Он савол аз фарқаст миёни ақлу миёни илми казин ду кадом бартараст ? ва чу бдонч ҳаме гуяд касе ки хории таълим ва омухтан накашидааст ъз илм наёфтааст , гуфтааст ки « илм онаст ки мар ӯро касб бояд кардан . » ,у айб ҳаме кунад касеро кӯи илми хеш бар илми бории қиёси гирдтои нгўиндш ки чу ҳамеи гӯйӣ ( илм онаст ки мар ӯро касб бояд кардан ) , пас гуфта бошӣ ки ё худоӣ олам нест ё илм биёмухтааст ,у некӯи берун бардааст хештанро азин тӯҳмат , ва ин ҳар шаш байт бар як суоласт ки шарҳ кардем .

Ва ҷуволи ҳкмоءи фалсафаи марин саволро онаст ки гуфтанд : андар ёфтан бадв гӯнааст ё онаст ки мар ӯро бзот ӯ ёбанд , ёонст ки ӯро ҷузи бзот ӯ биёбанд . Ончии мар ӯро бзот ӯ ёбндмҳсўсаст , аз дӣданӣ ки мар ӯро бҳс бинанда ёбанд , взўи шуниданӣ ки мар ӯро бҳс шунавоӣ ёбанд , вази бўииднӣ ки мар ӯро бҳс бўиндаҳ ёбанд , рӯз чашеданӣ ки мари ӯрои бҳс чшндаҳ ёбанд , рӯзи бсўднӣ ки мар ӯро бҳс бсоўндаҳ ёбанд . Ва аммо ончи мар ӯро ( ҷуз ) бзот ӯ ёбанд маҳсус нест бал маъқӯласт ,у ҷавҳари нафас маҳсус нест аз баҳри онки мар ӯро бФъл ӯ андар ёбанд , аз ҷнбонидн ӯ мари ҷасадро бонўоъи ҳаракат , аънӣ ё бҳркти сухани гуфтан ё бҳркт рафтан ё бҳркти саноату ҷузи он . Ва чу марин ҷавҳарро андар ёфтан бзот ӯ нест бал бФъл ӯст каз ҷасади пдидоиди марин ҷавҳарро маълум гуфтанд ; ва гуфтанд нафасро ҷузи ақли андари наёбад аз баҳри онк ақласт казу бартараст ,у чизро бчизии тавон андар ёфтан каз он чиз бартар бошад . Набинӣ ки нафасро ҷузи уқало собит натавонистанд кардан , кўҷўҳрии фоилу нёмизндаҳ ва боқӣаст ,у бад-ӣни шинохти уқало аз фанои нафас эмин шуданд ,у ҷоҳилон аз марги бад-ӣни сабаб ҳаме тарсанд ки мари эшонро сипас аз марги ҷасадӣ ки он ҷудо шудан нафасаст аз ҷасад ҳастӣ намонад . Ва гуфтанд ки чу дуруст шуд ки нафас маълумаст ( ва ) маъқӯласт ( ва ) маҳсус нест , ва мо ӯрои бъқл андар ёфтем , донистем ки илми феъл ақласту асар ақласту ақл аз асари хеш шариф тараст .

Ва қавли афлотӯни андари илму иродат худоӣ онаст ки гуфт : нагӯем ки мари фоили аввалро хост ё нахостаст , аз баҳри онки хостро ӯ падеди оўрдондри нафас , ва раво набошад гуфтан ки худои мари хостро бхўостии дигар падед оварад , ки агар чунин бошад мари он хости аввалиро низ бхўостии дигрбоид ки падед оварда бошад , онгоҳи хўостиҳо бениҳоят шавад ,у хости охирӣ падед наёяд , ва чу хости мари нафаси росту нафас маълумаст , раво набошад ки мубдиъи нафасро , ки хости мар ӯ рост хост бошад .

