Андарин панҷ байт ( ду ) саволаст : яке онк ҳаме гуяд : чаҳ гӯйӣ , раво бошад ки худои яке мардуми офарид аз аввалу ҷуфт ӯ азу падед оварад , вазишони фарзандону наберагон бисёр оянд ва зоданд ? агар гӯйӣ : чунин набӯд , сўрҳолнсоء ҳуҷҷатаст бртў , ки худоӣ гуфт « шморо аз як нафаси офаридам ,у ҷуфти ӯрои азуи офаридам ,у зишон ҳар ду мардон бисёру занон берун оварадам . » бад-ӣни ояти қавла « ё аиҳо анноси атқўои рбкми алзии хлқкми ман нафаси воҳидау халқи минҳои завҷҳоу бси мнҳмои рҷолои ксироу нсоء . »

Ва дигар савол онаст ки ҳаме гуяд : агар мақарӣ ки чунин буд ,у нахусти худои шахси оФридтои мардум аз он шахс падед омад бҷмлгӣ , пас гуфта бошад ки шахси пеш аз навъ буд . Ва аҳл мантиқ донанд ки нахуст ҷинсаст , онгоҳи навъ , онгоҳи шахс . Чунонк чу гӯйем ҳайвон , ҳам сутурони гиёҳи хор ва ҳам ддгони гӯшти хора ва ҳам мурғон ва ҳам хазндагон ва ҳам мардум , ҳама гуфта шавад ; онгоҳи навъ , сипас аз навъ ашхосаст ки гӯйем : мардуми фалону фалон ва фалонаст . Ин ҳар ду савол бар тартиб якдигараст , яъне агар мункири шӯй ки нахусти як тан набӯд , худои ҳаме чунин гуяд , ва агар мақари ое , шахсро пеш аз навъ ниҳода бошӣ ;у андари вазъи ҳукамо чунин нест .

Ҷавоби ҳукамои мари ин саволро ки гуфт : « нахусти як ҷуфти мардум буд ё бештар ? » онаст ки гуфтаанд ки раво бошад ки мардуми ибдоъӣ аз аввали як ҷуфт буд , ва раво бошад ки беш аз як ҷуфт буд . Ва аммо онҳо каз фалосифаи бҷФт олам мақаранд , бамурдам ибдоъӣ мақаранд безойиш . Ва аммо ҷавоби фалсафии мари ин саволро ки гуфт « шахси пеш аз навъ чигуна раво бошад ? » онаст ки гӯйем : ҷинсу навъ маъқӯланд на маҳсус ,у ишорат бар шахс уфтад на бар навъ уфтад ва на бар ҷинс ,у нахуст аз чизи ҳиллят бояд ки дуруст шавад , чунонк гӯйем : ҳаст ? чўгўид : ҳаст , онгоҳ гӯйем : чист ? ва ин савол бошад аз ҷинси чиз , онгоҳ чу гуяд : ҳайвонаст , моро маълум набошад бад-ӣни ҷавоби кони кадом ҳайвонаст , бали бад-ӣни ҷавоби он маълум шавад кони чиз ҷамод нест ва набот нест . Онгоҳ гӯйем : кадом ҳайвонаст ? ва он савол аз фасл бошад ки навъе бидон аз дигари навъ ҷудо шавад , чунонк чу бипурсем : кадоми ҳайвон ? гуяд : сухани гӯй . Ва ин ҷавоб бар мардуми аФтдўи фиришта . Онгоҳ гӯйем : кадоми сухани гӯй ? он боз савол бошад аз хоссаи мардум . Ва чу гуяд : сухани гӯии миранда , онгоҳ бидонем ки мардаст , ва сипас азин , савол аз кист бошад , аънӣ аз шахс , то гуяд : фалон ё баҳмонаст . Пас бояд донистан ин мардро .

