣ заъифаст ар баҳри онки барин ҳакими бад-ӣни қавл воҷиб ояд ки ҳаме гуяд : то зоти борӣ буд ва то бошад , оламҳоро аз адами сӯии вуҷӯди ҳаме берун овардаасту ҳамеи беруни орад . Онгоҳ гуфта бошад ки ( бе ) ниҳоят олам будаст ва бениҳоят хоҳад бӯдану асор ва бениҳоят аз онки ҳис маҳоласт ( ? )у шогирдони ин ҳаким гуфтанд ки мари ҳаким роқўл онаст ки олам қадимаст , аз баҳри онки зоти худоӣ қадимаст , ва чу зуҳӯри олами бҷўҳри худоӣ буд . Ва ин қавл нописандидааст сӯии ҳкмоءи дайн .

Ва суқрот гуяд ки ҳиўлӣ қадимаст ,у ибдоъи чиз на аз чиз мумкин нест ,у бурҳони барин қавл он овардааст ки гуфтааст : мо донем ки агар ибдоъ мумкин бошад ибдоъ кардани чиз савобтараст аз таркиб кардани чиз , аз баҳри онки чизи бобдоъи зуд ҳосил ояд вази хатари рӯзгор эмин бошад , вонч ки эҷод ӯ бтркиб бошад дайр ҳосил ояд вази замони мар ӯро хтрҳоء бисёр бошад . Вагуфт : ин муқаддамаи ӣӣ мусалламасту бурҳонӣ .

Онгоҳ гуфт :у сонеъи олам ҳакимаст ,у чўҳким корӣ хоҳад кардан ки мари он корро ду тариқ бошад , яке тариқӣ бошад ки он кор аз он тариқ зуд карда шавад , ва аз мхотр эмин бошад ,у дигар тариқӣ бошад ки он кор аз он тариқ дайр карда шавад , ва бар хтрҳоء бисёраш бояд гузаштан то тамом шавад , бар сонеъи ҳаким лозим бошад кони корро агар бар он тариқи зӯдтар ва бехатартар мумкин бошад кардан , бар он тариқи дирўи пар хатар накунад онро . Ва гуфт : ин дигари муқаддама ӣӣаст мусалламу бурҳонӣ .

Онгоҳ гуфт : ва чу ҳаме байнем ки сонеъи ҳакими ҳеҷ чизи бобдоъ ҳаме накунад на аз дунё на аз ҳайвон , ва барин тариқи ҳаме кор накунад бал бар тариқи таркиб ҳаме равад бузмону тартиб ,у натиҷаи азин муқаддамот ояд ки ибдоъ мумкин нест .

Ва мо гӯйем : бузургтар хасмии мари ибдоъро аҳл таъйиданд аз фарзандони расӯли Мустафои алайҳи ассалом ки ин марди аънии абўолҳисми раҳмаи аллоҳ аз мутаъаллиқону муҳибон эшон бӯдааст . Вчўн чунин бӯдааст , ин суоли азин марди сахт заъиф омадаст ки ҳаме гуяд : « чаҳ чиз буд на аз чиз , чун намоеи чиз ? » бал боистӣ ки гуфтӣ » чу чиз буд , чизкунанда чиз боист , ва агар чизҳсткунанда ӣӣ ҳаст , пас чизи набӯда ва карда шудааст ! » влкни табъаши чунин даст додааст ки гуфтааст , ва ғаразаш онаст ки ибдоъ собитаст ,у ҳамеи пурсад то касе ҳаст ки ибдоъро собит кунад баъд аз онки ақоўили ҳукамои андари он мухталифаст ?