Ва низ гуфт : нагӯем ки онч кард аз сунъ бълм кард , бидон рӯй ки онрои нахусти дониста буд онгоҳи бкрдози баҳри онки ақл маъқӯл ӯсту ълмҳоءи мо аз ақласт , пас раво нест ки худои мари илмро бълм карда бошад , ки ин маҳол буд , азбҳронки чизҳоро бълм кунанду илмро бълм накунанд , ва чу морои азълм насибасту илми мо аз ақласт , донистем ки ақл офарӣда ӯст . Ин қавлҳо афлотӯнаст андари иродату илми борӣу андари ақл .

Ва файласуфи Эронӣ фарқ кардааст миёни маърифату илм , вагуфтааст : маърифат онаст ки андари мардум аз вақти хурдӣ то ббзргӣ яксонаст , чу маърифат ӯ бтшнгӣу гуруснагӣ ва тарсидан аз чизе ки онро надонистаст , ва чу маърифати шаклҳо ва рангҳоу дигари маҳсусот , ва чу маърифати дрдў ( дигар ) чизҳо ки мардуми онро бтбъ бишносад вале номи он чизҳо а аз дигарон бибояд омухтан , аънӣ надонад ки инро коғазаст сипед гӯйанд , ва ин сатрҳоро ки бирав набиштааст сиёҳ гӯйанду ҷузи он . Ва бештар аз ҳайвони тамоми хилқатро бо мардуми андари маърифат иштирокаст .

Вагуфт : ончи мардумро ҳосил шавад аз зоти хеши бтФкр чу пешаҳоу саноатҳо болҳом ё бўҳӣу ёомўхтн аз дайгарии бмрод ё бтклиФ , он ҳама илмаст аз сухан то пешаҳоу бҳкмт . Ва гуфт ки мардумон дар пешаҳо ва илмҳо мутафовитанд . Онгоҳ гуфт : маърифати бунёд ақласту зеҳни бунёд зикрасту имкони бунёд қудратаст .

Ва аммо ҷавоби аҳли таъйиди алайҳими ассаломи андари фарқи миёни ақлу миёни илм , он гуфтанд ки ҳад илм тасаввураст мари чизеро чунонк он чизаст ,у ҳади олами худованди илм касеаст ки чизеро чунон тасаввур кунад ки он чизаст . Ва гуфтанд ки ҳад ақл онаст ки ӯ ҷавҳарӣ баситаст ки мардумони чизҳоро бадв андар ёбанд . Ва гФтндкаҳи ҳаёт яъне зиндагонӣ нигоҳдорнда ҷасадаст ,у нафаси нотиқаи нигоҳдорнда ҳаётаст ,у ақли нигоҳдорндаи нафас нотиқаасту шараф диҳанда ӯст бишнохт ҷавҳари хеш ,у илми феъл ақласт ки мардуми бъқл андар ёбад мари чизҳоро чунонк ( он ) чизҳост . Пас мардумро оқил гуфтанд бад-ӣни сабаб ки мар ӯро чизе буд ки бидон чизи мари чизҳоро бҳқиқт андар ёфт , ва ин сифати аънии оқили мари худоиро раво набӯд , аз баҳри онк ӯ мубдиъи ақл буд , ва ақл бамурдам маърӯф буд , ки ҳаме гӯйанд « фалон оқиласт »у худоиро олам гуфтанд бдончи илми сифат буд , бмсли сифати худоӣ буд , пас хдоءи таъолии сифати хешро , « олами алғибу алшҳодаҳ . » гуфт ,у бад-ӣни сифат ақласт кӯи ҳам маъқӯлотро донад ва ҳам маҳсусотро , ва чу ақли моро бахшанда худоӣаст ки ин шараф ар дигари ҳайвон мамнӯъаст = раво нест мар ӯро субҳонау таъолии бсФти мўҳўби хеши мавсуфи гуфтан , ва ҳар ки аз аҳли илми ҳақиқати худоиро олам гуяд бдонўҷаҳ гуяд ки ӯ мубдиъ ақласт ,у илми феъл ақласт , ҳамчунонк мар ӯро қодир гӯйанд бдонўҷаҳ ки қудрат қодирон азуаст чунонк хилқати мари холиқонро ӯ додаст « Фтборки аллоҳи аҳсани алхолқин . »