Ва ҳар ки ҳақоиқи мантиқро ҷӯяд ( донад ) ки қавоми навъ бшхсаст ,у қавоми ҷинс бнўъаст , ҳар чанд шахси андар навъасту навъи андар ҷинсаст , ҳамчунонк қавоми кули бҷзўст , ҳарчанд ҷузви андар куласт . Набинӣ ки агар ҷузв набошад кул набошад , ва агар кул набошад ҷузв бошад , ва агар яке набошад панҷ набошад ,у локин агар панҷ набошад яке бошад ; ва агар касе яке гов бинад бмсл , ҳар онро мункири натавонад шудан ки гуяд « ин шахс нест » . . Нахуст бояд ки навъи гоўро бе ашхоси бубинем ки ин маҳол бошад , ва ин сухан бе тартиби азин мард бидон омадаст ки инро надонист ё хостааст ки зъФоءи алъқўлу муҳаддисони ин илмро бад-ӣн савол биёзмоед .

Аммо ҷавоби аҳли таъйиди алайҳими ассаломи марин саволро ки гуфт « чаҳ гӯйӣ , рўобошд ки худои нахусти яке мардуми офариду ҷуфти ӯрои азуи офариду мардону занон бисёр бзоиши эшон падед омаданд ? » онаст ки гуфтанд : яке воҷибаст бъқл ки чунин бӯдааст ,у ҳақ инаст бе ҳеҷ шбҳтӣ ,у далели ақлӣ бар дурустии ин қавл онаст ки имрӯзи мардум бисёрасту ақл бозтрор мақараст ки бисёреро моя якеасту оғоз бисёре ду бошад ва аз ду яке падед ояд ки пеши азуи яке на аз чизе дигараст , чунонк ду аз якеаст ва се аз ду падед ояд ва аз он яке аввалии тобсёрӣ мавҷӯд шавад , ва чу мардум бисёр сет ва маъдӯдасту маъдӯди зер ададаст , ин хосият ки ёд кардем мари ададро лозимаст ки бисёр аз яке падед ояд бмёнҷии ду , ва ин шаҳодатӣ ибдоъӣаст мари ақлро ки оғози ин бисёр мардуми яке мард будаст бзрўрт ,у ҷуфт ӯ азу будаст чунонк ду аз якеаст чунин ки ҳаме байнем каз яке тухм ки он ҷуфтӣаст ҳамеи ҳазорон донаи мавҷӯд ( шавад ) бзоиши наботӣ , ва агар он як дона ки ҷуфтаст баҳами фарози баста боғоз набошад , он бисёр донаҳо албата вуҷӯди наёбад .

Ва аммо ( онкӣ ) бигуфтанд ки ҷуфт ӯ ҳам азу буд аънии ҳам мардум буд ҳамчуну , чунонк расӯли Мустафои алайҳ ассалом бимика мари васии хешро гуфт ки « ӯ аз манаст ва ман аз вайам » бад-ӣни хабар « алии манӣ ва ано манеҳ » ва ҳар касе донад ки эшон ъалиҳумо ассаломи ду шахс буданд , аз якдигар набошанд , влкн чу ҳар ду аҳл таъйид буданд аз якдигар буданд . Ва фоидаи уқалои андари қавли худоӣ ки гуфт : « ҷуфти одамро азуи офаридам » он буд ки то бидонанд ки воҷибаст ки васии расӯл аз нисбат ӯ бошад на аз тинатии дигар .