Ва ҷавоби аҳли таъйиди алайҳими ассаломи аънии имомони уммат аз фарзандони расӯли Мустафои слии аллоҳи алайҳ (у ?ала )у силами андари исботи ибдоъи вирд бар мункирон ибдоъ онаст ки нахуст бар даҳрӣ рад карданд бдонч гуфт « олам қадимасту сонеъ маволед ӯст , ва худ маснӯъ нест . » бад-ӣни ҳуҷҷатҳо ради даҳрӣ чунон карданд ( ки ) гуфтанд : олами сонеъ маволед нест , бал маснӯъаст бзоти хеш . Ва далел бар дурустии онки олам сонеъ нест , он овараданд ки гуфтанд ки маволед аз наботу ҳайвони ҳаме аз афлоку анҷуму табоиъ падед наёяд , бали ҳаме аз тухмҳоу бихҳоءи ибдоъӣ ва аз ашхоси нару модаи ибдоъии ҳаме падед ояд аз ҳайвонот ; ( ва агар набототу ҳайвонот ) бмъоўнти афлоку анҷуму хоку об падед омадӣ , боистӣ ки ( аз ) наботҳо ҳама ( ҷо ) боғ ва бустон гашта будӣ ва ҳар наботӣ ки бар омадӣ гандуму ҷӯи биринҷу ҷузи он будӣ , ва чу ҳеҷ дарахтии ҳаме бетухм аз замин падед наёяд , ва ҳеҷ ҳайвони тамоми хилқати ҳамеи ҷуз аз ҷуфтии ҳайвон ки асл ибдоъ бӯдааст мавҷӯд нашуд , зоҳираст ки ин афъоли мари афлокроу анҷумро бо тхмҳоءи наботу ашхоси ҳайвони ибдоъӣ бо иштирокаст , ва на аз тухмӣ бетабоиъу тобишу гардиши анҷуму афлок дарахтӣ ояд , ва на аз ҳайвонӣ бенабот зойиш ояд . Ва феъли боштрок аз фоилони мухталифи алоФъоли волотбоъу аломокни бФрмони як Фрмоиндаҳ муттафиқ шавад андари мафъӯл , чунонк он Фрмоиндаҳ аз ҷинси он фоилон набошад , чунонк дасти аФзорҳоءи дурудгар аз ташу аррау тешау саканау Бирмау ҷузи он ки ҳар якеро аз он шаклӣ ва феълӣ дигараст мухолифи шаклу феъли ҷузи хеш ,у феъли шогирдони дурудгар ки ҳар яке аз эшон корӣ кунад андари як маснӯъ ки он тахт ё курсӣаст ,у ҳамеи бФрмони он як марди дурудгар муттафиқ шаванд кӯ аз ҷинси дасти афзорҳо хеш нест ва аз шогирдони бартари сет , бали кор азишон бФрмону ишорат ӯ ояд .

Пас дуруст кардем гуфтанд ки олам сонеъ нест , бали кавокибу афлоки даст афзорҳоанд , ва тухмҳоу ҳайвони ибдоъии шогирдони нафас куллӣанд ,у табоиъи мар ӯро Модатаст , то ин сунъ ҳаме бияёд . Ва далел бар онки олам маснӯъаст он овараданд ки гуфтанд ки олами бакуляти хеши як ҷавҳараст ,у боқисом бисёр мнқсмаст , ва ҳар қисмиро аз ақсом ӯ табъӣ ва сӯратӣ дигараст , ва бар ҳасби он табъу сӯрат ки мар ҳар қисмиро ҳаракатӣаст . Ва яке аз ақсоми ин ҷавҳар ки ҷисмаст кӯи сарду хушк ва гаронаст ,у майли сӯии марказ олам дораду шакл пазирасту боб омизндаҳаст ,у сунъи нафаси намоеро муҳайёст . Ва дигари қисм аз ақсом онаст ки срдў тарасту ҷои зер хок дорад ва шакл пазираст ва бо хок омизндаҳасту нафаси намоеро аз хоки ғизо дҳдў биорӣ оташи бҳўо бар шавад ва чу оташи азу пайдо шавад боз баравад чунонк бозед ва тишнагӣ бинишонад . Ва се дигари қисм аз ақсом ҷисм ҳавост ки бтбъи гарм ва нармасту ҷавҳарӣ мунҳаласту гарм шавандаасту нурро роҳ диҳандаасту бонгҳо ва овозҳоро асласту миёни оташи асиру оби куллӣ миёнҷӣаст ,у бухорро роҳ диҳандааст сӯии ҳавошии олами бабр шудан . Ва чаҳоруми қисм аз ақсоми ҷисм оташаст ки гарм ва хушкаст ва сабкаст , вази марказ гурезандаасту ҷои зер ҳаво ҷӯяду обро гарм кунандааст ,у нафаси номиро бар растани вази обу хок ғизо кашӣдан ёрӣ диҳад . Ва панҷуми қисм аз ақсоми ҷисм афлокаст ки мар ӯро табиатӣ нест . ( гардиш ) ӯ бостдорт аст бигард табоиъ ,у ҷавҳарӣ торикаст ,у равшаниро нопазирндааст , бали роҳдиҳанда нураст бФрўи гузаштани азу , ва мураккаб ситорагонаст ки худ ҳаме гардад бигард табоиъу ситорагонро бгштни хеши гирди табоиъ ҳаме гирданд бар як ҳанҷор ҳамвора бе ҳеҷ тафовутӣ . Ва шашуми қисм аз ақсоми ҷисм кавокибаст андари мҳлҳоءи мутафовит бо табоиъи мухталифу мақодӣру алвон ва . Ҳаракоти ноҳамвор . Баҳрии азуи собит ки ҳаракат ӯ бҳркт афлокасту баҳрии азуи мутаҳаррики бхлоФи ҳаракати фалак чунонк ҳукамо донанд , ки ғарази мо азин қавли муҷмал ҳазараст аз дароз кардани китоби бтФсили он аънии кавокиби сайёра ки аз мағриби ҳамеи сӯй машриқ шаванд бхлоФи ҳаракати фалак .

Онгоҳ гӯйем ҳар ки мари як ҷавҳарро бшкли ҳоءи мухталиф мушкил бинад ва дар ҳар ҷузвӣ аз ҷзўҳоءи он ҷавҳар бидон шакл ки ёфта , феълӣ бинад ки ҳаме дид бхлоФи он феъл каз ёр ӯ ҳаме ояд , ақл ӯ гувоҳӣ диҳад кони ҷавҳарро бидон шаклҳо касе бқсд кардаст , на бзоти хеш чунон шудаст .

Ва мисоли ин чунон бошад ки гӯйем ки ҳар ки аз ҷавҳари оҳани баҳриро шамшер бинад ки олат ҳарбасту баҳрӣ табар бинад ки олати ҳизум шикастанаст вбҳриро сӯзан бинад ки олати ҷома духтану баҳриро бел бинад ки олат гул канданаст , донад ки ин ҷавҳари бзоти бад-ӣни сўртҳоءи мухталиф нашудааст каз ҳар яке ҳаме бидон шаклу сӯрат ки ёфтаст корӣ дигар ояд , бали мари оҳанро бад-ӣни сӯратҳо фоилӣ кардааст бқсди хеш , ва он фоил мардумаст .

Пас чу мо мари ҷавҳари ҷисмро бад-ӣни шаклҳоу сўртҳоء мухталиф ёфтем ки ёд кардем ки баҳри сӯратии мари он қисми ҷисмро кон қисм бадваст ҳаракатӣу феълӣу маконе дигараст , донистем ки ин як ҷавҳар (ро ) бад-ӣни шаклҳо ва сӯратҳо сонеъӣ кардааст , пас ин як ҷавҳар , бгўоҳии ин шаклҳоу сӯратҳо ки бираваст , маснӯъаст .

Вирд бар ҳшўёни уммат ки гуфтанд : « сӯрати олами андари зоти худои қадим буд пеш аз онки оламро бёФрид » он карданд ки гуфтанд : агар муддатҳо буд бисёр дароз ки хдоء таъолӣ донист андари он муддатҳо кўҳмӣ олимӣ хоҳад офаридан , ва он ҷузи он ҳангом биёмад ки оламро андрўи бёФрид , азин қоидаи чунон воҷиб ояд ки худоӣ ҳаме донист ки ҳаме олам хоҳад офаридан ; ( он давр ) бигузашт ва бохр расед , то он вақт биёмад ки ҳаме донист ки оламро андари он вақт хоҳад офаридан , ва чу он муддат ( мари худоӣ )ро аввалӣ буд , он муддати умри худоӣ буд , бқўли ин гуруҳ , ва чун муддати мари худоиро аввалӣ буд , худоӣ муҳаддис бошад на азалӣ . Ва ин куфр бошад на тавҳид .