Боз гӯйем сухани хеш ва гӯйем бисёре мардуми зи он ҷуфт аввалӣаст , ва он ҷуфт ҷинс бӯдаанд мари ин анвоъи мардумро казу навъе ҳиндӯаст ва навъе туркӣаст ва навъе ҳабашӣаст ва навъе ҷуҳудаст , ва чунонк ҷинси чандини ҳазор алавӣ дар оламаст низ ( аз ) як мард будаст ки ҷуфт ӯ азу бӯдааст аънии алӣу Фотима , ва агар андари муддати чаҳор сад солу касрии азин ду шахси чандини ҳазор мрдўи зан мавҷӯд шуд ки шаҳрӣ нест бшрқу ғарби бали бмсл диҳӣ нест ки андрўикӣ алавӣ нест , то ҳазор алавӣ ки ҳаст андари шаҳрӣ аз шҳрҳоءи бузург , чаро раво набошад ки ин халқ бисёр аз як ҷуфти мардуми падед омадааст ки ҷуфти аввалӣ ӯ бӯдааст ? пас агар касе бхлоФ ин гуяд ки могФтим ки бисёре аз яке ояд , гуфта бошад ки раво набошад ки бисёре аз яке ояд , ва ин дурӯғ бошад . Ва ҳар яке ки андари маъдӯд бисёре мавҷӯдаст гувоҳӣ диҳад ки ин бисёр аз яке ҷамъ шудааст . Халқ аз яке тани падед омадааст ки ҷуфт ӯ азу бӯдааст .

Ва мисолӣ намоем мари падед омадани анвоъро аз яке шахс , чунонк ин шабаҳат аз дил зуъафо бархезад . Гӯйем шаккӣ нест андари онки ҷинс улувваён аз алии саломи аллоҳи алайҳи бўдў ӯ як шахс буду фарзандон ӯ ки улувваёнанд имрӯз анвоъанд : яке навъи ҳасании андўи яке навъи ҳусайнии андў навъе Ақилёни андўи яке навъ зайдёнанд ва навъе бикрёну ҷузи он , ва мо донем ки навъи ҳасанӣ аз шахс ҳасананд кӯи як шахс буд ,у навъи ҳусайнӣ аз шахс ҳусайнанд кӯ низ як шахс буд ,у дигари анвоъ ҳар яке низ аз як шахс пдидомдаҳанд . Пас аз қиёси ин муғолата ки абўолҳисм ёд кардааст айдун боистӣ ки нахусти ҳазорон алавии ҳасанӣ будӣ ки эшон навъанд , онгоҳи ҳасан будӣ ки ӯ шахс буд , ва ин сухан хирадмандон набошад .

Пас зоҳир кардем ки анвоъ аз шахси пдидоид на шахс аз навъ , ва агар касе чунон андешад ки « чигуна раво бошад ки худои мардумии тамомро хӯрандау равандау гӯянда аз табоиъ беҷон мавҷӯд кунад безойиш ? » ин андешаи азу бе мушовирати ақли мумайизи қиёси падед омада бошад , аз баҳри онки ақл бзрўрт мақараст кин олам маснӯъаст ва ин сунъи барин ҷавҳари мтҷзии мутакассир ки ҷисмаст бФрмон касе афтода то бад-ӣни ҳайат шудааст , то чандини сӯратҳо ва табоиъҳоу ҳрктҳоءи мухталиф ки баҳриро аз он пеши азин ёд кардем ва ақл мақараст бдонки ин замини бад-ӣни гаронӣу азимӣ бо кӯҳҳоу дрёҳоءи азиму наботу ҳайвон бе шумори андари миёни ҳўоءи сабки мунҳал бе ҳеҷ имтиноъӣ устодааст , восир ки он чарх оташаст гирди ҳаво гирифтааст ,у афлоки бтртиби якдигари андар омадааст ва ҳаме гирданд бар як ниҳод ,у кавокиб бар афлоки бхлоФи ҳаракати афлоки ҳаракат ҳаме кунанд аз мағриби сӯии машриқ , ва ин тоъати азин ҷисми мушкили азими мари фармони онкаси рост кинро ӯ сохтааст , ва ақл мақараст ки чунинаст ва албата ҳаме надонад кин чаро шояд бӯдан , аз баҳри онки онкас ки ин ӯ кардаст аз ақл бартараст ,у ақл азу асараст , ва ин муассири хеши матлаъи натавонад шудан , чунонк дабирӣ аз дабир асараст ва дабирӣ надонад ки мар ӯро дабир чигуна падеди орад ва надонад ки дабир чигунааст .