Ва агар қуръони бқўли ин гуруҳ қадимаст ,у худоӣ якеаст , пас қуръон бо худоӣ ду буванд на яке , ва чу қуръони ин ояти ҳоءи муфассали мқрўء мактубаст , пас баҳрӣ аз худои таъолии андар мусҳафаст , ва агар худои андар мусҳаф нест , пас ин аҳком ки бар муқтазии ин суханаст ки мо мари онро ҳаме қуръон гӯйем ҳама ботиласт ,у ҳама мусулмонон кофаранд , чу ҳамеи аҳкоми бктоб худоӣ накунанд , чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд : қавла « ва ман лами иҳкми бмои анзли аллоҳи Фоўлӣки ҳам алкоФрўн . » ва агар қуръон ҳаме гуяд : қавла « ва мо ётиҳми ман зикри ман арраҳмони муҳаддиси алои конўои анҳу маъразин . » пас қавли ҳшўии дурӯғ ва ботиласт .

Нуктаи ӣӣ турфа гуфтааст Аҳмади яҳё ( ибн ) Ровандӣ бар ҳшўён бетамиз . Он нукта инаст ки гӯйем : бипурсем аз ҳшўён ки чаро ҳаме гӯйанд ки он кас ки гуяд ин олам офарӣда нест кофараст ? ё гӯйанд : кофар бошад ҳар ки гуяд ки ин олам офарӣда нест ? онгоҳ бипурсем аз эшон ки чаҳ гӯйанд ки худои сад олам дигар донад ҳама ҳамчунин кинаст , ё надонад ? агар гӯйанд : надонад , худоиро нодон гуфта бошанд , ва чу наёранд гуфтан ки худои чунин низ надонад , гӯйанд : худои сад ҳазор вазин беш чунин олам донад . Онгоҳ гӯйем : чунонк он оламҳо ҳамчунин бошад бе ҳеҷ тафовутӣ ? ( агар гӯйанд : ) балӣ , онгоҳ гӯйем : ва донад низ ки ин чу он олами ҳоء бисёр аст кӯданд ки он ( но ) офарӣдааст ? гӯйанд : донад , пас гӯйем ин бихрдонро ки чу шумо мақаред ки худои сад ҳазор олам донад ки ( но ) офарӣда ва донад ки ин олам ҳамчунон ъолмҳост , пас ин иқрораст ки ин олам низ но офарӣдааст бдонк ҳаме гуед ки донад ки ин олами ҳамчуи он оламҳо но офарӣдааст , ин низ боқарори шумо но офарӣда бошад . Пас чаро мари онкасро ки як оламро но офарӣда гуфт , кофари гФтидўи хештанро ки ҳаме гуед сад ҳазор олами но офарӣдааст , ҳаме кофар нагӯед ?

Вирд бар гуруҳе ки ихтироъи ашхосро ки асли маволед аз онаст мункир шуданд ва гуфтанд « ихтироъ бо зойиш (аст ) » он овараданд ки гуфтанд : таркибу зойиши андари маволед сипас аз ихтироъ анвоъаст бошхоси аввалии ибдоъӣ . Ва гуфтем ки сӯратҳо бар як ниҳоди бҳкми он ашхоси аввалӣ ибдоъ монадаст ки ибдоъиро тағайюр нест . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки агар аввали зойишро ҷуфтӣ ҳайвон набӯдӣ мухтареъ безойиш , воҷиб омадӣ ки пеш аз ҳар мардии мардии дигар будӣ ки боон бештар набӯдӣ онч сипас азу будӣ , ва агар пеш аз ҳар мардӣ боистӣ ҳеҷ аввал набӯдӣ бениҳоятӣ аз он ҷониб шудӣ , ва ин марди вуҷӯдии имрӯзӣн ҳосил наомадӣ .

Ва мисоли ин чунон бошад ки гӯйем : агар вуҷӯди фарзандии бавуҷуди сад падари пеши азу мутаъаллиқ бошад , он фарзанди дайр мавҷӯд шавад , пас агар вуҷӯдашро таъаллуқи бавуҷуди ҳазор падар бошад пеши азу , он фарзанд низ дайртар мавҷӯд шавад . Пас агар вуҷӯдаши бавуҷуд бе ниҳояти падарон мутаъаллиқ шавад , он фарзанди ҳаргиз мавҷӯд нашавад . Ва чу ин фарзанди имрӯз мавҷӯдаст ҳаме донем ки пеши азуи зоишҳоء бениҳоят набӯдаст , ва агар на , ӯ мавҷӯд нашудӣ . Чу зойиши падарони ин фарзанд бениҳоят набӯдаст ; аввали зойиши падаронаши нозода ӣӣ будаст бзрўрт ки зойиш азу пайвастасту нозодаи ӣӣ казу дайгарии бзоид мухтареъ будаст бошхоси ҷуфти ҷуфт , чунонк тухмҳо ҷуфт ҷуфтаст .

Вирд бар онк гуфт : « нафаси кул бар ҳиўлӣ фитна шудасту олами хешро фаромӯш кардасту ҳукамои ҳамеи мардумро ёд диҳанд ки олами нафас на ин оламаст то аз фитнагӣ бар ҳиўлӣ рӯй бгрдоннди вазин банд барраанд » он овараданд ки гуфтанд : фитна бар ҳиўлии ин нФсҳоءи ҷузвӣ шудаанд ки ҷҳол халқанд , ва он ҳукамо ки мари эшонро аз олами эшон ёд кардаанд пайғомбарон бӯдаанд , чунонк худо гуфт бўостти Муҳамади Мустафои слии аллоҳи алайҳ (у ?ала )у силами мари халқро ки ваъдаи ман ҳақаст , то ин зиндагонии гузарандае мардумон ! шуморо нФрибд ,у деви шморо аз худоӣ бФриб нигараданд , бад-ӣни оят : « ё аиҳо анноси ани въди аллоҳи ҳақи тғрнкми алҳиўаҳи алднёи влои иғрнкми биллоҳи алғрўр . »

Ва тоъати халқи мари пайғомбаронро ,у қаллодаи гаштани суханӣ ки эшон алайҳими ассалом аз худои халқро гуфтанд андар грднҳоءаматон , вўоҷб шудани шариатӣ ки бФрмони худоӣ бар халқ ниҳоданд , бар халқ гувоҳӣ анбиёст алайҳими ассаломи всбби раҳояши халқи аввалин ва охирин эшонанд . На андарин сухани сухан фалосифааст ки маҷҳӯлтару накӯҳидатар гуруҳеи сӯии халқ эшонанд ва гуфтанд бар исботи ибдоъ ки агар сухани онҳоро ки гуфтанд « ҳиўлии қадим буду ҷзўҳоءи лоитҷзӣу пароганда » қабул кунем ва зишон бипурсем ки онкии худои мрони ҷзўҳоء ( бе ) ҳеҷ табиату нўрроу ҳама ( ҷзўҳоء ) парогандаро чигуна ҷамъ кард ,у мари ин табоиъи муфрадотро чигуна андари он маҷмӯи ниҳод , ва ин равшаноиҳо аз куҷо падед омад ? иқрор боядашон кард ки он ҷузвҳо бФрмон ӯ фароз омаданд , ва ин қўтҳоءи мухталифро аз гармӣу сардӣу хушкии втрии андари эшон ӯ ниҳод , на аз ҷое ва на аз чизеи дигар , воин ҳама аз эшон иқрор бошад бобдоъ .

Ва зоҳиртар азин ибдоъ чаҳ бошад ки иқрор бояд кардан ки ҷзўҳоءи мутафарриқ беҷон ва бе ҳеҷ дониши бхўост касе фароз омаданд ва шакл пазируфтанд ва табъҳо гирифтанду андари маконҳо бтртиби боистоднд ва бар якдигар наёмизанд ,у онч онкас хоҳад аз эшон ҳосил ҳаме ояд бе ҳеҷ хости эшон ?у шойистагии ҷавҳари ҳиўлии мар пазируфтан ин табоиъи мухталифроу астодни ақсоми ҷисми барин сўртҳоءи табиии андарин маконҳо бтртиб ,у ҳосил омадан наботҳоу ҳайвоноти азин табоиъи бмёнҷии нФсҳоءи намоеу ҳиссии ҳама гувоҳӣ диҳанд ки ин мояро аънии ҳиўлиро созандаи ин маснӯъ падед оварад бобдоъ , аз баҳр пазируфтан ӯ марин маъонироу ҳосил шудани ғарази сонеъи азу , ва ин исбот ибдоъаст бгўоҳии мубдиъот аз махлуқот ; аз баҳри онки ин далелҳо нафаси нотиқаи ҳамеи гирдбтоииди ақли азин мавҷӯдоти олам ки махлуқотаст . Аз баҳри ин гуфтем ки ин исбот ибдоъаст бгўоҳии мубдиъот аз махлуқот . Ва акнӯн беонемуфассал гӯйем вазин шарҳ бигузарем бшрҳи дигар .