Пас ҳар ки бъқл хеш бозгардаду бидонад ки ин олами азими бФрмони сонеъӣ чунинаст ки ҳаст , чаҳ боядаш аҷаби доштан аз онки ҳамон кас ки ин сунъ бузург кард . Бе ҳеҷ олатӣ , он шахси аввалиро кўъолми сағир буд ҳам ӯ кард бФрмон ? ва агар инак ҳаме байнем ( инсони кабӣр ) аънии олам воҷибаст ки бӯдааст , инсон низ воҷибаст чунонк худоӣ гуфт : « лхлқи алсмўоту аларзи Акбари ман халқи анносу локини аксари анноси лоиълмўн . » ҳаме гуяд бўҷаҳи таъкид ки офаридан осмонҳоу замини бзргтрст аз офаридани мардумону локини бештар аз мардумон ҳаме ндонанд яъне ҳаме тафаккур накунанд ки чу офариниш олам пайдост ки бФрмонаст , офариниши мардум ҳам азуаст .

Хрдмндонст ки чу чизе бисёр бинад бе онки маълум ӯ бошад онро бмълўм нашимурд , ва он (ро ) бчизии дигари андари нёўизд , бсби онк онро надидаст ва он бештари номаълӯмро фаромӯш кунад , ва ақл мақараст ки андари донаи хурмо ё андари донаи себу ҷузи он ҷавҳарӣаст фоил ки он ҷавҳар на шиками дордў на меъда ва на дандон ,у мари хокроу обро бихӯрад ва зу чӯбу барги вшоху хор ва лиФ созад ва бар ӯ хурмои латифи падеди оради солҳоء бисёр , бе онки ақли бидонад ки ин феъл аз он чиз ки андари он донааст , чигуна ҳаме ояд , ва барин маънии ин байтҳо қавласт .

Шеъри муаллифи китоб

Ва ногузаштан ҳар сонеъӣ аз сноъи наботӣу ҳайвонии андари тухмҳо ва бехҳоу нутфаҳост аз он як сунъ ки бар он қудрат ёфтаст , аънӣ чу аз тухми себи ҷузи себ гарӣ наёяд , вази тухми кунҷиди ҷузи кунҷидгарии наёбад , ва аз гови ҷуз гов назояд ,у мулозимати ин сноъи ҷузвии барин сноъот маълӯмот далеласт моро бар онки мар ҳар якеро азин сноъи ҷузвӣ бар он сунъ казу ҳаме ояд сонеъӣ ниҳодаст ки сонеъ кул ӯст , ва чу мо аз чигунагии сунъи сонеъ ҷузвӣ оҷизем ва бзрўрт мақарем ки ин сунъ аз ҷавҳарӣ ҳаме ояд маи андарин тухмаст , чаро азин бгзирим ?у бсбби онки инро ҳаме бисёр байнем , ҳаме пиндорем ки инро донистаем , ва гӯйем чигуна сонеъи кул аз табоиъ безойиш мардум кард , бали миён ҳар ду аҳли ҳикмат иттифоқаст бдонки вуҷӯди ҷеффатони ибдоъӣ аз ҳайвону вуҷӯди тхмҳоءи ибдоъӣ аз набот то вуҷӯди олами бики дафъат буд бетақдимӣу тохирӣ албата . Ва босаботи пдрўи модари аввалии кони навъи мардум буд бобдоъ безойиш , собит шояд кардани падари нафсонии мари нотиқроу модар ( нафсонӣ ) мари асосро бтоиид бетаълим . Ва ибдоъи андари аҷсоди навъ мисласт бар таъйиди андари ашхосу таъйид бе тақдими ммсўл ибдоъаст бетавлид . Ин ишоратро баҳақи падед бояд кардан то шабаҳат бар хезад .