Гӯйем ки ин ҷисми мушкили муттасили мутаҳаррик ки маҷбур ва ( мақҳур )аст ҳаме гуяд ки марои бад-ӣни шакл касе кардаст , аз баҳри онки чизеи мушкил хеш набошад ,у маҷбур ва мақҳур бидон гуфтеми оламро ки ҳаме байнем ки замини ҷзўҳоءбсёрсту ҳама бар якдигар афтодааст аз марказ ( замин ) то биравӣ асир ва ҳар ҷузвӣ ки бартараст агар аз он зерини роҳи ёбдбҷоӣ ӯ Фрўшўд . Пас ҳама мақҳуранд чу ҳаме натавонанд фурӯтар аз он шудан ки бар онанд ,у об бар рӯй замин бидон монандааст ки ҳамеи роҳи наёбад ки басӯии марказ фурӯ шавад . Набинӣ ки ҳар куҷо сӯрохӣ ёбад хештанро бадви фурӯи афканд ? пас об бар рӯй замин низ мақҳураст аз хок ,у ҷзўҳоءи хоки ҳама аз якдигар мақҳуранд , то бидон нуқтаи миёнгини кони марказ оламаст андари ҷўФи хок ,у ҳаво аз бар об мақҳурасту ҳамеи натавонад ки боб фурӯ шавад . Набинӣ кигар мо сангии боб андар афканем , он оби сангро роҳ диҳад казу фурӯ гузараду ҳаворо боз дорад ?у оташ аз бар ҳаво низ мақҳураст ки агар роҳ ёбад фурӯд ояд то он ҳаво ӯро бар андозад сӯии ҳошити олам , чунонк ҳаме байнем азФрўд омадани барқи бқҳр ва низ шудани оташ аз замини сӯии ҳошити олами бтбъ , ё онки дарёии азим , кони ҳамаи ҷузвҳо ӣӣаст бар об ки истодаи ҳама бар якдигараст , ва ҳар ҷузвии азоб ҳаме хоҳад ки бзири он ҷузв фурӯ шавад ки фурӯтар азуаст . Пас ҳамаи ҷзўҳоءоб низ мақҳур мондаанд аз якдигар ,у ҷзўҳоءи ҳаво аз рӯй об то сатҳи асир низ мақҳуранд азикдигр , ва ҳаме хоҳанд ки ҳама бар рӯй оби аистндӣ . Пас дуруст кардем ки ин ҷисми куллӣ бад-ӣни шакл ки ёфтаст бакулят хеш мақҳураст ,у мақҳурро қоҳирӣ воҷибаст ,у қоҳир ӯ сонеъ ӯст .

Онгоҳ гӯйем : чу гӯйем ки сонеъи олами ин қаҳри бтшкили ин ҷавҳар ва барафкандани мари ҷзўҳоء ҳар қисматиро аз ақсоми ҷисми якдигар чунонк мари ҷзўҳоءи хоку обу ҳаворо бар якдигар афкандаст ,у бози бабр афкандани мари ақсоми куллиёти ҷисмро бикдигр , чунонк обро бар хок афкандасту ҳаворо бар обу оташро бар ҳавоу афлоки боякдигар ; ин феъли бзот хеш кардаст ё бифармудаст ? агар гӯйем , бзот хеш кардаст , ӯ роҷсм гуфта бошем , ва чу худо ҷисм нест , бояд гуфтан ки бифармудаст бад-ӣни қаҳри барин мақҳурон . Пас он фармонро ибдоъ гӯйему бадеътар азин корӣ набошад . Лозим ояд ҳаме ки ҷавҳарӣ бе ҳеҷ илму хостаи бФрмон касе чунин шавад ки шудаст .

Ва низ чу ҳаме байнем ки андари олами ашхоси наботу ҳайвону аҷроми кавокибу афлок коркунонанд , ҳаме донем ки ин кори бФрмони сонеъи олам ҳаме кунанд . Пас зоҳираст ки нахусти фармон падед омадаст , онгоҳ бингарем то аз он фармони нахуст чаҳ падед омадаст , ва бингарем андарин сунъ , ва ҳаме байнем ки снъҳоءи ҷузвии ҳаме аз нФсҳоء ҷузвӣанд , чаҳ нмоӣӣ ва чаҳ ҳайвонӣ . Пас бад-ӣн далел гӯйем ки пеши азин маснӯъ , нафас ( бўдўи пеш аз нафас ) ки манба ӯст чизе будаст ё на ? ва гӯйем : ҷонварону нафас дорон бисёранд ки он истидлол ки мо ҳаме гирем , эшон ҳаме натавонанд гирифтан . Пас бингарем то моро чист ки он ҷузви моро нест аз дигари ҷонварон , ва мо ин истидлолоти бқўти он чиз ҳаме тавонем гирифтан , ва ёфтем мари он чизро чунин ки шараф нафас бадваст , ва он ақласт .

Пас донистем каз он амр ки ном ӯ ибдоъаст , нахусти ақл падед омадаст , онгоҳи нафас , онгоҳи ин ҷавҳари сунъи падед ( омад ) ки нафас бирав муставлеаст . Ва чу андарин маснӯъи бнгристим , андрўи осори тадбиру тақдиру ҳикмати дидем ва донистем ки ин сунъи нафаси рости бт‍‍‍оииди ақл . Онгоҳи бнгристим то пеш аз ақли чизе мавҷӯд шудаст аз он фармони косбот он кардем бзрўрт , ва наёфтем андари хештани асарии азуи шарифтар , пас гуфтем аз амри бории субҳонаи нахусти ақл мавҷӯд шудаст ,у нафас аз амри бмёнҷии ақл мавҷӯд шудаст ,у мазоҳирати ақли мари нафасро ташриф ӯ мари нафасро гўои мости бронки нафаси бмсли фарзанд ақласт , ва лавҳ ӯст ки ақли маҳосини хешро бар нафаси ҳаме падед тавонад овардан . Ва далел бар онки нафасро маҳал лавҳаст , онаст ки ӯ ҷўҳрист ки зот ӯ сӯрӣасту сӯратро ҷузи андари нафас макон нест , ва лавҳ бошад ончи маҳал сӯратҳо бошад .