Ва аммо ҷавоб ончӣ гуфт « чигуна раво бошад ки шахси пеш аз навъ бошад ,у андари мантиқи нахуст ҷинсаст , онгоҳи навъ , онгоҳи шахс ? » бо онки пеши азин баён кардем ки ин сухан на баҳақаст , бал Фъолтаҳ аст онаст ки гӯйем : ҳар ки ақсоми суханро наёфта бошад чу номӣ бар чизе башнавад чунон гумони барад ки он номро бар ҳамаи чизҳо ҳамон маънӣаст , чунонк чу миёнаи омма маърӯфаст номи қадиму номи муҳаддис , ва ҳаме донад ки қадим он бошад ки бузмони пеш аз муҳаддис бошад , пиндоради ҳарчи ном пешӣ бирав уфтаду ном сипасӣ бар дайгарӣ уфтад , ин чиз ки ном ӯ пешӣ бирав уфтад бузмони пеш аз он бӯда бошад ки сипасӣ бирав афтодаст ва на чунинаст , бал бибояд донистан ки пеш ва пас бчҳор қисмаст каз он як қисмаст ки замонӣаст ва пас дигари ақсом на замонӣаст , бали бўҷҳии дигари чизеи пеш аз чизасту чиз сипас аз чизеаст , аммо он пешӣ ки замонӣаст чу пешии набувват исоаст бар набуввати Муҳамади ъалиҳумо ислом ё чу пешӣ ҳиҷрат пайғомбараст аз Маккаи бмдинаҳ бар ҳиҷрати васии алайҳи ассалом аз Маккаи бкўФаҳ ,у дигари пешӣ зотӣаст на замонӣ , чу пешии яке бар ду ,у пешии ҳайвон бар мардум . Ин пешӣ на замонӣаст бал зотӣаст , аънии ончии андар ҳайвонаст андар мардум ҳаст ,у андари мардум низ чизе дигар ҳаст ки он андар ҳайвон нест , ва се дигари пешии пешӣ мартабатаст чу ҳрФҳопишӣ бар сухан ё бар китоб , ё чу пешии сухангӯии қавмӣ бар ёрон ,у чаҳоруми пешӣ шарафаст чу шарафи ҳакиму пешӣ ӯ бар дурудгарон , ё чу пешии раис бар шаҳриёрон ,у тақаддуми замонӣ бар чизҳоء табиӣ уфтаду тақаддуми зотӣ бар чизҳоء ақлӣ уфтаду ҷинси навъ аз ъқлётст . Пас бибояд донистан ки шахси мари навъро бмнзлт ҷузваст мари кулроу навъи мари шахсро бмнзлт куласт мари ҷузвроу мари кулро вуҷӯди бҷзўст , ва раво бошад ки ҷузвӣ бошад бекул ва раво набошад кул беҷузв албата . Вўҷўди навъ бисёре шахсасту вуҷӯди шахси бавуҷуд навъ нест , ва агар мо шахсе байнем онро мункир натавонем шудану гуфтан ки ин шахс нест , чу азин сӯрат ашхос бисёреаст , бали он сӯрати бзоти хеш қоим бошад бе бисёре ,у навъи ҷуз бисёре шахс чизе нест . Пас дуруст кардем ки пешии навъ бар шахсу пешии ҷинс бар навъ замонӣ нест , то шояд гуфтан ки нахусти навъ бояд онгоҳи шахс , бал зотӣасту навъ аз шахси мавҷӯд шудааст влкни номи навъи мари шахсро ҷамъ кардааст на чунонк мари навъро бешахс вуҷӯд бӯдааст , чунонк касе гуяд « дарахт » , ин ном ҷамъ кунад мари ҳамаи шохҳоу баргу беху бори дарахтро , влкни нахуст дарахт набошад бе ҳеҷ шоху баргу бор , ( ки ) онгоҳи шоху баргу бех ва бор бирав берун ояд , бали нахуст бех бошад ва яке шох бошад ва яке бргки пдидоиди онгоҳ ҳаме афзоед ва бар шохҳо . Ҳаме афзоед ва бехҳо ва баргҳо ҳаме шавад , то чу тамом шуд , онгоҳи мар ӯро дарахт гӯйанд , ва ин ном ҷамъ кунад мари ҳамагии шоху беху бори дарахтро , ва ин хостем ки бигӯем .