Пас дуруст кардем ки нафасро манзалат лавҳаст , ва чу . Нафасро манзалат лавҳаст , ақлро манзалат қалам бошад , ки қалам бар лавҳ матлаъ бошад , чунонк ақл бар нафас матлаъаст . Ва ҳшўён уммат гӯйанд ки қалам аз ёқӯт сурхаст ,у лавҳ аз забарҷад сабзаст . Ва ин сухан ҳукамост ки мисл гуфтаанд , аз баҳри онки ёқӯти шарифтар згўҳрст ,у забарҷад фурӯд азуаст , ҳамчунонк қалами бартар аз лавҳаст ,у лавҳи фурӯд аз қаламаст , ва аз баҳри он расӯли аллоҳи слии аллоҳи алайҳу ?алаи мръқли куллиро қалам худоӣ гуфтааст , ки ончӣ дар замир нависанда бошад , нахуст бқлм расад , онгаҳ аз қалам блўҳ расад ,у нахусти ҷузи блўҳ падед наёяд . Ва ин олами хеш бмсл китобӣаст набиштаи хдоءи таъолӣ , ва чунонк ақли куллӣ мари нафаси куллиро бмнзлт қаламаст мари лавҳро ,у сўртҳоءи ақлии андари нафас аз ақл падед омадаст , низ нафаси куллӣ қаламаст мари ҳиўлиро , ва сӯратҳо ҷисмии барин ҷавҳар аз қалами нафаси куллӣ пдидомдст , ва ин бмсли хат худоӣаст барин лавҳи куллӣ ки ҷавҳар ҷисмаст бчндини ҳазор ашколи мухталифу хтҳоءи илоҳии барин лавҳи ҷисмӣ ки оламаст ҳамаи сбзост , чунонк ҳшўён ҳаме гӯйанд ки маҳфӯз аз забарҷад сабзаст ва « тавр ) ин ҷисм куллӣаст ки монанди кӯҳӣаст , бали кӯҳи куллӣ худ инаст , ва « китоби мстўр » ин сӯратҳоу шклҳости барин ҷисми нигошта , ва « рқи маншур » ин ҳавост ки ин набиштаи андрўи ҳамеи тобад , ва « байти аолмъмўр » ин оламаст ки қубба ӣӣаст ки ҳеҷ кушодагӣ ( надорад ) чу хонаи ӣии ободон бе ҳеҷ рахнаи ӣӣу халалӣ , ва « сақфи мрФўъ » ин осмон афроштааст , ва « баҳри мсҷўр » ин макони азим бениҳоятаст ки андари замир ҳамеед ки беруни азин қӣаҳи афлоки гшодгӣии фарох ва бениҳоятаст . Ва гуруҳе аз ҳукамои мари онро арз бетӯл гуфтанд , ва гуфтанд биҳишт онаст ки худои мари онрои бФрохӣ сифат кардаст бад-ӣни оят : қавла « вҷнаҳи арзҳо алсмўоту аларзи аъдти ллмтқин . »у маънии қавли худои таъолии ин шарҳаст ки ёд кардем ки гуфт : « волтўр ,у китоби мстўр , фии рқи маншур , волбити алмъмўр , волсқФи алмрФўъ , волбҳролмсҷўр . »

Ва чунонк ақли куллӣу нафаси куллӣ қаламу лавҳ худоӣанд , андари олами дайн низ расӯли қалам худоӣаст набиштаи барин саҳифаи ҷисмӣ , чунин ки ҳаме байнем , қуръони Карим низ китоб худоӣаст азин қалам ки расӯласт барин лавҳ ки васӣаст ва чунонк ин китоби аввалии ҷузи бад-ӣни лавҳи моро маълум нашуд , ( қуръон низ ҷузи бўсии моро маълум нашавад . Ва далел бар онки офариниши олам бар ҷавҳари ҷисми китоби аввалӣ худоӣаст ,у қуръони китоб дигараст , қавл худоӣаст ки гуфт бад-ӣни оят : « ?илами злки алкитоби лориби фӣаи ҳудои ллмтқин » . Гуфт алиф яъне тӯл , ва гуфт лоам яъне арз , ва гуфт мем яъне умқ . Ин ишорат буд сӯии олам ки мари ӯрои тӯлу арз ва умқаст .

Онгоҳ гуфт он китоб шаккӣ нест андрў , яъне зоҳираст ки карда худост , рҳнмоисти мари парҳезгоронро сӯии ҳақ , ва агар бад-ӣни китоби мари қуръонро хостӣ , гуфтӣ « ҳозои алкитоб » аз баҳри онки ин оят бар сари ин китоб буд , ва чу гуфт он китоб ва на гуфт ин китоб , ин ишорат далеласт уқалоро бар онки бад-ӣни қавли мари қуръонро ҳаме нахоҳад , бали мари офариниши оламро ҳаме хоҳад .

Пас он китоби дӣдании аънии офариниши олам ва ин китоби шунидании аънии қуръони Карим ҳар ду нбштҳоء худоанд бар ду қалам ва бар ду лавҳи сӯии мардум каз ақли мар ӯро баҳра омадаст , ва чу мардуми бохри офариниш мавлудӣ омад ки мар ӯро аз ақл баҳра омад ,у амр худоӣ бирав ( нозил шуд ) , воҷиб донистем ки аввали офариниши амр буд вази он амри нахусти ақли мавҷӯд шуда буд , ва он амри ибдоъ буд ягона ,у асли мавҷӯдот ӯ буд ,у мардум бар мисоли дарахтӣ ки чу бориш амранд ( ? ) ( . . . ) донистем ки тухмаш амр бӯдааст .